Pravachansar-Hindi (English transliteration). Gatha: 95-99.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 11 of 28

 

Page 168 of 513
PDF/HTML Page 201 of 546
single page version

ye khalu jIvapudgalAtmakamasamAnajAtIyadravyaparyAyan sakalAvidyAnAmekamUlamupagatA yathoditAtmasvabhAvasambhAvanaklIbA tasminnevAshaktimupavrajanti, te khalUchchhalitanirargalaikAnta- dRuShTayo manuShya evAhameSh mamaivaitanmanuShyasharIramityahankAramamakArAbhyAn vipralabhyamAnA avichalit- chetanAvilAsamAtrAdAtmavyavahArAt prachyutya kroDIkRutasamastakriyAkuTumbakan manuShyavyavahAramAshritya rajyanto dviShantashcha paradravyeN karmaNA sangatatvAtparasamayA jAyante .

ye tu punarasankIrNa -dravyaguNaparyAyasusthitan bhagavantamAtmana svabhAvan sakalavidyAnAmekamUlamupagamya yathoditAtmasvabhAvasambhAvanasamarthatayA paryAyamAtrAshakti- dravyaguNaparyAyaparignAnamUDhA athavA nArakAdiparyAyarUpo na bhavAmyahamiti bhedavignAnamUDhAshcha parasamayA mithyAdRuShTayo bhavantIti . tasmAdiyan pArameshvarI dravyaguNaparyAyavyAkhyA samIchInA bhadrA bhavatItyabhi- prAya ..93.. ath prasangAyAtAn parasamayasvasamayavyavasthAn kathayatije pajjaesu NiradA jIvA ye paryAyeShu

TIkA :jo jIv pudgalAtmak asamAnajAtIy dravyaparyAyakAjo ki sakal avidyAonkA ek mUl hai usakAAshray karate hue 1yathokta AtmasvabhAvakI 2sambhAvanA karanemen napunsak honese usImen bal dhAraN karate hain (arthAt un asamAnajAtIy dravya -paryAyonke prati hI balavAn hain ), vejinakI 3nirargal ekAntadRuShTi uchhalatI hai aise‘yah main manuShya hI hUn, merA hI yah manuShya sharIr hai’ isaprakAr ahankAr -mamakArase ThagAye jAte huye, avichalitachetanAvilAsamAtra 4AtmavyavahArase chyut hokar, jisamen samasta kriyAkalApako chhAtIse lagAyA jAtA hai aise 5manuShyavyavahArakA Ashray karake rAgI -dveShI hote hue par dravyarUp karmake sAth sangatatAke kAraN (-paradravyarUp karmake sAth yukta ho jAnese) vAstavamen 6parasamay hote hain arthAt parasamayarUp pariNamit hote hain .

aur jo 7asankIrNa dravya guN -paryAyonse susthit bhagavAn AtmAke svabhAvakAjo ki sakal vidyAonkA ek mUl hai usakAAshray karake yathokta AtmasvabhAvakI sambhAvanAmen samartha honese paryAyamAtra pratike balako dUr karake AtmAke svabhAvamen hI sthiti karate 1. yathokta = pUrva gAthAmen kahA jaisA . 2. sambhAvanA = sanchetan; anubhav; mAnyatA; Adar . 3. nirargal = ankush binA kI; behad (jo manuShyAdi paryAyamen lIn hain, ve behad ekAntadRuShTirUp hai .) 4. AtmavyavahAr = AtmArUp vartan, AtmArUp kArya, AtmArUp vyApAr . 5. manuShyavyavahAr = manuShyarUp vartan (main manuShya hI hUn . aisI mAnyatApUrvak vartan) . 6. jo jIv parake sAth ekatvakI mAnyatApUrvak yukta hotA hai, use parasamay kahate hain . 7. asankIrNa = ekamek nahIn aise; spaShTatayA bhinna [bhagavAn AtmasvabhAv spaShTa bhinna -parake sAth ekamek

aise dravyaguNaparyAyonse susthit hai ] .

Page 169 of 513
PDF/HTML Page 202 of 546
single page version

matyasyAtmana svabhAv ev sthitimAsUtrayanti, te khalu sahajavijRumbhitAnekAntadRuShTiprakShapit- samastaikAntadRuShTiparigrahagrahA manuShyAdigatiShu tadvigraheShu chAvihitAhankAramamakArA anekApavarakasanchAritaratnapradIpamivaikarUpamevAtmAnamupalabhamAnA avichalitachetanAvilAs- mAtramAtmavyavahAramurarIkRutya kroDIkRutasamastakriyAkuTumbakan manuShyavyavahAramanAshrayanto vishrAnta- rAgadveShonmeShatayA paramamaudAsInyamavalambamAnA nirastasamastaparadravyasangatitayA svadravyeNaiv kevalen sangatatvAtsvasamayA jAyante

.

ata svasamay evAtman -stattvam ..94.. niratA jIvA parasamaig tti NiddiTThA te parasamayA iti nirdiShTA ka thitA . tathAhitathAhi manuShyAdiparyAyarUpohamityahangkAro bhaNyate, manuShyAdisharIran tachchharIrAdhArotpannapanychendriyaviShayasukhasvarUpan cha mameti mamakAro bhaNyate, tAbhyAn pariNatA mamakArAhangkArarahitaparamachaitanyachamatkArapariNateshchyutA ye te ka rmodayajanitaparaparyAyaniratatvAtparasamayA mithyAdRuShTayo bhaNyante . AdasahAvamhi ThidA ye punarAtmasvarUpe sthitAste sagasamayA muNedavvA svasamayA mantavyA gnAtavyA iti . tadyathAtadyathAanekApavarak sanchAritaik - ratnapradIp ivAnek sharIreShvapyekohamiti dRuDhasanskAreN nijashuddhAtmani sthitA ye te ka rmodayajanit- paryAyapariNatirahitatvAtsvasamayA bhavantItyartha ..94.. ath dravyasya sattAdilakShaNatrayan sUchayati hain (-lIn hote hain), vejinhonne sahaj -vikasit anekAntadRuShTi se samasta ekAntadRuShTike 1parigrahake Agrah prakShIN kar diye hain, aisemanuShyAdi gatiyommen aur un gatiyonke sharIrommen ahankArmamakAr na karake anek kakShon (kamaron) men 2sanchArit ratnadIpakakI bhAnti ekarUp hI AtmAko upalabdha (-anubhav) karate huye, avichalit -chetanAvilAsamAtra AtmavyavahArako angIkAr karake, jisamen samasta kriyAkalApase bhenT kI jAtI hai aise manuShyavyavahArakA Ashray nahIn karate huye, rAgadveShakA unmeSh (prAkaTay) ruk jAnese param udAsInatAkA Alamban lete huye, samasta paradravyonkI sangati dUr kar denese mAtra svadravyake sAth hI sangatatA honese vAstavamen 3svasamay hote hain arthAt svasamayarUp pariNamit hote hain .

isaliye svasamay hI AtmAkA tattva hai . 1. parigrah = svIkAr; angIkAr . 2. sanchArit = lejAye gaye . (jaise bhinna -bhinna kamarommen lejAyA gayA ratnadIpak ekarUp hI hai, vah kinchitmAtra

bhI kamareke rUpamen nahIn hotA, aur na kamarekI kriyA karatA hai, usIprakAr bhinna -bhinna sharIrommen praviShTa honevAlA AtmA ekarUp hI hai, vah kinchitmAtra bhI sharIrarUp nahIn hotA aur na sharIrakI kriyA karatA haiisaprakAr gnAnI jAnatA hai .) 3. jo jIv svake sAth ekatvakI mAnyatApUrvak (svake sAth) yukta hotA hai use sva -samay kahA jAtA

. pra 22


Page 170 of 513
PDF/HTML Page 203 of 546
single page version

ath dravyalakShaNamupalakShayati
aparichchattasahAveNuppAdavvayadhuvattasambaddhan .
guNavan cha sapajjAyan jan tan davvan ti vuchchanti ..95..
aparityaktasvabhAvenotpAdavyayadhruvatvasambaddham .
guNavachcha saparyAyan yattaddravyamiti bruvanti ..95..
aparichchattasahAveN aparityakta svabhAvamastitven sahAbhinnan uppAdavvayadhuvattasanjuttan utpAdavyayadhrauvyai sah
sanyuktan guNavan cha sapajjAyan guNavatparyAyasahitan cha jan yaditthambhUtan sattAdilakShaNatrayasanyuktan tan davvan ti vuchchanti
taddravyamiti bruvanti sarvagnA . idan dravyamutpAdavyayadhrauvyairguNaparyAyaishcha sah lakShyalakShaNabhede api sati
sattAbhedan na gachchhati . tarhi kin karoti . svarUpatayaiv tathAvidhatvamavalambate . tathAvidhatvamavalambate
kortha . utpAdavyayadhrauvyasvarUpan guNaparyAyasvarUpan cha pariNamati shuddhAtmavadev . tathAhi

bhAvArtha :‘main manuShya hUn, sharIrAdik samasta kriyAonko main karatA hUn, strI -putra- dhanAdike grahaN -tyAgakA main svAmI hUn’ ityAdi mAnanA so manuShyavyavahAr (manuShyarUp pravRutti) hai; ‘mAtra achalit chetanA vah hI main hUn’ aisA mAnanApariNamit honA so AtmavyavahAr (AtmArUp pravRutti) hai .

jo manuShyAdiparyAyamen lIn hain, ve ekAntadRuShTivAle log manuShyavyavahArakA Ashray karate hain, isaliye rAgI -dveShI hote hain aur isaprakAr paradravyarUp karmake sAth sambandha karate honese ve parasamay hain; aur jo bhagavAn AtmasvabhAvamen hI sthit hain ve anekAntadRuShTivAle log manuShyavyavahArakA Ashray nahIn karake AtmavyavahArakA Ashray karate hain, isaliye rAgI -dveShI nahIn hote arthAt param udAsIn rahate hain aur isaprakAr paradravyarUp karmake sAth sambandha na karake mAtra svadravyake sAth hI sambandha karate hain, isaliye ve svasamay hain ..94..

ab dravyakA lakShaN batalAte hain :

anvayArtha :[aparityaktasvabhAven ] svabhAvako chhoDe binA [yat ] jo [utpAdavyayadhruvatvasambaddham ] utpAd -vyay -dhrauvyasanyukta hai [cha ] tathA [guNavat saparyAyan ] guNayukta aur paryAyasahit hai, [tat ] use [dravyam iti ] ‘dravya’ [bruvanti ] kahate hain ..95..

chhoDayA vinA ja svabhAvane utpAd -vyay -dhruvayukta chhe, vaLI guN ne paryay sahit je, ‘dravya’ bhAkhyun tehane. 95.


Page 171 of 513
PDF/HTML Page 204 of 546
single page version

ih khalu yadanArabdhasvabhAvabhedamutpAdavyayadhrauvyatrayeN guNaparyAyadvayen cha yallakShyate tad dravyam . tatra hi dravyasya svabhAvostitvasAmAnyAnvaya . astitvan hi vakShyati dvividhan svarUpAstitvan sAdRushyAstitvan cheti . tatrotpAda prAdurbhAva, vyaya prachyavanan, dhrauvyamavasthiti . guNA vistAravisheShA . te dvividhA sAmAnyavisheShAtmakatvAt . tatrAstitvan nAstitva- mekatvamanyatvan dravyatvan paryAyatvan sarvagatatvamasarvagatatvan sapradeshatvamapradeshatvan mUrtatvamamUrtatvan sakri yatvamakri yatvan chetanatvamachetanatvan kartRutvamakartRutvan bhoktRutvamabhoktRutvamagurulaghutvan chetyAdaya sAmAnyaguNA, avagAhahetutvan gatinimittatA sthitikAraNatvan vartanAyatanatvan rUpAdimattA chetanatvamityAdayo visheShaguNA . paryAyA AyatavisheShA . te pUrvamevoktAshchaturvidhA . kevalagnAnotpattiprastAve shuddhAtmaruchiparichchhittinishchalAnubhUtirUpakAraNasamayasAraparyAyasya vinAshe sati shuddhAtmopalambhavyaktirUpakAryasamayasArasyotpAda kAraNasamayasArasya vyayastadubhayAdhArabhUtaparamAtmadravya- tven dhrauvyan cha . tathAnantagnAnAdiguNA, gatimArgaNAvipakShabhUtasiddhagati, indriyamArgaNAvipakSha- bhUtAtIndriyatvAdilakShaNA shuddhaparyAyAshcha bhavantIti . yathA shuddhasattayA sahAbhinnan paramAtmadravyan pUrvoktotpAdavyayadhrauvyairguNaparyAyaishcha sah sangnAlakShaNaprayojanAdibhedepi sati tai sah sattAbhedan na

TIkA :yahAn (is vishvamen) jo, svabhAvabhed kiye binA, 1utpAd -vyay -dhrauvyatrayase aur 2guNaparyAyadvayase 3lakShit hotA hai, vah dravya hai . inamense (-svabhAv, utpAd, vyay, dhrauvya, guN aur paryAyamense) dravyakA svabhAv vah 4astitvasAmAnyarUp anvay hai; astitva do prakArakA kahenge :1svarUp -astitva . 2sAdRushya -astitva . utpAd vah prAdurbhAv (pragaT honAutpanna honA) hai; vyay vah prachyuti (arthAt bhraShTa,naShTa honA) hai; dhrauvya vah avasthiti (ThikAnA) hai; guN vah vistAravisheSh hain . ve sAmAnyavisheShAtmak honese do prakArake hain . inamen, astitva, nAstitva, ekatva, anyatva, dravyatva, paryAyatva, sarvagatatva, asarvagatatva, sapradeshatva, apradeshatva, mUrtatva, amUrtatva, sakriyatva, akriyatva, chetanatva, achetanatva, kartRutva, akartRutva, bhoktRutva, abhoktRutva, agurulaghutva, ityAdi sAmAnyaguN hain; avagAhahetutva, gatinimittatA, sthitikAraNatva, vartanAyatanatva, rUpAdimattva, chetanatva ityAdi visheSh guN hain . paryAy AyatavisheSh hain . ve pUrva hI (93 vIn gAthA kI TIkAmen) kathit chAr prakArakI hain . 1. utpAd -vyay -dhrauvyatray = utpAd, vyay aur dhrauvyayah tripuTI (tInonkA samUh) . 2. guNaparyAyadvay = guN aur paryAyyah yugal (dononkA samUh) 3. lakShit hotA hai = lakShyarUp hotA hai, pahichAnA jAtA hai . [ (1) utpAd -vyay -dhrauvya tathA (2) guNaparyAy

ve lakShaN hain aur dravya vah lakShya hai . ] 4. astitvasAmAnyarUp anvay = ‘hai, hai, hai’ aisA ekarUp bhAv dravyakA svabhAv hai . (anvay = ekarUpatA

sadRushabhAv .)

Page 172 of 513
PDF/HTML Page 205 of 546
single page version

na cha tairutpAdAdibhirguNaparyAyairvA sah dravyan lakShyalakShaNabhedepi svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev dravyasya tathAvidhatvAduttarIyavat .

yathA khalUttarIyamupAttamalinAvasthan prakShAlitamamalAvasthayotpadyamAnan tenotpAden lakShyate, na cha ten sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate, tathA dravyamapi samupAttaprAktanAvasthan samuchitabahirangasAdhanasannidhisadbhAve vichitrabahutarAvasthAnan svarUpakartRukaraN- sAmarthyasvabhAvenAntarangasAdhanatAmupAgatenAnugRuhItamuttarAvasthayotpadyamAnan tenotpAden lakShyate, na cha ten sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate . yathA cha tadevottarIy- mamalAvasthayotpadyamAnan malinAvasthayA vyayamAnan ten vyayen lakShyate, na cha ten sah svarUpabhed- karoti, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate . tathAvidhatvan kortha . utpAdavyayadhrauvyaguNaparyAyasvarUpeN pariNamati, tathA sarvadravyANi svakIyasvakIyayathochitotpAdavyayadhrauvyaistathaiv guNaparyAyaishcha sah yadyapi sangnAlakShaNaprayojanAdibhirbhedan kurvanti tathApi sattAsvarUpeN bhedan na kurvanti, svabhAvat ev tathAvidhatvamavalambante . tathAvidhatvan kortha . utpAdavyayAdisvarUpeN pariNamanti . athavA yathA vastran

dravyakA un utpAdAdike sAth athavA guNaparyAyonke sAth lakShya -lakShaN bhed hone par bhI svarUpabhed nahIn hai . svarUpase hI dravya vaisA (utpAdAdi athavA guNaparyAyavAlA) hai vastrake samAn .

jaise malin avasthAko prApta vastra, dhone par nirmal avasthAse (-nirmal avasthArUp, nirmal avasthAkI apekShAse) utpanna hotA huA us utpAdase lakShit hotA hai; kintu usakA us utpAdake sAth svarUp bhed nahIn hai, svarUpase hI vaisA hai (arthAt svayam utpAdarUpase hI pariNat hai); usIprakAr jisane pUrva avasthA prApta kI hai aisA dravya bhIjo ki uchit bahirang sAdhanonke sAnnidhya (nikaTatA; hAjarI) ke sadbhAvamen anek prakArakI bahutasI avasthAyen karatA hai vah1antarangasAdhanabhUt svarUpakartA aur svarUpakaraNake sAmarthyarUp svabhAvase anugRuhIt hone par, uttar avasthAse utpanna hotA huA vah utpAdase lakShit hotA hai; kintu usakA us utpAdake sAth svarUpabhed nahIn hai, svarUpase hI vaisA hai . aur jaise vahI vastra nirmal avasthAse utpanna hotA huA aur malin avasthAse vyayako prApta hotA huA us vyayase lakShit hotA hai, parantu usakA us vyayake sAth svarUpabhed nahIn hai, svarUpase hI vaisA hai; usIprakAr vahI dravya bhI uttar avasthAse utpanna hotA huA aur pUrva avasthAse vyayako prApta hotA huA us vyayase lakShit hotA hai; parantu usakA us vyayake 1. dravyamen nijamen hI svarUpakartA aur svarUpakaraN honekI sAmarthya hai . yah sAmarthyasvarUp svabhAv hI apane

pariNamanamen (avasthAntar karanemen) antarang sAdhan hai .

Page 173 of 513
PDF/HTML Page 206 of 546
single page version

mupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate, tathA tadev dravyamapyuttarAvasthayotpadyamAnan prAktanAvasthayA vyayamAnan ten vyayen lakShyate, na cha ten sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate . yathaiv cha tadevottarIyamekakAlamamalAvasthayotpadyamAnan malinAvasthayA vyayamAnamavasthAyinyottarIyatvAvasthayA dhrauvyamAlambamAnan dhrauvyeN lakShyate, na cha ten sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate, tathaiv tadev dravyamapyekakAl- muttarAvasthayotpadyamAnan prAktanAvasthayA vyayamAnamavasthAyinyA dravyatvAvasthayA dhrauvyamAlambamAnan dhrauvyeN lakShyate, na cha ten sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate .

yathaiv cha tadevottarIyan vistAravisheShAtmakairguNairlakShyate, na cha tai sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate, tathaiv tadev dravyamapi vistAravisheShAtmakairguNairlakShyate, na cha tai sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvam -valambate . yathaiv cha tadevottarIyamAyatavisheShAtmakai paryAyavartibhistantubhirlakShyate, na cha tai sah svarUp -bhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate; tathaiv tadev dravyamapyAyatavisheShAtmakai paryAyairlakShyate, na cha tai sah svarUpabhedamupavrajati, svarUpat ev tathAvidhatvamavalambate ..95.. nirmalaparyAyeNotpannan malinaparyAyeN vinaShTan tadubhayAdhArabhUtavastrarUpeN dhruvamavinashvaran, tathaiv shukla- varNAdiguNanavajIrNAdiparyAyasahitan cha sat tairutpAdavyayadhrauvyaistathaiv cha svakIyaguNaparyAyai sah sangnAdibhedepi sati sattArUpeN bhedan na karoti . tarhi kin karoti . svarUpat evotpAdAdirUpeN sAth svarUpabhed nahIn hai, vah svarUpase hI vaisA hai . aur jaise vahI vastra ek hI samayamen nirmal avasthAse utpanna hotA huA, malin avasthAse vyayako prApta hotA huA aur TikanevAlI aisI vastratva -avasthAse dhruv rahatA huA dhrauvyase lakShit hotA hai; parantu usakA us dhrauvyake sAth svarUpabhed nahIn hai, svarUpase hI vaisA hai; isIprakAr vahI dravya bhI ek hI samay uttar avasthAse utpanna hotA huA, pUrva avasthAse vyay hotA huA, aur TikanevAlI aisI dravyatvaavasthAse dhruv rahatA huA dhrauvyase lakShit hotA hai . kintu usakA us dhrauvyake sAth svarUpabhed nahIn hai, vah svarUpase hI vaisA hai .

aur jaise vahI vastra vistAravisheShasvarUp (shuklatvAdi) guNonse lakShit hotA hai; kintu usakA un guNonke sAth svarUpabhed nahIn hai, svarUpase hI vah vaisA hai; isIprakAr vahI dravya bhI vistAravisheShasvarUp guNonse lakShit hotA hai; kintu usakA un guNonke sAth svarUpabhed nahIn hai, vah svarUpase hI vaisA hai . aur jaise vahI vastra AyatavisheShasvarUp paryAyavartI (-paryAyasthAnIy) tantuonse lakShit hotA hai; kintu usakA un tantuonke sAth svarUpabhed nahIn hai, vah svarUpase hI vaisA hai . usIprakAr vahI dravya bhI AyatavisheShasvarUp paryAyonse lakShit hotA hai, parantu usakA un paryAyonke sAth svarUpabhed nahIn hai, vah svarUpase hI vaisA hai ..95..


Page 174 of 513
PDF/HTML Page 207 of 546
single page version

ath krameNAstitvan dvividhamabhidadhAtisvarUpAstitvan sAdRushyAstitvan cheti . tatredan svarUpAstitvAbhidhAnam

sabbhAvo hi sahAvo guNehin sagapajjaehin chittehin .
davvassa savvakAlan uppAdavvayadhuvattehin ..96..
sadbhAvo hi svabhAvo guNai svakaparyayaishchitrai .
dravyasya sarvakAlamutpAdavyayadhruvatvai ..96..

astitvan hi kil dravyasya svabhAva. tatpunaranyasAdhananirapekShatvAdanAdyanantatayA- hetukayaikarUpayA vRuttyA nityapravRuttatvAd vibhAvadharmavailakShaNyAchcha bhAvabhAvavadbhAvAnnAnAtvepi pariNamati, tathA sarvadravyANItyabhiprAya ..95.. evan namaskAragAthA dravyaguNaparyAyakathanagAthA svasamayaparasamayanirUpaNagAthA sattAdilakShaNatrayasUchanagAthA cheti svatantragAthAchatuShTayen pIThikAbhidhAnan prathamasthalan gatam . ath prathaman tAvatsvarUpAstitvan pratipAdayatisahAvo hi svabhAva svarUpan bhavati hi svabhAva svarUpan bhavati hi sphu Tam . ka kartA . sabbhAvo sadbhAva shuddhasattA shuddhAstitvam . kasya svabhAvo bhavati . davvassa muktAtmadravyasya . tachcha svarUpAstitvan yathA muktAtmana sakAshAtpRuthagbhUtAnAn pudgalAdipanychadravyANAn

ab anukramase do prakArakA astitva kahate hain . svarUp -astitva aur sAdRushya
. inamense yah svarUpAstitvakA kathan hai :

anvayArtha :[sarvakAlan ] sarvakAlamen [guNai ] guN tathA [chitrai svakaparyAyai ] anek prakArakI apanI paryAyonse [utpAdavyayadhruvatvai ] aur utpAd -vyay -dhrauvyase [dravyasya sadbhAva ] dravyakA jo astitva hai, [hi ] vah vAstavamen [svabhAva ] svabhAv hai ..96..

TIkA :astitva vAstavamen dravyakA svabhAv hai; aur vah (astitva) anya sAdhanase 1nirapekSha honeke kAraN anAdiananta honese tathA 2ahetuk, ekarUp 3vRuttise sadA hI pravartatA honeke kAraN vibhAvadharmase vilakShaN honese, bhAv aur 4bhAvavAnatAke kAraN 1. astitva anya sAdhanakI apekShAse rahitsvayamsiddha hai isaliye anAdi -ananta hai . 2. ahetuk = akAraN, jisakA koI kAraN nahIn hai aisI . 3. vRutti = vartan; vartanA vah; pariNati . (akAraNik ekarUp pariNatise sadAkAl pariNamatA honese astitva

vibhAvadharmase bhinna lakShaNavAlA hai .)

4. astitva to (dravyakA) bhAv hai aur dravya bhAvavAn hai .

utpAd -dhrauvya -vinAshathI, guN ne vividh paryAyathI astitva dravyanun sarvadA je, teh dravyasvabhAv chhe . 96.


Page 175 of 513
PDF/HTML Page 208 of 546
single page version

pradeshabhedAbhAvAd dravyeN sahaikatvamavalambamAnan dravyasya svabhAv ev kathan na bhavet . tattu dravyAntarANAmiv dravyaguNaparyAyANAn na pratyekan parisamApyate, yato hi parasparasAdhit- siddhiyuktatvAtteShAmastitvamekamev, kArtasvaravat .

yathA hi dravyeN vA kShetreN vA kAlen vA bhAven vA kArtasvarAt pRuthaganupalabhyamAnai kartRukaraNAdhikaraNarUpeN pItatAdiguNAnAn kuNDalAdiparyAyANAn cha svarUpamupAdAy pravartamAn- pravRuttiyuktasya kArtasvarAstitven niShpAditaniShpattiyuktai pItatAdiguNai kuNDalAdiparyAyaishcha yadastitvan kArtasvarasya sa svabhAva, tathA hi dravyeN vA kShetreN vA kAlen vA bhAven vA dravyAtpRuthaganupalabhyamAnai kartRukaraNAdhikaraNarUpeN guNAnAn paryAyANAn cha svarUpamupAdAy sheShajIvAnAn cha bhinnan bhavati na cha tathA . kai sah . guNehin sagapajjaehin kevalagnAnAdiguNai kinychidUnacharamasharIrAkArAdisvakaparyAyaishcha sah . kathambhUtai . chittehin siddhagatitvamatIndriyatvamakAyatvam- yogatvamavedatvamityAdibahubhedabhinnai . na kevalan guNaparyAyai sah bhinnan na bhavati . uppAdavvayadhuvattehin shuddhAtmaprAptirUpamokShaparyAyasyotpAdo rAgAdivikalparahitaparamasamAdhirUpamokShamArgaparyAyasya vyayastathA mokShamokShamArgAdhArabhUtAnvayadravyatvalakShaNan dhrauvyan chetyuktalakShaNotpAdavyayadhrauvyaishcha sah bhinnan na bhavati . katham . savvakAlan sarvakAlaparyantan yathA bhavati . kasmAttai sah bhinnan na bhavatIti chet. yata kAraNAdguNaparyAyAstitvenotpAdavyayadhrauvyAstitven cha kartRubhUten shuddhAtmadravyAstitvan sAdhyate, anekatva hone par bhI pradeshabhed na honese dravyake sAth ekatvako dhAraN karatA huA, dravyakA svabhAv hI kyon na ho ? (avashya ho .) vah astitvajaise bhinna -bhinna dravyommen pratyekamen samApta ho jAtA hai usIprakArdravya -guN -paryAyamen pratyekamen samApta nahIn ho jAtA, kyonki unakI siddhi paraspar hotI hai, isaliye (arthAt dravya -guN aur paryAy ek dUsarese paraspar siddha hote hain isaliyeyadi ek na ho to dUsare do bhI siddha nahIn hote isaliye) unakA astitva ek hI hai;suvarNakI bhAnti .

jaise dravya, kShetra, kAl yA bhAvase 1suvarNase jo pRuthak dikhAI nahIn dete; kartA -karaN- adhikaraNarUpase pItatvAdiguNonke aur kuNDalAdiparyAyonke svarUpako dhAraN karake pravartamAn suvarNake astitvase jinakI utpatti hotI hai,aise pItatvAdiguNon aur kuNDalAdi paryAyonse jo suvarNakA astitva hai, vah suvarNakA svabhAv hai; usIprakAr dravyase, kShetrase, kAlase yA bhAvase jo dravyase pRuthak dikhAI nahIn dete, kartA -karaN-2adhikaraNarUpase guNonke aur paryAyonke 1. pItatvAdi guN aur kuNDalAdi paryAyen . 2. dravya hI guN -paryAyonkA kartA (karanevAlA), unakA karaN (sAdhan) aur unakA adhikaraN (AdhAr)

hai; isaliye dravya hI guN -paryAyakA svarUp dhAraN karatA hai .

Page 176 of 513
PDF/HTML Page 209 of 546
single page version

pravartamAnapravRuttiyuktasya dravyAstitven niShpAditaniShpattiyuktairguNai paryAyaishcha yadastitvan dravyasya sa svabhAva . yathA vA dravyeN vA kShetreN vA kAlen vA bhAven vA pItatAdiguNebhya kuNDalAdiparyAyebhyashcha pRuthaganupalabhyamAnasya kartRukaraNAdhik raNarUpeN kArtasvarasvarUpamupAdAy pravartamAnapravRuttiyuktai pItatAdiguNai kuNDalAdiparyAyaishcha niShpAditaniShpattiyuktasya kArtasvarasya mUlasAdhanatayA tairniShpAditan yadastitvan sa svabhAva, tathA dravyeN vA kShetreN vA kAlen vA bhAven vA guNebhya paryAyebhyashcha pRuthaganupalabhyamAnasya kartRukaraNAdhikaraNarUpeN shuddhAtmadravyAstitven cha guNaparyAyotpAdavyayadhrauvyAstitvan sAdhyat iti . tadyathAyathA svakIy- dravyakShetrakAlabhAvai suvarNAdabhinnAnAn pItatvAdiguNakuNDalAdiparyAyANAn sambandhi yadastitvan sa ev suvarNasya sadbhAva, tathA svakIyadravyakShetrakAlabhAvai paramAtmadravyAdabhinnAnAn kevalagnAnAdiguNakinchidUn- charamasharIrAkArAdiparyAyANAn sambandhi yadastitvan sa ev muktAtmadravyasya sadbhAva . yathA svakIy- dravyakShetrakAlabhAvai pItatvAdiguNakuNDalAdiparyAyebhya sakAshAdabhinnasya suvarNasya sambandhi yadastitvan sa svarUpako dhAraN karake pravartamAn dravyake astitvase jinakI utpatti hotI hai,aise guNon aur paryAyonse jo dravyakA astitva hai, vah svabhAv hai . (dravyase, kShetrase, kAlase yA bhAvase suvarNase bhinna na dikhAI denevAle pItatvAdik aur kuNDalAdikakA astitva vah suvarNakA hI astitva hai, kyonki pItatvAdikake aur kuNDalAdikake svarUpako suvarNa hI dhAraN karatA hai, isaliye suvarNake astitvase hI pItatvAdikakI aur kuNDalAdikakI niShpattisiddhahotI hai; suvarNa na ho to pItatvAdik aur kuNDalAdik bhI na hon, isIprakAr dravyase, kShetrase, kAlase yA bhAvase dravyase bhinna nahIn dikhAI denevAle guNon aur paryAyonkA astitva vah dravyakA hI astitva hai, kyonki guNon aur paryAyonke svarUpako dravya hI dhAraN karatA hai, isaliye dravyake astitvase hI guNonkI aur paryAyonkI niShpatti hotI hai, dravya na ho to guN aur paryAyen bhI na hon . aisA astitva vah dravyakA svabhAv hai .)

athavA, jaise dravyase, kShetrase, kAlase yA bhAvase 1jo pItatvAdi guNonse aur kuNDalAdi paryAyonse pRuthak nahIn dikhAI detA; kartA -karaN -adhikaraNarUpase suvarNake svarUpako dhAraN karake pravartamAn pItatvAdiguNon aur kuNDalAdiparyAyonse jisakI niShpatti hotI hai,aise suvarNakA, mUlasAdhanapanese 2unase niShpanna hotA huA, jo astitva hai, vah svabhAv hai; usIprakAr dravyase, kShetrase, kAlase yA bhAvase guNonse aur paryAyonse jo pRuthak nahIn dikhAI detA, kartA- 1. jo = jo suvarNa . 2. unase = pItatvAdi guNon aur kuNDalAdi paryAyonse . (suvarNakA astitva niShpanna honemen, upajanemen, yA

siddha honemen mUlasAdhan pItatvAdi guN aur kuNDalAdi paryAyen hain .)

Page 177 of 513
PDF/HTML Page 210 of 546
single page version

dravyasvarUpamupAdAy pravartamAnapravRuttiyuktairguNai paryAyaishcha niShpAditaniShpattiyuktasya dravyasya mUlasAdhanatayA tairniShpAditan yadastitvan sa svabhAva .

kinchyathA hi dravyeN vA kShetreN vA kAlen vA bhAven vA kArtasvarA- tpRuthaganupalabhyamAnai kartRukaraNAdhikaraNarUpeN kuNDalAngadapItatAdyutpAdavyayadhrauvyANAn svarUp- ev pItatvAdiguNakuNDalAdiparyAyANAn svabhAvo bhavati, tathA svakIyadravyakShetrakAlabhAvai keval- gnAnAdiguNakinchidUnacharamasharIrAkAraparyAyebhya sakAshAdabhinnasya muktAtmadravyasya sambandhi yadastitvan sa ev kevalagnAnAdiguNakinchidUnacharamasharIrAkAraparyAyANAn svabhAvo gnAtavya . athedAnImutpAdavyay- dhrauvyANAmapi dravyeN sahAbhinnAstitvan kathyate . yathA svakIyadravyAdichatuShTayen suvarNAdabhinnAnAn kaTakaparyAyotpAdakangkaNaparyAyavinAshasuvarNatvalakShaNadhrauvyANAn sambandhi yadastitvan sa ev suvarNasadbhAva, karaN-1adhikaraNarUpase dravyake svarUpako dhAraN karake pravartamAn guNon aur paryAyonse jisakI niShpatti hotI hai,aise dravyakA, mUlasAdhanapanese unase niShpanna hotA huA jo astitva hai, vah svabhAv hai . (pItatvAdikase aur kuNDalAdikase bhinna na dikhAI denevAle suvarNakA astitva vah pItatvAdik aur kuNDalAdikakA hI astitva hai, kyonki suvarNake svarUpako pItatvAdik aur kuNDalAdik hI dhAraN karate hain, isaliye pItatvAdik aur kuNDalAdikake astitvase hI suvarNakI niShpatti hotI hai, pItatvAdik aur kuNDalAdik na hon to suvarNa bhI na ho; isIprakAr guNonse aur paryAyonse bhinna na dikhAI denevAle dravyakA astitva vah guNon aur paryAyonkA hI astitva hai, kyonki dravyake svarUpako guN aur paryAyen hI dhAraN karatI hain isaliye guNon aur paryAyonke astitvase hI dravyakI niShpatti hotI hai . yadi guN aur paryAyen na ho to dravya bhI na ho . aisA astitva vah dravyakA svabhAv hai .)

(jisaprakAr dravyakA aur guN -paryAyakA ek hI astitva hai aisA suvarNake dRuShTAnta pUrvak samajhAyA, usIprakAr ab suvarNake dRuShTAnta pUrvak aisA batAyA jA rahA hai ki dravyakA aur utpAd -vyay -dhrauvyakA bhI ek hI astitva hai .)

jaise dravyase, kShetrase, kAlase yA bhAvase, suvarNase 2jo pRuthak nahIn dikhAI dete, kartA -karaN-3adhikaraNarUpase kuNDalAdi utpAdonke, bAjUbandhAdi vyayonke aur pItatvAdi 1. guN -paryAyen hI dravyakI kartA, karaN aur adhikaraN hain; isaliye guNparyAyen hI dravyakA svarUp dhAraN

karatI hain . 2. jo = jo kuNDalAdi utpAd, bAjUbandhAdi vyay Ar pItAdi dhrauvya . 3. suvarNa hI kuNDalAdi -utpAd, bAjUbandhAdi -vyay aur pItatvAdi dhrauvyakA kartA, karaN tathA adhikaraN hai;

jaisaliye suvarNa hI unakA svarUp dhAraN karatA hai . (suvarNa hI kuNDalAdirUpase utpanna hotA hai,
bAjUbandhAdirUpase naShTa hotA hai aur pItatvAdirUpase avasthit rahatA hai .)

pra 23


Page 178 of 513
PDF/HTML Page 211 of 546
single page version

mupAdAy pravartamAnapravRuttiyuktasya kArtasvarAstitven niShpAditaniShpattiyuktai kuNDalAngad- pItatAdyutpAdavyayadhrauvyairyadastitvan kArtasvarasya sa svabhAva, tathA hi dravyeN vA kShetreN vA kAlen vA bhAven vA dravyAtpRuthaganupalabhyamAnai kartRukaraNAdhikaraNarUpeNotpAdavyayadhrauvyANAn svarUpamupAdAy pravartamAnapravRuttiyuktasya dravyAstitven niShpAditaniShpattiyuktairutpAdavyay- dhrauvyairyadastitvan dravyasya sa svabhAva . yathA vA dravyeN vA kShetreN vA kAlen vA bhAven vA kuNDalAngadapItatAdyutpAdavyayadhrauvyebhya pRuthaganupalabhyamAnasya kartRukaraNAdhikaraNarUpeN kArtasvar- svarUpamupAdAy pravartamAnapravRuttiyuktai kuNDalAngadapItatAdyutpAdavyayadhrauvyairniShpAditaniShpattiyuktasya kArtasvarasya mUlasAdhanatayA tairniShpAditan yadastitvan sa svabhAva, tathA dravyeN vA kShetreN vA tathA svadravyAdichatuShTayen paramAtmadravyAdabhinnAnAn mokShaparyAyotpAdamokShamArgaparyAyavyayatadubhayAdhAr- bhUtaparamAtmadravyatvalakShaNadhrauvyANAn sambandhi yadastitvan sa ev muktAtmadravyasadbhAva . yathA svadravyAdi- chatuShTayen kaTakaparyAyotpAdakangkaNaparyAyavyayasuvarNatvalakShaNadhrauvyebhya sakAshAdabhinnasya suvarNasya sambandhi yadastitvan sa ev kaTakaparyAyotpAdakangkaNaparyAyavyayatadubhayAdhArabhUtasuvarNatvalakShaNadhrauvyANAn svabhAva, tathA svadravyAdichatuShTayen mokShaparyAyotpAdamokShamArgaparyAyavyayatadubhayAdhArabhUtamuktAtmadravyatvalakShaN- dhrauvyebhya sakAshAdabhinnasya paramAtmadravyasya sambandhi yadastitvan sa ev mokShaparyAyotpAdamokShamArga- dhrauvyonke svarUpako dhAraN karake pravartamAn suvarNake astitvase jinakI niShpatti hotI hai, aise kuNDalAdiutpAd, bAjUbandhAdivyay aur pItatvAdi dhrauvyonse jo suvarNakA astitva hai, vah (suvarNakA) svabhAv hai; usIprakAr dravyase, kShetrase, kAlase yA bhAvase, jo dravyase pRuthak dikhAI nahIn dete, kartA -karaN -adhikaraNarUpase utpAd -vyay -dhrauvyonke svarUpako dhAraN karake pravartamAn dravyake astitvase jinakI niShpatti hotI hai,aise utpAd -vyay- dhrauvyonse jo dravyakA astitva hai vah svabhAv hai . (dravyase, kShetrase, kAlase yA bhAvase dravyase bhinna dikhAI na denevAle utpAd, vyay aur dhrauvyonkA astitva hai vah dravyakA hI astitva hai; kyonki utpAd, vyay aur dhrauvyonke svarUpako dravya hI dhAraN karatA hai, isalie dravyake astitvase hI utpAd, vyay aur dhrauvyonkI niShpatti hotI hai . yadi dravya na ho to utpAd, vyay aur dhrauvya bhI na hon . aisA astitva vah dravyakA svabhAv hai .)

athavA jaise dravyase, kShetrase, kAlase yA bhAvase kuNDalAdi -utpAdonse bAjUbandhAdi vyayonse aur pItatvAdi dhrauvyonse jo pRuthak nahIn dikhAI detA; kartA -karaN -adhikaraNarUpase suvarNake svarUpako dhAraN karake pravartamAn kuNDalAdi -utpAdon, bAjUbandhAdi vyayon aur pItatvAdi dhrauvyonse jisakI niShpatti hotI hai,aise suvarNakA, mUlasAdhanapanese unase niShpanna hotA huA, jo astitva hai, vah svabhAv hai . usIprakAr dravyase, kShetrase, kAlase yA bhAvase


Page 179 of 513
PDF/HTML Page 212 of 546
single page version

kAlen vA bhAven votpAdavyayadhrauvyebhya pRuthaganupalabhyamAnasya kartRukaraNAdhikaraNarUpeN dravyasvarUpamupAdAy pravartamAnapravRuttiyuktairutpAdavyayadhrauvyairniShpAditaniShpattiyuktasya dravyasya mUl- sAdhanatayA tairniShpAditan yadastitvan sa svabhAva ..96..

idan tu sAdRushyAstitvAbhidhAnamastIti kathayati
ih vivihalakkhaNANan lakkhaNamegan saditti savvagayan .
uvadisadA khalu dhamman jiNavaravasaheN paNNattan ..97..

paryAyavyayatadubhayAdhArabhUtamuktAtmadravyatvalakShaNadhrauvyANAn svabhAv iti . evan yathA muktAtmadravyasya svakIyaguNaparyAyotpAdavyayadhrauvyai sah svarUpAstitvAbhidhAnamavAntarAstitvamabhinnan vyavasthApitan tathaiv utpAd -vyay -dhrauvyonse jo pRuthak dikhAI nahIn detA, kartA -karaN-1adhikaraNarUpase dravyake svarUpako dhAraN karake pravartamAn utpAd -vyay -dhrauvyonse jisakI niShpatti hotI hai,aise dravyakA mUlasAdhanapanese unase niShpanna hotA huA jo astitva hai, vah svabhAv hai . (utpAdonse, vyayonse aur dhrauvyonse bhinna na dikhAI denevAle dravyakA astitva vah utpAdon, vyayon aur dhrauvyonkA hI astitva hai; kyonki dravyake svarUpako utpAd, vyay aur dhrauvya hI dhAraN karate hain, isaliye utpAd -vyay aur dhrauvyonke astitvase hI dravyakI niShpatti hotI hai . yadi utpAd- vyay -dhrauvya na hon to dravya bhI na ho . aisA astitva vah dravyakA svabhAv hai .)

bhAvArtha :astitvake aur dravyake pradeshabhed nahIn hai; aur vah astitva anAdi- ananta hai tathA ahetuk ekarUp pariNatise sadA pariNamit hotA hai, isaliye vibhAvadharmase bhI bhinna prakArakA hai; aisA honese astitva dravyakA svabhAv hI hai .

guN -paryAyonkA aur dravyakA astitva bhinna nahIn hai; ek hI hai; kyonki guN -paryAyen dravyase hI niShpanna hotI hain, aur dravya guN -paryAyonse hI niShpanna hotA hai . aur isIprakAr utpAd- vyay -dhrauvyakA aur dravyakA astitva bhI ek hI hai; kyonki utpAd -vyay -dhrauvya dravyase hI utpanna hote hain, aur dravya utpAd -vyay -dhrauvyonse hI utpanna hotA hai .

isaprakAr svarUpAstitvakA nirUpaN huA ..96.. 1. utpAd -vyay -dhrauvya hI dravyake kartA, karaN aur adhikaraN hain, isaliye utpAd -vyay -dhrauvya hI dravyake

svarUpako dhAraN karate hain .
vidhavidhalakShaNInun sarav -gat ‘sattva’ lakShaN ek chhe,

e dharmane upadeshatA jinavaravRuShabh nirddiShTa chhe. 97.


Page 180 of 513
PDF/HTML Page 213 of 546
single page version

ih vividhalakShaNAnAn lakShaNamekan saditi sarvagatam .
upadishatA khalu dharman jinavaravRuShabheN pragnaptam ..97..

ih kil prapanchitavaichitryeN dravyAntarebhyo vyAvRutya vRutten pratidravyan sImAnamAsUtrayatA visheShalakShaNabhUten cha svarUpAstitven lakShyamANAnAmapi sarvadravyANAmastamitavaichitryaprapanch pravRutya vRuttan pratidravyamAsUtritan sImAnan bhindatsaditi sarvagatan sAmAnyalakShaNabhUtan sAdRushyAstitvamekan khalvavabodhavyam . evan sadityabhidhAnan saditi parichchhedanan cha sarvArthaparAmarshi syAt . yadi punaridamevan na syAttadA kinchitsaditi kinchidasaditi kinchitsachchAsachcheti kinchidavAchyamiti cha syAt . tattu vipratiShiddhamev . prasAdhyan chaitadanokahavat . yathA hi bahUnAn bahuvidhAnAmano- samastasheShadravyANAmapi vyavasthApanIyamityartha ..96.. ath sAdRushyAstitvashabdAbhidheyAn mahAsattAn pragnApayatiih vivihalakkhaNANan ih loke pratyekasattAbhidhAnen svarUpAstitven vividhalakShaNAnAn bhinnalakShaNAnAn chetanAchetanamUrtAmUrtapadArthAnAn lakkhaNamegan tu ekamakhaNDalakShaNan bhavati . kin kartRu . saditti sarvan saditi mahAsattArUpam . kimvishiShTam . savvagayan sankaravyatikaraparihArrUpasvajAtyavirodhen

ab yah (nIche anusAr) sAdRushya -astitvakA kathan hai :

anvayArtha :[dharman ] dharmakA [khalu ] vAstavamen [upadishatA ] upadesh karate huye [jinavaravRuShabheN ] 1jinavaravRuShabhane [ih ] is vishvamen [vividhalakShaNAnAn ] vividh lakShaNavAle (bhinna bhinna svarUpAstitvavAle sarva) dravyonkA [sat iti ] ‘sat’ aisA [sarvagatan ] 2sarvagat [lakShaNan ] lakShaN (sAdRushyAstitva) [ekan ] ek [pragnaptam ] kahA hai ..97..

TIkA :is vishvamen, vichitratAko vistArit karate hue (vividhatA -anekatAko dikhAte hue), anya dravyonse 3vyAvRutta rahakar pravartamAn, aur pratyek dravyakI sImAko bAndhate hue aise visheShalakShaNabhUt svarUpAstitvase (samasta dravya) lakShit hote hain phi ra bhI sarva dravyonkA, vichitratAke vistArako asta karatA huA, sarva dravyommen pravRutta hokar rahanevAlA, aur pratyek dravyakI bandhI huI sImAkI avagaNanA karatA huA, ‘sat’ aisA jo sarvagat sAmAnyalakShaNabhUt sAdRushyAstitva hai vah vAstavamen ek hI jAnanA chAhie . isaprakAr ‘sat’ aisA kathan aur ‘sat’ aisA gnAn sarva padArthonkA 4parAmarsha karanevAlA hai . yadi vah aisA (sarvapadArthaparAmarshI) na ho to koI padArtha sat, (astitvavAlA) koI asat (astitva rahit), koI sat tathA asat aur koI avAchya honA chAhiye; kintu vah to viruddha hI hai, aur yah (‘sat’ aisA kathan aur gnAnake sarvapadArthaparAmarshI honekI bAt) to siddha ho sakatI hai, vRukShakI bhAnti . 1. jinavaravRuShabh = jinavarommen shreShTha; tIrthankar .2. sarvagat = sarvamen vyApanevAlA . 3. vyAvRutta = pRuthak; alag; bhinna .4. parAmarsha = sparsha; vichAr; lakSha; smaraN .


Page 181 of 513
PDF/HTML Page 214 of 546
single page version

kahAnAmAtmIyAtmIyasya visheShalakShaNabhUtasya svarUpAstitvasyAvaShTambhenottiShThannAnAtvan sAmAnya- lakShaNabhUten sAdRushyodbhAsinAnokahatvenotthApitamekatvan tiriyati, tathA bahUnAn bahuvidhAnAn dravyANAmAtmIyAtmIyasya visheShalakShaNabhUtasya svarUpAstitvasyAvaShTambhenottiShThannAnAtvan sAmAnya- lakShaNabhUten sAdRushyodbhAsinA sadityasya bhAvenotthApitamekatvan tiriyati . yathA cha teShAmano- kahAnAn sAmAnyalakShaNabhUten sAdRushyodbhAsinAnokahatvenotthApitenaikatven tirohitamapi visheShalakShaNabhUtasya svarUpAstitvasyAvaShTambhenottiShThannAnAtvamuchchakAsti, tathA sarvadravyANAmapi sAmAnyalakShaNabhUten sAdRushyodbhAsinA sadityasya bhAvenotthApitenaikatven tirohitamapi visheSh- lakShaNabhUtasya svarUpAstitvasyAvaShTambhenottiShThannAnAtvamuchchakAsti ..97.. shuddhasangrahanayen sarvagatan sarvapadArthavyApakam . idan kenokta m . uvadisadA khalu dhamman jiNavaravasaheN paNNattan dharman vastusvabhAvasangrahamupadishatA khalu sphu Tan jinavaravRuShabheN pragnaptamiti . tadyathAyathA sarve muktAtmana santItyukte sati paramAnandaikalakShaNasukhAmRutarasAsvAdabharitAvasthalokAkAshpramitashuddhAsankhyeyAtmapradeshai-

jaise bahutase, anek prakArake vRukShonko apane apane visheShalakShaNabhUt svarUpAstitvake avalambanase utpanna honevAle anekatvako, sAmAnya lakShaNabhUt 1sAdRushyadarshak vRukShatvase utpanna honevAlA ekatva 2tirohit (adRushya) kar detA hai, isIprakAr bahutase, anekaprakArake dravyonko apane -apane visheSh lakShaNabhUt svarUpAstitvake avalambanase utpanna honevAle anekatvako, sAmAnyalakShaNabhUt sAdRushyadarshak ‘sat’ panese (-‘sat’ aise bhAvase, astitvase, ‘hai’ panese) utpanna honevAlA ekatva tirohit kar detA hai . aur jaise un vRukShonke viShayamen sAmAnyalakShaNabhUt sAdRushyadarshak vRukShatvase utpanna honevAle ekatvase tirohit hone par bhI (apane -apane) visheShalakShaNabhUt svarUpAstitvake avalambanase utpanna honevAlA anekatva spaShTatayA prakAshamAn rahatA hai, (banA rahatA hai, naShTa nahIn hotA); usIprakAr sarva dravyonke viShayamen bhI sAmAnyalakShaNabhUt sAdRushyadarshak ‘sat’ panese utpanna honevAle ekatvase tirohit hone par bhI (apane -apane) visheShalakShaNabhUt svarUpAstitvake avalambanase utpanna honevAlA anekatva spaShTatayA prakAshamAn rahatA hai

.

[bahutase (sankhyApekShAse anek) aur anek prakArake (arthAt Amra, ashokAdi) vRukShonkA apanA -apanA svarUpAstitva bhinna -bhinna hai, isaliye svarUpAstitvakI apekShAse unamen anekatva hai, parantu vRukShatva jo ki sarva vRukShonkA sAmAnyalakShaN hai aur jo sarva vRukShommen sAdRushya batalAtA hai, usakI apekShAse sarva vRukShommen ekatva hai . jab is ekatvako mukhya karate hain tab anekatva gauN ho jAtA hai; isIprakAr bahutase (ananta) aur anek (chhah) prakArake dravyonkA 1. sAdRushya = samAnatva .2. tirohit = tirobhUt; AchchhAdit; adRushya .


Page 182 of 513
PDF/HTML Page 215 of 546
single page version

ath dravyairdravyAntarasyArambhan dravyAdarthAntaratvan cha sattAyA pratihanti
davvan sahAvasiddhan saditi jiNA tachchado samakkhAdA .
siddhan tadh Agamado Nechchhadi jo so hi parasamao ..98..
dravyan svabhAvasiddhan saditi jinAstattvata samAkhyAtavanta .
siddhan tathA Agamato nechchhati ya sa hi parasamaya ..98..
stathA kinchidUnacharamasharIrAkArAdiparyAyaishcha sankaravyatikaraparihArarUpajAtibheden bhinnAnAmapi sarveShAn
siddhajIvAnAn grahaNan bhavati, tathA ‘sarvan sat’ ityukte sangrahanayen sarvapadArthAnAn grahaNan bhavati
. athavA
seneyan vanamidamityukte ashvahastyAdipadArthAnAn nimbAmrAdivRukShANAn svakIyasvakIyajAtibhedabhinnAnAn
yugapadgrahaNan bhavati, tathA sarvan sadityukte sati sAdRushyasattAbhidhAnen mahAsattArUpeN shuddhasangrah-

nayen sarvapadArthAnAn svajAtyavirodhen grahaNan bhavatItyartha
..97.. ath yathA dravyan svabhAvasiddhan tathA
apanA -apanA svarUpAstitva bhinna -bhinna hai isaliye svarUpAstitvakI apekShAse unamen anekatva
hai, parantu satpanA (-astitvapanA, ‘hai’ aisA bhAv) jo ki sarva dravyonkA sAmAnya lakShaN hai aur
jo sarvadravyommen sAdRushya batalAtA hai usakI apekShAse sarvadravyommen ekatva hai
. jab is ekatvako
mukhya karate hain tab anekatva gauN ho jAtA hai . aur isaprakAr jab sAmAnya satpaneko mukhyatAse
lakShamen lene par sarva dravyonke ekatvakI mukhyatA honese anekatva gauN ho jAtA hai, tab bhI vah
(samasta dravyonkA svarUp -astitva sambandhI) anekatva spaShTatayA prakAshamAn hI rahatA hai
. ]
(isaprakAr sAdRushya astitvakA nirUpaN huA) ..97..
ab, dravyonse dravyAntarakI utpatti honekA aur dravyase sattAkA 1arthAntaratva honekA

khaNDan karate hain . (arthAt aisA nishchit karate hain ki kisI dravyase anya dravyakI utpatti nahIn hotI aur dravyase astitva koI pRuthak padArtha nahIn hai) :

anvayArtha :[dravyan ] dravya [svabhAvasiddhan ] svabhAvase siddha aur [sat iti ] (svabhAvase hI) ‘sat’ hai, aisA [jinA ] jinendradevane [tattvata ] yathArthata [samAkhyAtavanta ] kahA hai; [tathA ] isaprakAr [Agamata ] Agamase [siddhan ] siddha hai; [ya ] jo [na ichchhati ] ise nahIn mAnatA [sa ] vah [hi ] vAstavamen [parasamaya ] parasamay hai ..98.. 1. arthAntaratva = anyapadArthapanA .

dravyo svabhAve siddha ne ‘sat’tattvata shrI jino kahe;
e siddha chhe Agam thakI, mAne na te parasamay chhe . 98.

Page 183 of 513
PDF/HTML Page 216 of 546
single page version

na khalu dravyairdravyAntarANAmArambha, sarvadravyANAn svabhAvasiddhatvAt . svabhAvasiddhatvan tu teShAmanAdinidhanatvAt . anAdinidhanan hi na sAdhanAntaramapekShate . guNaparyAyAtmAnamAtmana svabhAvamev mUlasAdhanamupAdAy svayamev siddhasiddhimadbhUtan vartate . yattu dravyairArabhyate na tad dravyAntaran, kAdAchitkatvAt sa paryAya, dvayaNukAdivanmanuShyAdivachcha . dravyan punaranavadhi trisamayAvasthAyi na tathA syAt . athaivan yathA siddhan svabhAvat ev dravyan, tathA sadityapi tatsvabhAvat ev siddhamityavadhAryatAm, sattAtmanAtmana svabhAven niShpannaniShpattimadbhAv- yuktatvAt . na cha dravyAdarthAntarabhUtA sattopapattimabhiprapadyate, yatastatsamavAyAttatsaditi syAt . tatsadapi svabhAvat evetyAkhyAtidavvan sahAvasiddhan dravyan paramAtmadravyan svabhAvasiddhan bhavati . kasmAt . anAdyananten parahetunirapekSheN svata siddhen kevalagnAnAdiguNAdhArabhUten sadAnandaikarUpasukhasudhArasaparam- samarasIbhAvapariNatasarvashuddhAtmapradeshabharitAvasthen shuddhopAdAnabhUten svakIyasvabhAven niShpannatvAt . yachcha svabhAvasiddhan na bhavati taddravyamapi na bhavati . dvayaNukAdipudgalaskandhaparyAyavat manuShyAdijIvaparyAyavachcha . saditi yathA svabhAvata siddhan taddravyan tathA saditi sattAlakShaNamapi svabhAvat

TIkA :vAstavamen dravyonse dravyAntaronkI utpatti nahIn hotI, kyonki sarva dravya svabhAvasiddha hain . (unakI) svabhAvasiddhatA to unakI anAdinidhanatAse hai; kyonki 1anAdinidhan sAdhanAntarakI apekShA nahIn rakhatA . vah guNaparyAyAtmak aise apane svabhAvako hIjo ki mUl sAdhan hai usedhAraN karake svayamev siddha huA vartatA hai .

jo dravyonse utpanna hotA hai vah to dravyAntar nahIn hai, 2kAdAchitkapaneke kAraN paryAy hai; jaisedviaNuk ityAdi tathA manuShya ityAdi . dravya to anavadhi (maryAdA rahit) trisamay avasthAyI (trikAlasthAyI) honese utpanna nahIn hotA .

ab isaprakArjaise dravya svabhAvase hI siddha hai usIprakAr ‘(vah) sat hai’ aisA bhI usake svabhAvase hI siddha hai, aisA nirNay ho; kyonki sattAtmak aise apane svabhAvase niShpanna hue bhAvavAlA hai (dravyakA ‘sat hai’ aisA bhAv dravyake sattAsvarUp svabhAvakA hI banA huA hai) .

dravyase arthAntarabhUt sattA utpanna nahIn hai (-nahIn ban sakatI, yogya nahIn hai) ki jisake samavAyase vah (-dravya) ‘sat’ ho . (isIko spaShTa samajhAte hain ) : 1. anAdinidhan = Adi aur antase rahit . (jo anAdiananta ho usakI siddhike liye anya sAdhanakI

AvashyakatA nahIn hai .) 2. kAdAchitka = kadAchitkisIsamay ho aisA; anitya .


Page 184 of 513
PDF/HTML Page 217 of 546
single page version

sata sattAyAshcha na tAvadyutasiddhatvenArthAntaratvan, tayordaNDadaNDivadyutasiddhasyAdarshanAt . ayut- siddhatvenApi na tadupapadyate . ihedamiti pratIterupapadyat iti chet kinnibandhanA hIhedamiti pratIti . bhedanibandhaneti chet ko nAm bheda . prAdeshik atAdbhAviko vA . na tAvatprAdeshika, pUrvamev yutasiddhatvasyApasAraNAt . atAdbhAvikashchet upapanna ev, yad dravyan tanna guN iti vachanAt . ayan tu na khalvekAntenehedamiti pratIternibandhanan, ev bhavati, na cha bhinnasattAsamavAyAt . athavA yathA dravyan svabhAvata siddhan tathA tasya yosau sattAguNa sopi svabhAvasiddha ev . kasmAditi chet . sattAdravyayo sangnAlakShaNaprayojanAdibhedepi daNDadaNDivadbhinnapradeshAbhAvAt . idan ke kathitavanta . jiNA tachchado samakkhAdA jinA kartAra tattvata samyagAkhyAtavanta kathitavanta siddhan tah Agamado santAnApekShayA dravyArthikanayenAnAdinidhanAgamAdapi tathA siddhan Nechchhadi jo so hi parasamao nechchhati na manyate ya idan vastusvarUpan sa hi sphu Tan parasamayo

pratham to 1satse 2sattAkI 3yutasiddhatAse arthAntaratva nahIn hai, kyonki daNDa aur daNDIkI bhAnti unake sambandhamen yutasiddhatA dikhAI nahIn detI . (dUsare) ayutasiddhatAse bhI vah (arthAntaratva) nahIn banatA . ‘isamen yah hai (arthAt dravyamen sattA hai)’ aisI pratIti hotI hai isaliye vah ban sakatA hai, aisA kahA jAy to (pUchhate hain ki) ‘isamen yah hai’ aisI pratIti kisake Ashray (-kAraN) se hotI hai ? yadi aisA kahA jAy ki bhedake Ashrayase (arthAt dravya aur sattAmen bhed honese) hotI hai to, vah kaunasA bhed hai ? prAdeshik yA atAdbhAvik ? 4prAdeshik to hai nahIn, kyonki yutasiddhatva pahale hI radda (naShTa, nirarthak) kar diyA gayA hai, aur yadi 5atAdbhAvik kahA jAy to vah upapanna hI (ThIk hI) hai, kyonki aisA (shAstrakA) vachan hai ki ‘jo dravya hai vah guN nahIn hai .’ parantu (yahAn bhI yah dhyAnamen rakhanA ki) yah atAdbhAvik bhed ‘ekAntase isamen yah hai’ aisI pratItikA Ashray (kAraN) nahIn hai, kyonki vah 1. sat = astitvavAn arthAt dravya .2. sattA = astitva (guN) . 3. yutasiddha = juDakar siddha huA; samavAyasesanyogase siddha huA . [jaise lAThI aur manuShyake bhinna hone

par bhI lAThIke yogase manuShya ‘lAThIvAlA’ hotA hai, isIprakAr sattA aur dravyake alag hone par bhI
sattAke yogase dravya ‘sattAvAlA’ (‘sat’) huA hai aisA nahIn hai
. lAThI aur manuShyakI bhAnti sattA aur
dravya alag dikhAI hI nahIn dete . isaprakAr ‘lAThI’ aur lAThIvAle’ kI bhAnti ‘sattA’ aur ‘sat’ke
sambandhamen yutasiddhatA nahIn hai . ]

4. dravya aur sattAmen pradeshabhed nahIn hai; kyonki pradeshabhed ho to yutasiddhatva Aye, jisako pahale hI radda karake

batAyA hai . 5. dravya vah guN nahIn hai aur guN vah dravya nahIn hai,aise dravya -guNake bhedako (guN -guNI -bhedako)

atAdbhAvik (tadrUp na honerUp) bhed kahate hain . yadi dravya aur sattAmen aisA bhed kahA jAy to vah
yogya hI hai .

Page 185 of 513
PDF/HTML Page 218 of 546
single page version

svayamevonmagnanimagnatvAt . tathA hiyadaiv paryAyeNArpyate dravyan tadaiv guNavadidan dravyamay- masya guNa, shubhramidamuttarIyamayamasya shubhro guN ityAdivadatAdbhAviko bhed unmajjati . yadA tu dravyeNArpyate dravyan tadAstamitasamastaguNavAsanonmeShasya tathAvidhan dravyamev shubhramuttarIy- mityAdivatprapashyata samUl evAtAdbhAviko bhedo nimajjati . evan hi bhede nimajjati tatpratyayA pratItirnimajjati . tasyAn nimajjatyAmayutasiddhatvotthamarthAntaratvan nimajjati . tata samastamapi dravyamevaikan bhUtvAvatiShThate . yadA tu bhed unmajjati, tasminnunmajjati tatpratyayA pratIti- runmajjati, tasyAmunmajjatyAmayutasiddhatvotthamarthAntaratvamunmajjati, tadApi tatparyAyatvenonmajjajjal- rAsherjalakallol iv dravyAnna vyatiriktan syAt . evan sati svayamev sad dravyan bhavati . yastvevan mithyAdRuShTirbhavati . evan yathA paramAtmadravyan svabhAvata siddhamavaboddhavyan tathA sarvadravyANIti . atra dravyan kenApi puruSheN na kriyate . sattAguNopi dravyAdbhinno nAstItyabhiprAya ..98.. athotpAdavyayadhrauvyatve (atAdbhAvik bhed) svayamev 1unmagna aur 2nimagna hotA hai . vah isaprakAr hai :jab dravyako paryAy prApta karAI jAy ( arthAt jab dravyako paryAy prApta karatI haipahunchatI hai isaprakAr paryAyArthikanayase dekhA jAy) tab hI‘shukla yah vastra hai, yah isakA shuklatva guN hai’ ityAdikI bhAnti‘guNavAlA yah dravya hai, yah isakA guN hai’ isaprakAr atAdbhAvik bhed unmagna hotA hai; parantu jab dravyako dravya prApta karAyA jAy (arthAt dravyako dravya prApta karatA hai;pahunchatA hai isaprakAr dravyArthikanayase dekhA jAy), tab jisake samasta 3guNavAsanAke unmeSh asta ho gaye hain aise us jIvako‘shuklavastra hI hai’ ityAdikI bhAnti‘aisA dravya hI hai’ isaprakAr dekhane par samUl hI atAdbhAvik bhed nimagna hotA hai . isaprakAr bhedake nimagna hone par usake Ashrayase (-kAraNase) hotI huI pratIti nimagna hotI hai . usake nimagna hone par ayutasiddhatvajanit arthAntarapanA nimagna hotA hai, isaliye samasta hI ek dravya hI hokar rahatA hai . aur jab bhed unmagna hotA hai, vah unmagna hone par usake Ashray (kAraN) se hotI huI pratIti unmagna hotI hai, usake unmagna hone par ayutasiddhatvajanit arthAntarapanA unmagna hotA hai, tab bhI (vah) dravyake paryAyarUpase unmagna honese,jaise jalarAshise jalatarangen vyatirikta nahIn hain (arthAt samudrase tarangen alag nahIn hain) usIprakArdravyase vyatirikta nahIn hotA . 1. unmagna honA = U par AnA; tair AnA; pragaT honA (mukhya honA) . 2. nimagna honA = DUb jAnA (gauN honA) . 3. guNavAsanAke unmeSh = dravyamen anek guN honeke abhiprAyakI pragaTatA; guNabhed honerUp manovRuttike

(abhiprAyake) ankur . pra 24


Page 186 of 513
PDF/HTML Page 219 of 546
single page version

nechchhati sa khalu parasamay ev draShTavya ..98..

athotpAdavyayadhrauvyAtmakatvepi sad dravyan bhavatIti vibhAvayati
sadavaTThidan sahAve davvan davvassa jo hi pariNAmo .
atthesu so sahAvo ThidisambhavaNAsasambaddho ..99..
sadavasthitan svabhAve dravyan dravyasya yo hi pariNAma .
artheShu sa svabhAva sthitisambhavanAshasambaddha ..99..

ih hi svabhAve nityamavatiShThamAnatvAtsaditi dravyam . svabhAvastu dravyasya dhrauvyo- tpAdochchhedaikyAtmakapariNAma . yathaiv hi dravyavAstuna sAmastyenaikasyApi viShkambhakram- sati sattaiv dravyan bhavatIti pragnApayatisadavaTThidan sahAve davvan dravyan muktAtmadravyan bhavati . kin kartRu . saditi shuddhachetanAnvayarUpamastitvam . kimvishiShTam . avasthitam . kva . svabhAve . svabhAvan kathayati davvassa jo hi pariNAmo tasya paramAtmadravyasya sambandhI hi sphu Tan ya pariNAma . keShu viShayeShu . atthesu

aisA honese (yah nishchit huA ki) dravya svayamev sat hai . jo aisA nahIn mAnatA vah (use) vAstavamen ‘parasamay’ (mithyAdRuShTi) hI mAnanA ..98..

ab, yah batalAte hain ki utpAd -vyay -dhrauvyAtmak hone par bhI dravya ‘sat’ hai :

anvayArtha :[svabhAve ] svabhAvamen [avasthitan ] avasthit (honese) [dravyan ] dravya [sat ] ‘sat’ hai; [dravyasya ] dravyakA [ya hi ] jo [sthitisambhavanAshasambaddha ] utpAdavyayadhrauvya sahit [pariNAma ] pariNAm hai [sa ] vah [artheShu svabhAva ] padArthonkA svabhAv hai ..99..

TIkA :yahAn (vishvamen) svabhAvamen nitya avasthit honese dravya ‘sat’ hai . svabhAv dravyakA dhrauvya -utpAd -vinAshakI ekatAsvarUp pariNAm hai .

jaise 1dravyakA vAstu samagrapane dvArA (akhaNDatA dvArA) ek honepar bhI, vistArakramamen 1. dravyakA vAstu = dravyakA sva -vistAr, dravyakA sva -kShetra, dravyakA sva -AkAr, dravyakA sva -dal .

(vAstu = ghar, nivAsasthAn, Ashray, bhUmi .)
dravyo svabhAv viShe avasthit, tethI ‘sat’ sau dravya chhe ;
utpAd -dhrauvya -vinAshayut pariNAm dravyasvabhAv chhe. 99.

Page 187 of 513
PDF/HTML Page 220 of 546
single page version

pravRuttivartina sUkShmAnshA pradeshA, tathaiv hi dravyavRutte sAmastyenaikasyApi pravAhakramapravRuttivartina sUkShmAnshA pariNAmA . yathA cha pradeshAnAn parasparavyatirekanibandhano viShkambhakrama, tathA pariNAmAnAn parasparavyatirekanibandhana pravAhakrama . yathaiv cha te pradeshA svasthAne svarUp- pUrvarUpAbhyAmutpannochchhannatvAtsarvatra parasparAnusyUtisUtritaikavAstutayAnutpannapralInatvAchcha sambhUti- sanhAradhrauvyAtmakamAtmAnan dhArayanti, tathaiv te pariNAmA svAvasare svarUpapUrvarUpAbhyA- mutpannochchhannatvAtsarvatra parasparAnusyUtisUtritaikapravAhatayAnutpannapralInatvAchcha sambhUtisanhAradhrauvyA- tmakamAtmAnan dhArayanti . yathaiv cha ya ev hi pUrvapradeshochchhedanAtmako vAstusImAnta sa ev hi taduttarotpAdAtmaka, sa ev cha parasparAnusyUtisUtritaikavAstutayAtadubhayAtmak iti; tathaiv paramAtmapadArthasya dharmatvAdabhedanayenArthA bhaNyante . ke te . kevalagnAnAdiguNA siddhatvAdiparyAyAshcha, teShvartheShu viShayeShu yosau pariNAma . so sahAvo kevalagnAnAdiguNasiddhatvAdiparyAyarUpastasya paramAtmadravyasya svabhAvo bhavati . sa cha kathambhUta . ThidisambhavaNAsasambaddho svAtmaprAptirUpamokShaparyAyasya sambhavastasminnev kShaNe paramAgamabhAShayaikatvavitarkAvIchAradvitIyashukladhyAnasangnasya shuddhopAdAnabhUtasya pravartamAn usake jo sUkShma ansh hain ve pradesh hain, isIprakAr dravyakI 1vRutti samagrapane dvArA ek honepar bhI, pravAhakramamen pravartamAn usake jo sUkShma ansh hain ve pariNAm hai . jaise vistArakramakA kAraN pradeshonkA paraspar vyatirek hai, usIprakAr pravAhakramakA kAraN pariNAmonkA paraspar 2vyatirek hai .

jaise ve pradesh apane sthAnamen sva -rUpase utpanna aur pUrva -rUpase vinaShTa honese tathA sarvatra paraspar 3anusyUtise rachit ekavAstupane dvArA anutpanna -avinaShTa honese utpatti -sanhAr- dhrauvyAtmak hain, usIprakAr ve pariNAm apane avasaramen sva -rUpase utpanna aur pUrvarUpase vinaShTa honese tathA sarvatra paraspar anusyUtise rachit ek pravAhapane dvArA anutpanna -avinaShTa honese utpatti -sanhAr -dhrauvyAtmak hain . aur jaise vAstukA jo chhoTese chhoTA ansh pUrvapradeshake vinAshasvarUp hai vahI (ansh) usake bAdake pradeshakA utpAdasvarUp hai tathA vahI paraspar anusyUtise rachit ek vAstupane dvArA anubhay svarUp hai (arthAt domense ek bhI svarUp nahIn hai), isIprakAr pravAhakA jo chhoTese chhoTA ansh pUrvapariNAmake vinAshasvarUp hai vahI usake 1. vRutti = vartanA vah; honA vah; astitva . 2. vyatirek = bhed; (ekakA dUsaremen) abhAv, (ek pariNAm dUsare pariNAmarUp nahIn hai, isaliye dravyake

pravAhamen kram hai) . 3. anusyUti = anvayapUrvak juDAn . [sarva pariNAm paraspar anvayapUrvak (sAdRushya sahit) gunthit (juDe)

honese, ve sab pariNAm ek pravAharUpase hain, isaliye ve utpanna yA vinaShTa nahIn hain . ]