Pravachansar-Hindi (English transliteration). Gatha: 76-86.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 9 of 28

 

Page 128 of 513
PDF/HTML Page 161 of 546
single page version

tRuShNAbhirdukhabIjatayAtyantadukhitA santo mRugatRuShNAbhya ivAmbhAnsi viShayebhya saukhyAnya-
bhilaShanti
. taddukhasantApavegamasahamAnA anubhavanti cha viShayAn, jalAyukA iv, tAvadyAvat
kShayan yAnti . yathA hi jalAyukAstRuShNAbIjen vijayamAnen dukhAnku reN kramata samAkramyamANA
duShTakIlAlamabhilaShantyastadevAnubhavantyashchApralayAt klishyante, evamamI api puNyashAlina
pApashAlin iv tRuShNAbIjen vijayamAnen dukhAnku reN kramata samAkramyamANA viShayAn-
bhilaShantastAnevAnubhavantashchApralayAt
klishyante . ata puNyAni sukhAbhAsasya dukhasyaiv
sAdhanAni syu ..75..
sukhAdvilakShaNAni viShayasukhAni ichchhanti . na kevalamichchhanti, na kevalamichchhanti, aNubhavanti ya anubhavanti cha . kimparyantam .
AmaraNan maraNaparyantam . kathambhUtA . dukkhasantattA dukhasantaptA iti . ayamatrArthayathA tRuShNodrekeN
1. jaise mRugajalamense jal nahIn milatA vaise hI indriyaviShayommense sukh prApta nahIn hotA .
2. dukhasantAp = dukhadAh; dukhakI jalanpIDA .
honese puNyajanit tRuShNAonke dvArA bhI atyanta dukhI hote hue 1mRugatRuShNAmense jalakI bhAnti
viShayommense sukh chAhate hain aur us 2dukhasantApake vegako sahan na kar sakanese viShayonko tab
-tak bhogate hain, jab tak ki vinAshako [-maraNako ] prApta nahIn hote . jaise jonk (gonch)
tRuShNA jisakA bIj hai aise vijayako prApta hotI huI dukhAnkurase kramasha AkrAnta honese dUShit
rakta ko chAhatI hai aur usIko bhogatI huI maraNaparyanta kleshako pAtI hai, usIprakAr yah
puNyashAlI jIv bhI, pApashAlI jIvonkI bhAnti, tRuShNA jisakA bIj hai aise vijay prApta
dukhAnkuronke dvArA kramasha AkrAnt honese, viShayonko chAhate hue aur unhInko bhogate hue
vinAshaparyant (-maraNaparyanta) klesh pAte hain
.
isase puNya sukhAbhAs aise dukhakA hI sAdhan hai .
bhAvArtha :jinhen samastavikalpajAl rahit paramasamAdhise utpanna sukhAmRutarUp sarva
Atmapradeshommen paramaAhlAdabhUt svarUpatRupti nahIn vartatI aise samasta sansArI jIvonke nirantar
viShayatRuShNA vyakta yA avyaktarUpase avashya vartatI hai
. ve tRuShNArUpI bIj kramasha ankurarUp
hokar dukhavRukSharUpase vRuddhiko prApta hokar, isaprakAr dukhadAhakA veg asahya hone par, ve jIv
viShayommen pravRutta hote hain
. isaliye jinakI viShayommen pravRutti dekhI jAtI hai aise devon takake samasta
sansArI jIv dukhI hI hain .
isaprakAr dukhabhAv hI puNyonkApuNyajanit sAmagrIkAAlamban karatA hai
isaliye puNya sukhAbhAs aise dukhakA hI avalambansAdhan hai ..75..

Page 129 of 513
PDF/HTML Page 162 of 546
single page version

ath punarapi puNyajanyasyendriyasukhasya bahudhA dukhatvamudyotayati
saparan bAdhAsahidan vichchhiNNan bandhakAraNan visaman .
jan indiehin laddhan tan sokkhan dukkhamev tahA ..76..
saparan bAdhAsahitan vichchhinnan bandhakAraNan viShamam .
yadindriyairlabdhan tatsaukhyan dukhamev tathA ..76..
saparatvAt bAdhAsahitatvAt vichchhinnatvAt bandhakAraNatvAt viShamatvAchcha puNya-
janyamapIndriyasukhan dukhamev syAt . saparan hi sat parapratyayatvAt parAdhInatayA, bAdhAsahitan
preritA jalaukasa kIlAlamabhilaShantyastadevAnubhavantyashchAmaraNan dukhitA bhavanti, tathA nijashuddhAtma-
samvittiparAngmukhA jIvA api mRugatRuShNAbhyombhAnsIv viShayAnabhilaShantastathaivAnubhavantashchAmaraNan

dukhitA bhavanti
. tat etadAyAtan tRuShNAtangkotpAdakatven puNyAni vastuto dukhakAraNAni iti ..75..
ath punarapi puNyotpannasyendriyasukhasya bahudhA dukhatvan prakAshayatisaparan sah paradravyApekShayA vartate
saparan bhavatIndriyasukhan, pAramArthikasukhan tu paradravyanirapekShatvAdAtmAdhInan bhavati . bAdhAsahidan tIvrakShudhA-
tRuShNAdyanekabAdhAsahitatvAdbAdhAsahitamindriyasukhan, nijAtmasukhan tu pUrvoktasamastabAdhArahitatvAd-
vyAbAdham
. vichchhiNNan pratipakShabhUtAsAtodayen sahitatvAdvichchhinnan sAntaritan bhavatIndriyasukhan,
atIndriyasukhan tu pratipakShabhUtAsAtodayAbhAvAnnirantaram . bandhakAraNan dRuShTashrutAnubhUtabhogAkAngkShA-
pra. 17
ab, puna puNyajanya indriyasukhako anek prakArase dukharUp prakAshit karate hain :
anvayArtha :[yat ] jo [indriyai labdhan ] indriyonse prApta hotA hai [tat saukhyan ]
vah sukh [saparan ] parasambandhayukta, [bAdhAsahitan ] bAdhAsahit [vichchhinnan ] vichchhinna
[bandhakAraNan ] bandhakA kAraN [viShaman ] aur viSham hai; [tathA ] isaprakAr [dukham ev ] vah
dukh hI hai
..76..
TIkA :parasambandhayukta honese, bAdhA sahit honese, vichchhanna honese, bandhakA kAraN
honese, aur viSham honese, indriyasukhpuNyajanya hone par bhIdukh hI hai .
indriyasukh (1) ‘parake sambandhavAlA’ hotA huA parAshrayatAke kAraN parAdhIn hai,
parayukta, bAdhAsahit, khanDit, bandhakAraN, viSham chhe;
je indriyothI labdha te sukh e rIte dukh ja khare. 76.

Page 130 of 513
PDF/HTML Page 163 of 546
single page version

hi sadashanAyodanyAvRuShasyAdibhistRuShNAvyaktibhirupetatvAt atyantAkulatayA, vichchhinnan hi
sadasadvedyodayaprachyAvitasadvedyodayapravRuttatayAnubhavatvAdudbhUtavipakShatayA, bandhakAraNan hi sadviShayo-
pabhogamArgAnulagnarAgAdidoShasenAnusArasangachchhamAnaghanakarmapAnsupaTalatvAdudarkadusahatayA, viShaman
hi sadabhivRuddhiparihANipariNatatvAdatyantavisanShThulatayA cha dukhamev bhavati
. athaivan puNyamapi
pApavad dukhasAdhanamAyAtam ..76..
prabhRutyanekApadhyAnavashen bhAvinarakAdidukhotpAdakakarmabandhotpAdakatvAdbandhakAraNamindriyasukhan, atIndriy-
sukhan tu sarvApadhyAnarahitatvAdabandhakAraNam . visaman vigata shama paramopashamo yatra tadviShamamatRuptikaran
hAnivRuddhisahitatvAdvA viShaman, atIndriyasukhan tu paramatRuptikaran hAnivRuddhirahitam . jan indiehin laddhan tan sokkhan
dukkhamev tahA yadindriyairlabdhan sansArasukhan tatsukhan yathA pUrvoktapanychavisheShaNavishiShTan bhavati tathaiv
dukhamevetyabhiprAya ..76.. evan puNyAni jIvasya tRuShNotpAdakatven dukhakAraNAni bhavantIti kathanarUpeN
dvitIyasthale gAthAchatuShTayan gatam . ath nishchayen puNyapApayorvisheSho nAstIti kathayan puNya-
1. chyut karanA = haTA denA; padabhraShTa karanA; (sAtAvedanIyakA uday usakI sthiti anusAr rahakar haT jAtA
hai aur asAtA vedanIyakA uday AtA hai)
2. ghan paTal = saghan (gADh) parta, baDA jhuNDa .
(2) ‘bAdhAsahit’ hotA huA khAne, pIne aur maithunakI ichchhA ityAdi tRuShNAkI vyaktiyonse
(-tRuShNAkI pragaTatAonse) yukta honese atyanta Akul hai, (3)‘vichchhinna’ hotA huA
asAtAvedanIyakA uday jise
1chyut kar detA hai aise sAtAvedanIyake udayase pravartamAn hotA
huA anubhavamen AtA hai, isaliye vipakShakI utpattivAlA hai, (4) ‘bandhakA kAraN’ hotA
huA viShayopabhogake mArgamen lagI huI rAgAdi doShonkI senAke anusAr karmarajake
2ghan
paTalakA sambandha honeke kAraN pariNAmase dusah hai, aur (5) ‘viSham’ hotA huA hAni
vRuddhimen pariNamit honese atyanta asthir hai; isaliye vah (indriyasukh) dukh hI hai .
jab ki aisA hai (indriyasukh dukh hI hai) to puNya bhI, pApakI bhAnti, dukhakA
sAdhan hai aisA phalit huA .
bhAvArtha :indriyasukh dukh hI hai, kyonki vah parAdhIn hai, atyanta Akul hai,
vipakShakI (-virodhakI) utpattivAlA hai, pariNAmase dussah hai, aur atyanta asthir hai .
isase yah siddha huA ki puNya bhI dukhakA hI sAdhan hai ..76..

Page 131 of 513
PDF/HTML Page 164 of 546
single page version

ath puNyapApayoravisheShatvan nishchinvannupasanharati
Na hi maNNadi jo evan Natthi viseso tti puNNapAvANan .
hinDadi ghoramapAran sansAran mohasanchhaNNo ..77..
na hi manyate ya evan nAsti visheSh iti puNyapApayo .
hiNDati ghoramapAran sansAran mohasanchhanna ..77..
evamuktakrameN shubhAshubhopayogadvaitamiv sukhadukhadvaitamiv cha na khalu paramArthata
puNyapApadvaitamavatiShThate, ubhayatrApyanAtmadharmatvAvisheShatvAt . yastu punaranayo kalyANakAlAyas-
pApayorvyAkhyAnamupasanharatiNa hi maNNadi jo evan na hi manyate ya evam . kim . Natthi viseso tti
puNNapAvANan puNyapApayornishchayen visheSho nAsti . sa kin karoti . hinDadi ghoramapAran sansAran hiNDati bhramati .
kam . sansAram . kathambhUtam . ghoram apAran chAbhavyApekShayA . kathambhUta . mohasanchhaNNo mohaprachchhAdit iti .
tathAhidravyapuNyapApayorvyavahAreN bheda, bhAvapuNyapApayostatphalabhUtasukhadukhayoshchAshuddhanishchayen bheda,
1. sukh = indriyasukh
nahi mAnatoe rIt puNye pApamAn na visheSh chhe,
te mohathI Achchhanna ghor apAr sansAre bhame. 77.
ab, puNya aur pApakI avisheShatAkA nishchay karate hue (is viShayakA) upasanhAr
karate hain :
anvayArtha :[evan ] isaprakAr [puNyapApayo ] puNya aur pApamen [visheSha nAsti ]
antar nahIn hai [iti ] aisA [ya ] jo [na hi manyate ] nahIn mAnatA, [mohasanchhanna ]
vah mohAchchhAdit hotA huA [ghor apAran sansAran ] ghor apAr sansAramen [hiNDati ] paribhramaN
karatA hai
..77..
TIkA : yon pUrvokta prakArase, shubhAshubh upayogake dvaitakI bhAnti aur sukhadukhake
dvaitakI bhAnti, paramArthase puNyapApakA dvait nahIn TikatAnahIn rahatA, kyonki donommen anAtmadharmatva
avisheSh arthAt samAn hai . (paramArthase jaise shubhopayog aur ashubhopayogarUp dvait vidyamAn nahIn
hai, jaise 1sukh aur dukharUp dvait vidyamAn nahIn hai, usIprakAr puNya aur pAparUp dvaitakA bhI
astitva nahIn hai; kyonki puNya aur pAp donon AtmAke dharma na honese nishchayase samAn hI hain .)

Page 132 of 513
PDF/HTML Page 165 of 546
single page version

nigaDayorivAhankArikan visheShamabhimanyamAnohamindrapadAdisampadAn nidAnamiti nirbharataran dharmAnu-
rAgamavalambate sa khalUparaktachittabhittitayA tiraskRutashuddhopayogashaktirAsansAran shArIran dukh-
mevAnubhavati
..77..
athaivamavadhAritashubhAshubhopayogAvisheSha samastamapi rAgadveShadvaitamapahAsayannasheShadukh-
kShayAy sunishchitamanA shuddhopayogamadhivasati
evan vididattho jo davvesu Na rAgamedi dosan vA .
uvaogavisuddho so khavedi dehubbhavan dukkhan ..78..
shuddhanishchayen tu shuddhAtmano bhinnatvAdbhedo nAsti . evan shuddhanayen puNyapApayorabhedan yosau na manyate
sa devendrachakravartibaladevavAsudevakAmadevAdipadanimittan nidAnabandhen puNyamichchhannirmohashuddhAtmatattva-
viparItadarshanachAritramohaprachchhAdita suvarNalohanigaDadvayasamAnapuNyapApadvayabaddha san sansArarahitashuddhAtmano

viparItan sansAran bhramatItyartha
..77.. athaivan shubhAshubhayo samAnatvaparignAnen nishchitashuddhAtmatattva san
aisA hone par bhI, jo jIv un donommensuvarNa aur lohekI beDIkI bhAnti1ahankArik
antar mAnatA huA, ahamindrapadAdi sampadAonke kAraNabhUt dharmAnurAg par atyanta
nirbharamayarUpase (-gADharUpase) avalambit hai, vah jIv vAstavamen chittabhUmike uparakta honese
(-chittakI bhUmi karmopAdhike nimittase rangI huI
malin vikRut honese) jisane shuddhopayog
shaktikA tiraskAr kiyA hai, aisA vartatA huA sansAraparyanta (-jabatak is sansArakA astitva
hai tabatak arthAt sadAke liye) shArIrik dukhakA hI anubhav karatA hai
.
bhAvArtha :jaise sonekI beDI aur lohekI beDI donon avisheSharUpase bAndhanekA hI
kAm karatI hain usIprakAr puNya -pAp donon avisheSharUpase bandhan hI hain . jo jIv puNya aur
pApakI avisheShatAko kabhI nahIn mAnatA usakA us bhayankar sansAramen paribhramaNakA kabhI anta
nahIn AtA
..77..
ab, isaprakAr shubh aur ashubh upayogakI avisheShatA avadhArit karake, samasta
rAgadveShake dvaitako dUr karate hue, asheSh dukhakA kShay karanekA manamen dRuDh nishchay karake
shuddhopayogamen nivAs karatA hai (-use angIkAr karatA hai ) :
1. puNya aur pApamen antar honekA mat ahankArajanya (avidyAjanya, agnAnajanya hai) .
viditArtha e rIt, rAgadveSh lahe na je dravyo viShe,
shuddhopayogI jIv te kShay dehagat dukhano kare
. 78.

Page 133 of 513
PDF/HTML Page 166 of 546
single page version

evan viditArtho yo dravyeShu na rAgameti dveShan vA .
upayogavishuddha sa kShapayati dehodbhavan dukham ..78..
yo hi nAm shubhAnAmashubhAnAn cha bhAvAnAmavisheShadarshanen samyakparichchhinna-
vastusvarUpa svaparavibhAgAvasthiteShu samagreShu sasamagraparyAyeShu dravyeShu rAgan dveShan chAsheShamev
parivarjayati sa kilaikAntenopayogavishuddhatayA parityaktaparadravyAlambanognirivAyapiNDA-
dananuShThitAyasAra prachaNDaghanaghAtasthAnIyan shArIran dukhan kShapayati
. tato mamAyamevaika sharaNan
shuddhopayoga ..78..
dukhkShayAy shuddhopayogAnuShThAnan svIkarotievan vididattho jo evan chidAnandaikasvabhAvan paramAtmatattva-
mevopAdeyamanyadasheShan heyamiti heyopAdeyaparignAnen viditArthatattvo bhUtvA ya davvesu Na rAgamedi dosan vA
nijashuddhAtmadravyAdanyeShu shubhAshubhasarvadravyeShu rAgan dveShan vA na gachchhati
uvaogavisuddho so rAgAdirahit-
shuddhAtmAnubhUtilakShaNen shuddhopayogen vishuddha san sa khavedi dehubbhavan dukkhan taptalohapiNDasthAnIy-
dehAdudbhavan anAku latvalakShaNapAramArthik sukhAdvilakShaNan paramAku latvotpAdakan lohapiNDarahitogniriv
ghanaghAtaparamparAsthAnIyadeharahito bhUtvA shArIran dukhan kShapayatItyabhiprAya
..78.. evamupasanhArarUpeN
tRutIyasthale gAthAdvayan gatam . iti shubhAshubhamUDhatvanirAsArthan gAthAdashakaparyantan sthalatrayasamudAyen
anvayArtha :[evan ] isaprakAr [viditArtha ] vastusvarUpako jAnakar [ya ] jo
[dravyeShu ] dravyonke prati [rAgan dveShan vA ] rAg yA dveShako [na eti ] prApta nahIn hotA, [sa ] vah
[upayogavishuddha ] upayogavishuddha hotA huA [dehodbhavan dukhan ] dohotpanna dukhakA [kShapayati ]
kShay karatA hai
..78..
TIkA :jo jIv shubh aur ashubh bhAvonke avisheShadarshanase (-samAnatAkI
shraddhAse) vastusvarUpako samyakprakArase jAnatA hai, sva aur par do vibhAgommen rahanevAlI, samasta
paryAyon sahit samasta dravyonke prati rAg aur dveShako niravasheSharUpase chhoDatA hai, vah jIv,
ekAntase upayogavishuddha (-sarvathA shuddhopayogI) honese jisane paradravyakA Alamban chhoD diyA
hai aisA vartatA huA
loheke golemense loheke 1sArakA anusaraN na karanevAlI agnikI
bhAntiprachanD ghanake AghAt samAn shArIrik dukhakA kShay karatA hai . (jaise agni loheke
tapta golemense loheke satvako dhAraN nahIn karatI isaliye agni par prachanD ghanake prahAr nahIn
hote, usIprakAr paradravyakA Alamban na karanevAle AtmAko shArIrik dukhakA vedan nahIn
hotA
.) isaliye yahI ek shuddhopayog merI sharaN hai ..78..
1. sAr = satva, ghanatA, kaThinatA .

Page 134 of 513
PDF/HTML Page 167 of 546
single page version

ath yadi sarvasAvadyayogamatItya charitramupasthitopi shubhopayogAnuvRuttivashatayA
mohAdInnonmUlayAmi, tata kuto me shuddhAtmalAbh iti sarvArambheNottiShThate
chattA pAvArambhan samuTThido vA suhammi chariyammi .
Na jahadi jadi mohAdI Na lahadi so appagan suddhan ..79..
tyaktvA pApArambhan samutthito vA shubhe charitre .
na jahAti yadi mohAdInna labhate sa Atmakan shuddham ..79..
ya khalu samastasAvadyayogapratyAkhyAnalakShaNan paramasAmAyikan nAm chAritran pratignAyApi
shubhopayogavRuttyA bakAbhisArik yevAbhisAryamANo na mohavAhinIvidheyatAmavakirati sa kil
prathamagnAnakaNDikA samAptA . ath shubhAshubhopayoganivRuttilakShaNashuddhopayogen mokSho bhavatIti pUrvasUtre
bhaNitam . atra tu dvitIyagnAnakaNDikAprArambhe shuddhopayogAbhAve shuddhAtmAnan na labhate iti tamevArthan
ab, sarva sAvadyayogako chhoDakar chAritra anggIkAr kiyA hone par bhI yadi main
shubhopayogapariNatike vash hokar mohAdikA 1unmUlan na karUn, to mujhe shuddha AtmAkI prApti
kahAnse hogI ?isaprakAr vichAr karake mohAdike unmUlanake prati sarvArambha (-sarvaudyam)
pUrvak kaTibaddha hotA hai :
anvayArtha :[pApArambhan ] pAparambhako [tyaktvA ] chhoDakar [shubhe charitre ] shubh
chAritramen [samutthita vA ] udyat hone par bhI [yadi ] yadi jIv [mohAdIn ] mohAdiko [na
jahAti ]
nahIn chhoDatA, to [sa ] vah [shuddhan Atmakan ] shuddha AtmAko [ na labhate ] prApta nahIn
hotA
..79..
TIkA :jo jIv samasta sAvadyayogake pratyAkhyAnasvarUp paramasAmAyik nAmak
chAritrakI pratignA karake bhI dhUrta 2abhisArikA (nAyikA) kI bhAnti shubhopayogapariNatise
3abhisAr (-milan) ko prApta hotA huA (arthAt shubhopayogapariNatike premamen phansatA huA)
1. unmUlan = jaDamUlase nikAl denA; nikandan .
2. abhisArikA = sanket anusAr premIse milane jAnevAlI strI .
3. abhisAr = premIse milane jAnA .
jIv chhoDI pApArambhane shubh charitamAn udyat bhale,
jo nav taje mohAdine to nav lahe shuddhAtmane
. 79.

Page 135 of 513
PDF/HTML Page 168 of 546
single page version

samAsannamahAdukhasank Ta kathamAtmAnamaviplutan labhate . ato mayA mohavAhinIvijayAy baddhA
kakSheyam ..79..
ath kathan mayA vijetavyA mohavAhinItyupAyamAlochayati
jo jANadi arahantan davvattaguNattapajjayattehin .
so jANadi appANan moho khalu jAdi tassa layan ..80..
yo jAnAtyarhantan dravyatvaguNatvaparyayatvai .
sa jAnAtyAtmAnan moha khalu yAti tasya layam ..80..
yo hi nAmArhantan dravyatvaguNatvaparyayatvai parichchhinatti sa khalvAtmAnan parichchhinatti,
vyatirekarUpeN dRuDhayatichattA pAvArambhan pUrvan gRuhavAsAdirUpan pApArambhan tyaktvA samuTThido vA suhammi
chariyamhi samyagupasthito vA puna . kva . shubhacharitre . Na jahadi jadi mohAdI na tyajati yadi
chenmoharAgadveShAn Na lahadi so appagan suddhan na labhate sa AtmAnan shuddhamiti . ito vistarakopi
mokShArthI paramopekShAlakShaNan paramasAmAyikan pUrvan pratignAy pashchAdviShayasukhasAdhakashubhopayogapariNatyA
mohitAntarangga san nirvikalpasamAdhilakShaNapUrvoktasAmAyikachAritrAbhAve sati nirmohashuddhAtmatattvaprati-

pakShabhUtAn mohAdInna tyajati yadi chettarhi jinasiddhasadRushan nijashuddhAtmAnan na labhat iti sUtrArtha
..79..
mohakI senAke vashavartanapaneko dUr nahIn kar DAlatAjisake mahA dukh sankaT nikaT hain aisA
vah, shuddha (-vikAr rahit, nirmal) AtmAko kaise prApta kar sakatA hai ? (nahIn prApta kar
sakatA) isaliye mainne mohakI senA par vijay prApta karaneko kamar kasI hai
.
ab, ‘main mohakI senAko kaise jItUn’aisA upAy vichAratA hai :
anvayArtha :[ya ] jo [arhantan ] arahantako [dravyatva -guNatvaparyayatvai ] dravyapane
guNapane aur paryAyapane [jAnAti ] jAnatA hai, [sa ] vah [AtmAnan ] (apane) AtmAko
[jAnAti ] jAnatA hai aur [tasya moha ] usakA moh [khalu ] avashya [layan yAti ] layako
prApta hotA hai
..80..
TIkA :jo vAstavamen arahantako dravyarUpase, guNarUpase aur paryAyarUpase jAnatA hai
je jANato arhantane guN, dravya ne paryayapaNe,
te jIv jANe Atmane, tasu moh pAme lay khare. 80
.

Page 136 of 513
PDF/HTML Page 169 of 546
single page version

ubhayorapi nishchayenAvisheShAt . arhatopi pAkakAShThAgatakArtasvarasyev parispaShTamAtmarUpan,
tatastatparichchhede sarvAtmaparichchheda . tatrAnvayo dravyan, anvayavisheShaNan guNa, anvayavyatirekA
paryAyA . tatra bhagavatyarhati sarvato vishuddhe tribhUmikamapi svamanasA samayamutpashyati .
ath shuddhopayogAbhAve yAdRushan jinasiddhasvarUpan na labhate tamev kathayati
tavasanjamappasiddho suddho saggApavaggamaggakaro .
amarAsurindamahido devo so loyasiharattho ..5..
tavasanjamappasiddho samastarAgAdiparabhAvechchhAtyAgen svasvarUpe pratapanan vijayanan tapa, bahiranggendriy
prANasanyamabalen svashuddhAtmani sanyamanAtsamarasIbhAven pariNamanan sanyama, tAbhyAn prasiddho jAt
utpannastapasanyamaprasiddha,
suddho kShudhAdyaShTAdashadoSharahita, saggApavaggamaggakaro svarga prasiddha keval-
gnAnAdyanantachatuShTayalakShaNopavargo mokShastayormArgan karotyupadishati svargApavargamArgakara, amarAsurindamahido
tatpadAbhilAShibhiramarAsurendrairmahita pUjitomarAsurendramahita,
devo so sa evanguNavishiShTorhan devo
bhavati . loyasiharattho sa ev bhagavAn lokAgrashikharastha san siddho bhavatIti jinasiddhasvarUpan
gnAtavyam ..5.. ath tamitthambhUtan nirdoShiparamAtmAnan ye shraddadhati manyante tekShayasukhan labhanta iti
pragnApayati
tan devadevadevan jadivaravasahan gurun tiloyassa .
paNamanti je maNussA te sokkhan akkhayan janti ..6..
tan devadevadevan devadevA saudharmendraprabhRutayasteShAn dev ArAdhyo devadevadevastan devadevadevan, jadivaravasahan
jitendriyatven nijashuddhAtmani yatnaparAste yatayasteShAn varA gaNadharadevAdayastebhyopi vRuShabha pradhAno
yativaravRuShabhastan yativaravRuShabhan,
gurun tiloyassa anantagnAnAdiguruguNaistrailokyasyApi gurustan trilokagurun,
paNamanti je maNussA tamitthambhUtan bhagavantan ye manuShyAdayo dravyabhAvanamaskArAbhyAn praNamantyArAdhayanti te
sokkhan akkhayan janti te tadArAdhanAphalen paramparayAkShayAnantasaukhyan yAnti labhanta iti sUtrArtha ..6..
ath ‘chattA pAvArambhan’ ityAdisUtreN yaduktan shuddhopayogAbhAve mohAdivinAsho na bhavati, mohAdi-
vah vAstavamen AtmAko jAnatA hai, kyonki donommen nishchayase antar nahIn hai; aur arahantakA
svarUp, antim tAvako prApta soneke svarUpakI bhAnti, parispaShTa (-sarvaprakArase spaShTa) hai,
isaliye usakA gnAn honepar sarva AtmAkA gnAn hotA hai
. vahAn anvay vah dravya hai, anvayakA
visheShaN vah guN hai aur anvayake vyatirek(-bhed) ve paryAyen hain . sarvata vishuddha bhagavAn
arahantamen (-arahantake svarUpakA khyAl karane par) jIv tInon prakArayukta samayako
(-dravyaguNaparyAyamay nij AtmAko) apane manase jAn letA hai
samajh letA hai . yathA ‘yah

Page 137 of 513
PDF/HTML Page 170 of 546
single page version

yashchetanoyamityanvayastaddravyan, yachchAnvayAshritan chaitanyamiti visheShaNan sa guNa, ye chaikasamay-
mAtrAvadhRutakAlaparimANatayA parasparaparAvRuttA anvayavyatirekAste paryAyAshchidvivartanagranthay iti
yAvat
. athaivamasya trikAlamapyekakAlamAkalayato muktAphalAnIv pralambe prAlambe
chidvivartAnshchetan ev sankShipya visheShaNavisheShyatvavAsanAntardhAnAddhavalimAnamiv prAlambe chetan
ev chaitanyamantarhitan vidhAy kevalan prAlambamiv kevalamAtmAnan parichchhindatasta-
vinAshAbhAve shuddhAtmalAbho na bhavati, tadarthamevedAnImupAyan samAlochayatijo jANadi arahantan ya kartA
jAnAti . kam . arhantam . kai kRutvA . davvattaguNattapajjayattehin dravyatvaguNatvaparyAyatvai . so jANadi appANan
sa puruShorhatparignAnAtpashchAdAtmAnan jAnAti, moho khalu jAdi tassa layan tat AtmaparignAnAttasya moho
darshanamoho layan vinAshan kShayan yAtIti . tadyathAkevalagnAnAdayo visheShaguNA, astitvAdaya
sAmAnyaguNA, paramaudArikasharIrAkAreN yadAtmapradeshAnAmavasthAnan sa vyanyjanaparyAya, agurulaghuk guN-
ShaDvRuddhihAnirUpeN pratikShaNan pravartamAnA arthaparyAyA, evanlakShaNaguNaparyAyAdhArabhUtamamUrtamasankhyAtapradeshan
1chetan hai’ isaprakArakA anvay vah dravya hai, anvayake Ashrit rahanevAlA ‘chaitanya’ visheShaN vah
guN hai, aur ek samay mAtrakI maryAdAvAlA kAlaparimAN honese paraspar apravRutta
2anvayavyatirek ve paryAyen hainjo ki chidvivartanakI [-AtmAke pariNamanakI ] granthiyAn
[gAnThen ] hain .
ab, isaprakAr traikAlikako bhI [-traikAlik AtmAko bhI ] ek kAlamen samajh
lenevAlA vah jIv, jaisai motiyonko jhUlate hue hAramen antargat mAnA jAtA hai, usI prakAr
chidvivartonkA chetanamen hI sankShepaN [-antargat ] karake, tathA
3visheShaNavisheShyatAkI vAsanAkA
4antardhAn honesejaise saphe dIko hAramen 5antarhit kiyA jAtA hai, usI prakArchaitanyako
chetanamen hI antarhit karake, jaise mAtra 6hArako jAnA jAtA hai, usIprakAr keval AtmAko
1. chetan = AtmA .
2. anvayavyatirek = ek dUsaremen nahIn pravartate aise jo anvayake vyatirek .
3. visheShaN guN hai aur visheShya vo dravya hai .
4. antardhAn = adRushya ho jAnA .
5. antarhit = gupta; adRushya .
6. hArako kharIdanevAlA manuShya hArako kharIdate samay hAr, usakI saphe dI aur unake motiyon ityAdikI parIkShA
karatA hai, kintu bAdamen saphe dI aur motiyonko hAramen hI samAviShTa karake unakA lakSha chhoDakar vah mAtra
hArako hI jAnatA hai
. yadi aisA na kare to hArake pahinane par bhI usakI saphe dI Adike vikalpa bane
rahanese hArako pahananeke sukhakA vedan nahIn kar sakegA .
પ્ર. ૧૮

Page 138 of 513
PDF/HTML Page 171 of 546
single page version

duttarottarakShaNakShIyamANakartRukarmakriyAvibhAgatayA niShkriyan chinmAtran bhAvamadhigatasya jAtasya
maNerivAkampapravRuttanirmalAlokasyAvashyamev nirAshrayatayA mohatama pralIyate
. yadyevan labdho mayA
mohavAhinIvijayopAya ..80..
shuddhachaitanyAnvayarUpan dravyan cheti . itthambhUtan dravyaguNaparyAyasvarUpan pUrvamarhadabhidhAne paramAtmani gnAtvA
pashchAnnishchayanayen tadevAgamasArapadabhUtayAdhyAtmabhAShayA nijashuddhAtmabhAvanAbhimukharUpeN savikalpasva-
samvedanagnAnen tathaivAgamabhAShayAdhapravRuttikaraNApUrvakaraNAnivRuttikaraNasangnadarshanamohakShapaNasamarthapariNAm-

visheShabalen pashchAdAtmani yojayati
. tadanantaramavikalpasvarUpe prApte, yathA paryAyasthAnIyamuktAphalAni
guNasthAnIyan dhavalatvan chAbhedanayen hAr ev, tathA pUrvoktadravyaguNaparyAyA abhedanayenAtmaiveti bhAvayato
darshanamohAndhakAra pralIyate
. iti bhAvArtha ..80.. ath pramAdotpAdakachAritramohasangnashchaurostIti
matvAptaparignAnAdupalabdhasya shuddhAtmachintAmaNe rakShaNArthan jAgartIti kathayatijIvo jIva kartA .
jAnane par, usake uttarottar kShaNamen kartA -karma -kriyAkA vibhAg kShayako prApta hotA jAtA hai
isaliye niShkriy chinmAtra bhAvako prApta hotA hai; aur isaprakAr maNikI bhAnti jisakA nirmal
prakAsh akamparUpase pravartamAn hai aise us (chinmAtra bhAvako prApta) jIvake mohAndhakAr
nirAshrayatAke kAraN avashyamev pralayako prApta hotA hai
.
yadi aisA hai to mainne mohakI senAko jItanekA upAy prApta kar liyA hai .
bhAvArtha :arahant bhagavAn aur apanA AtmA nishchayase samAn hai . arahant bhagavAn
moh -rAg -dveSharahit honese unakA svarUp atyanta spaShTa hai, isaliye yadi jIv dravya -guN-
paryAy rUpase us (arahant bhagavAnake) svarUpako manake dvArA pratham samajh le to ‘‘yah
jo AtmA, AtmAkA ekarUp (-kathanchit sadRush) traikAlik pravAh hai so dravya hai, usakA
jo ekarUp rahanevAlA chaitanyarUp visheShaN hai so guN hai aur us pravAhamen jo kShaNavartI
vyatirek hain so paryAyen hain’’ isaprakAr apanA AtmA bhI dravya -guN -paryAyarUpase manake dvArA
gnAnamen AtA hai
. isaprakAr traikAlik nij AtmAko manake dvArA gnAnamen lekarjaise
motiyonko aur saphe dIko hAramen hI antargat karake mAtra hAr hI jAnA jAtA hai, usIprakAr
AtmaparyAyonko aur chaitanya -guNako AtmAmen hI antargarbhit karake keval AtmAko jAnane
par pariNAmI -pariNAm -pariNatike bhedakA vikalpa naShTa ho jAtA hai, isaliye jIv niShkriy
chinmAtra bhAvako prApta hotA hai, aur usase darshanamoh nirAshray hotA huA naShTa ho jAtA hai
.
yadi aisA hai to mainne mohakI senA par vijay prApta karanekA upAy prApta kar liyA hai,
aisA kahA hai ..80..

Page 139 of 513
PDF/HTML Page 172 of 546
single page version

athaivan prAptachintAmaNerapi me pramAdo dasyuriti jAgarti
jIvo vavagadamoho uvaladdho tachchamappaNo samman .
jahadi jadi rAgadose so appANan lahadi suddhan ..81..
jIvo vyapagatamoh upalabdhavAnstattvamAtmana samyak .
jahAti yadi rAgadveShau sa AtmAnan labhate shuddham ..81..
evamupavarNitasvarUpeNopAyen mohamapasAryApi samyagAtmatattvamupalabhyApi yadi nAm
rAgadveShau nirmUlayati tadA shuddhamAtmAnamanubhavati . yadi puna punarapi tAvanuvartate tadA
pramAdatantratayA luNThitashuddhAtmatattvopalambhachintAratnontastAmyati . ato mayA rAgadveSh-
niShedhAyAtyantan jAgaritavyam ..81..
kimvishiShTa . vavagadamoho shuddhAtmatattvaruchipratibandhakavinAshitadarshanamoha . punarapi kimvishiShTa . uvaladdho
upalabdhavAn gnAtavAn . kim . tachchan paramAnandaikasvabhAvAtmatattvam . kasya sambandhi . appaNo
nijashuddhAtmana . katham . samman samyak sanshayAdirahitatven jahadi jadi rAgadose shuddhAtmAnubhUti-
lakShaNavItarAgachAritrapratibandhakau chAritramohasangnau rAgadveShau yadi tyajati so appANan lahadi suddhan sa
ab, isaprakAr mainne chintAmaNi -ratna prApta kar liyA hai tathApi pramAd chor vidyamAn hai,
aisA vichAr kar jAgRut rahatA hai :
anvayArtha :[vyapagatamoha ] jisane mohako dUr kiyA hai aur [samyak Atmana
tattvan ] AtmAke samyak tattvako (-sachche svarUpako) [upalabdhavAn ] prApta kiyA hai aisA
[jIva ] jIv [yadi ] yadi [rAgadveShau ] rAgadveShako [jahAti ] chhoDatA hai, [sa ] to vah [shuddhan
AtmAnan ]
shuddha AtmAko [ labhate ] prApta karatA hai
..81..
TIkA :isaprakAr jis upAyakA svarUp varNan kiyA hai, us upAyake dvArA mohako
dUr karake bhI samyak Atmatattvako (yathArtha svarUpako) prApta karake bhI yadi jIv rAgadveShako
nirmUl karatA hai, to shuddha AtmAkA anubhav karatA hai
. (kintu) yadi puna -puna unakA
anusaraN karatA hai,rAgadveSharUp pariNaman karatA hai, to pramAdake adhIn honese shuddhAtmatattvake
anubhavarUp chintAmaNi -ratnake churAye jAnese antarangamen khedako prApta hotA hai . isaliye mujhe
jIv mohane karI dUr, AtmasvarUp samyak pAmIne,
jo rAgadveSh parihare to pAmato shuddhAtmane. 81
.

Page 140 of 513
PDF/HTML Page 173 of 546
single page version

athAyamevaiko bhagavadbhi svayamanubhUyopadarshito nishreyasasya pAramArthika panthA iti
matin vyavasthApayati
savve vi ya arahantA teN vidhANeN khavidakammansA .
kichchA tadhovadesan NivvAdA te Namo tesin ..82..
sarvepi chArhantasten vidhAnen kShapitakarmAnshA .
kRutvA tathopadeshan nirvRutAste namastebhya ..82..
evamabhedaratnatrayapariNato jIva shuddhabuddhaikasvabhAvamAtmAnan labhate mukto bhavatIti . kinch pUrvan
gnAnakaNDikAyAn ‘uvaogavisuddho so khavedi dehubbhavan dukkhan’ ityuktan, atra tu ‘jahadi jadi rAgadose
so appANan lahadi suddhan’ iti bhaNitam, ubhayatra mokShosti
. ko visheSha . pratyuttaramAhtatra
shubhAshubhayornishchayen samAnatvan gnAtvA pashchAchchhuddhe shubharahite nijasvarUpe sthitvA mokShan labhate, ten
kAraNen shubhAshubhamUDhatvanirAsArthan gnAnakaNDikA bhaNyate
. atra tu dravyaguNaparyAyairAptasvarUpan gnAtvA
pashchAttadrUpe svashuddhAtmani sthitvA mokShan prApnoti, tata kAraNAdiyamAptAtmamUDhatvanirAsArthan gnAnakaNDikA
rAgadveShako dUr karaneke liye atyanta jAgRut rahanA chAhiye .
bhAvArtha :80 vIn gAthAmen batAye gaye upAyase darshanamohako dUr karake, arthAt
samyakdarshan prApta karake jo jIv shuddhAtmAnubhUtisvarUp vItarAgachAritrake pratibandhak rAg -dveShako
chhoDatA hai, puna -puna rAgadveShabhAvamen pariNamit nahIn hotA, vahI abhedaratnatrayapariNat jIv shuddha-
buddha -ekasvabhAv AtmAko prApta karatA hai
mukta hotA hai . isaliye jIvako samyagdarshan prApta
karake bhI sarAg chAritra prApta karake bhI, rAgadveShake nivAraNArtha atyanta sAvadhAn rahanA
chAhiye
..81..
ab, yahI ek (-pUrvokta gAthAommen varNit yahI ek), bhagavantonne svayam anubhav karake
pragaT kiyA huA 1nishreyasakA pAramArthikapantha haiisaprakAr matiko 2vyavasthit karate hain :
anvayArtha :[sarve api cha ] sabhI [arhanta ] arahanta bhagavAn [ten vidhAnen ]
usI vidhise [kShapitakarmAnshA ] karmAnshonkA kShay karake [tathA ] tathA usIprakArase [upadeshan
1. nishreyas = mokSha .
2. vyavasthit = nishchit; sthir .
arhant sau karmo taNo karI nAsh e ja vidhi vaDe,
upadesh paN em ja karI, nirvRut thayA; namun temane. 82
.

Page 141 of 513
PDF/HTML Page 174 of 546
single page version

yata khalvatItakAlAnubhUtakramapravRuttaya samastA api bhagavantastIrthakarA, prakArAntar-
syAsambhavAdasambhAvitadvaitenAmunaivaiken prakAreN kShapaNan karmAnshAnAn svayamanubhUy, paramAptatayA
pareShAmapyAyatyAmidAnIntve vA mumukShUNAn tathaiv tadupadishya, nishreyasamadhyAshritA
. tato
nAnyadvartma nirvANasyetyavadhAryate . alamathavA pralapiten . vyavasthitA matirmam . namo
bhagavadbhaya ..82..
ityetAvAn visheSha ..81.. ath pUrvan dravyaguNaparyAyairAptasvarUpan vignAy pashchAttathAbhUte svAtmani sthitvA
sarvepyarhanto mokShan gatA iti svamanasi nishchayan karotisavve vi ya arahantA sarvepi chArhanta teN
vidhANeN dravyaguNaparyAyai pUrvamarhatparignAnAtpashchAttathAbhUtasvAtmAvasthAnarUpeN ten pUrvoktaprakAreN
khavidakammansA kShapitakarmAnshA vinAshitakarmabhedA bhUtvA, kichchA tadhovadesan aho bhavyA ayamev nishchay-
ratnatrayAtmakashuddhAtmopalambhalakShaNo mokShamArgo nAnya ityupadeshan kRutvA NivvAdA nirvRutA akShayAnantasukhen
tRuptA jAtA, te te bhagavanta . Namo tesin evan mokShamArganishchayan kRutvA shrIkundakundAchAryadevAstasmai
nijashuddhAtmAnubhUtisvarUpamokShamArgAy tadupadeshakebhyorhadbhayashcha tadubhayasvarUpAbhilAShiN; santo ‘namostu
tebhya’ ityanen paden namaskAran kurvantItyabhiprAya
..82.. ath ratnatrayArAdhakA ev puruShA dAnapUjA-
guNaprashansAnamaskArArhA bhavanti nAnyA iti kathayati
kRutvA ] upadesh karake [nirvRutA te ] mokShako prApta hue hain [ nama tebhya ] unhen
namaskAr ho
..82..
TIkA :atIt kAlamen kramasha hue samasta tIrtharnkar bhagavAn, 1prakArAntarakA asambhav
honese jisamen dvait sambhav nahIn hai; aise isI ekaprakArase karmAnshon (gnAnAvaraNAdi karma bhedon)kA
kShay svayam anubhav karake (tathA)
2paramAptatAke kAraN bhaviShyakAlamen athavA is (vartamAn)
kAlamen anya mumukShuonko bhI isIprakArase usakA (-karma kShayakA) upadesh dekar nishreyas
(mokSha)ko prApta hue hain; isaliye nirvANakA anya (koI) mArga nahIn hai aisA nishchit hotA hai
.
athavA adhik pralApase bas hoo ! merI mati vyavasthit ho gaI hai . bhagavantonko namaskAr ho .
bhAvArtha :80 aur 81 vIn gAthAke kathanAnusAr samyakdarshan prApta karake
vItarAgachAritrake virodhI rAg -dveShako dUr karanA arthAt nishchayaratnatrayAtmak shuddhAnubhUtimen lIn
honA hI ek mAtra mokShamArga hai; trikAlamen bhI koI dUsarA mokShakA mArga nahIn hai
. samasta
1. prakArAntar = anya prakAr (karmakShay ek hI prakArase hotA hai, anya -prakArase nahIn hotA, isaliye us
karmakShayake prakAramen dvait arthAt do -rUpapanA nahIn hai) .
2. paramApta = param Apta; param vishvAsapAtra (tIrthankar bhagavAn sarvagna aur vItarAg honese param Apta hai, arthAt
upadeShTA hain )

Page 142 of 513
PDF/HTML Page 175 of 546
single page version

ath shuddhAtmalAbhaparipanthino mohasya svabhAvan bhUmikAshcha vibhAvayati
davvAdiesu mUDho bhAvo jIvassa havadi moho tti .
khubbhadi teNuchchhaNNo pappA rAgan va dosan vA ..83..
dravyAdikeShu mUDho bhAvo jIvasya bhavati moh iti .
kShubhyati tenAvachchhanna prApya rAgan vA dveShan vA ..83..
yo hi dravyaguNaparyAyeShu pUrvamupavarNiteShu pItonmattakasyev jIvasya tattvApratipattilakShaNo
dansaNasuddhA purisA NANapahANA samaggachariyatthA .
pUjAsakkArarihA dANassa ya hi te Namo tesin ..7..
dansaNasuddhA nijashuddhAtmaruchirUpanishchayasamyaktvasAdhaken mUDhatrayAdipanychavinshatimalarahiten
tattvArthashraddhAnalakShaNen darshanen shuddhA darshanashuddhA . purisA puruShA jIvA . punarapi kathambhUtA . NANapahANA
niruparAgasvasamvedanagnAnasAdhaken vItarAgasarvagnapraNItaparamAgamAbhyAsalakShaNagnAnen pradhAnA samarthA prauDhA
gnAnapradhAnA
. punashcha kathambhUtA . samaggachariyatthA nirvikAranishchalAtmAnubhUtilakShaNanishchayachAritrasAdhake-
nAchArAdishAstrakathitamUlottaraguNAnuShThAnAdirUpeN chAritreN samagrA paripUrNA samagrachAritrasthA
pUjAsakkArarihA dravyabhAvalakShaNapUjA guNaprashansA satkArastayorarhA yogyA bhavanti
. dANassa ya hi
arahantonne isI mArgase mokSha prApta kiyA hai aur anya mumukShuonko bhI isI mArgakA upadesh diyA
hai
. un bhagavantonko namaskAr ho ..82..
ab, shuddhAtmalAbhake 1paripanthI -mohakA svabhAv aur usamen prakAronko (-bhedonko)
vyakta karate hain :
anvayArtha :[jIvasya ] jIvake [dravyAdikeShu mUDha bhAva ] dravyAdi sambandhI mUDh
bhAv (-dravyaguNaparyAyasambandhI jo mUDhatArUp pariNAm) [moha iti bhavati ] vah moh hai [ten
avachchhanna ]
usase AchchhAdit vartatA huA jIv [ rAgan vA dveShan vA prApya ] rAg athavA dveShako
prApta karake [kShubhyati ] kShubdha hotA hai
..83..
TIkA :dhatUrA khAye hue manuShyakI bhAnti, jIvake jo pUrva varNit dravya -guN-
1. paripanthI = shatru; mArgamen lUTanevAlA .
dravyAdike mUDh bhAv varte jIvane, te moh chhe;
te mohathI Achchhanna rAgI -dveShI thaI kShobhit bane. 83
.

Page 143 of 513
PDF/HTML Page 176 of 546
single page version

mUDho bhAva sa khalu moha . tenAvachchhannAtmarUpa sannayamAtmA paradravyamAtmadravyatven paraguN-
mAtmaguNatayA paraparyAyAnAtmaparyAyabhAven pratipadyamAna, prarUDhadRuDhatarasanskAratayA paradravya-
mevAharaharupAdadAno, dagdhendriyANAn ruchivashenAdvaitepi pravartitadvaito, ruchitAruchiteShu viShayeShu
rAgadveShAvupashliShya, prachuratarAmbhobhArarayAhata setubandha iv dvedhA vidAryamANo nitarAn
kShobhamupaiti
. ato moharAgadveShabhedAttribhUmiko moha ..83..
dAnasya cha hi sphu Tan te te pUrvoktaratnatrayAdhArA . Namo tesin namastebhya iti namaskArasyApi
ta ev yogyA ..7.. evamAptAtmasvarUpaviShaye mUDhatvanirAsArthan gAthAsaptaken dvitIyagnAn-
kaNDikA gatA . ath shuddhAtmopalambhapratipakShabhUtamohasya svarUpan bhedAnshcha pratipAdayatidavvAdiesu
shuddhAtmAdidravyeShu, teShAn dravyANAmanantagnAnAdyastitvAdivisheShasAmAnyalakShaNaguNeShu, shuddhAtmapariNati-
lakShaNasiddhatvAdiparyAyeShu cha yathAsambhavan pUrvopavarNiteShu vakShyamANeShu cha
mUDho bhAvo eteShu
pUrvoktadravyaguNaparyAyeShu viparItAbhinivesharUpeN tattvasanshayajanako mUDho bhAva jIvassa havadi moho tti
itthambhUto bhAvo jIvasya darshanamoh iti bhavati
. khubbhadi teNuchchhaNNo ten darshanamohenAvachchhanno jhampita
sannakShubhitAtmatattvaviparIten kShobheN kShobhan svarUpachalanan viparyayan gachchhati . kin kRutvA . pappA rAgan va dosan
vA nirvikArashuddhAtmano viparItamiShTAniShTendriyaviShayeShu harShaviShAdarUpan chAritramohasangnan rAgadveShan vA prApya
cheti . anen kimuktan bhavati . moho darshanamoho rAgadveShadvayan chAritramohashcheti tribhUmiko
moh iti ..83.. ath dukhahetubhUtabandhasya kAraNabhUtA rAgadveShamohA nirmUlanIyA ityAghoShayati
paryAy hain unamen honevAlA 1tattva -apratipattilakShaN mUDh bhAv vah vAstavamen moh hai . us
mohase nijarUp AchchhAdit honese yah AtmA paradravyako svadravyarUpase, paraguNako
svaguNarUpase, aur par -paryAyonko svaparyAyarUp samajhakar -angIkAr karake, ati rUDh
dRuDhatar sanskArake kAraN paradravyako hI sadA grahaN karatA huA, 2dagdha indriyonkI ruchike
vashase 3advaitamen bhI dvait pravRutti karatA huA, ruchikar -aruchikar viShayommen rAgadveSh karake
ati prachur jalasamUhake vegase prahArako prApta setubandha (pul) kI bhAnti do bhAgommen khanDit
hotA huA atyanta kShobhako prApta hotA hai
. isase moh, rAg aur dvaiShin bhedonke kAraN
moh tIn prakArakA hai ..83..
1. tattva apratipattilakShaN = tattvakI apratipatti (-aprApti, agnAn, anirNay) jisakA lakShaN hai aisA .
2. dagdha = jalI huI; halakI; shApit . (‘dagdha’ tiraskAravAchak shabda hai)
3. indriyaviShayommenpadArthommen ‘yah achchhe hain aur yah bure’ isaprakArakA dvait nahIn hai; tathApi vahAn bhI
mohAchchhAdit jIv achchhebUrekA dvait utpanna kar lete hain .

Page 144 of 513
PDF/HTML Page 177 of 546
single page version

athAniShTakAryakAraNatvamabhidhAy tribhUmikasyApi mohasya kShayamAsUtrayati
moheN va rAgeN va doseN va pariNadassa jIvassa .
jAyadi viviho bandho tamhA te sankhavaidavvA ..84..
mohen vA rAgeN vA dveSheN vA pariNatasya jIvasya .
jAyate vividho bandhastasmAtte sankShapayitavyA ..84..
evamasya tattvApratipattinimIlitasya, mohen vA rAgeN vA dveSheN vA pariNatasya,
tRuNapaTalAvachchhannagartasangatasya kareNukuTTanIgAtrAsaktasya pratidviradadarshanoddhatapravidhAvitasya cha
sindhurasyev, bhavati nAm nAnAvidho bandha
. tatomI aniShTakAryakAriNo mumukShuNA
moharAgadveShA samyagnirmUlakAShan kaShitvA kShapaNIyA ..84..
ab, tInon prakArake mohako aniShTa kAryakA kAraN kahakar usakA (-tIn prakArake
mohakA) kShay karaneko sUtra dvArA kahate hain :
anvayArtha :[mohen vA ] moharUp [rAgeN vA ] rAgarUp [dveSheN vA ] athavA
dveSharUp [pariNatasya jIvasya] pariNamit jIvake [vividha bandha ] vividh bandh [jAyate ] hotA
hai; [tasmAt ] isaliye [te ] ve (moh -rAg -dveSh) [sankShapayitavyA ] sampUrNatayA kShay karane
yogya hain
..84..
TIkA :isaprakAr tattva -apratipatti (-vastusvarUpake agnAn) se band hue, moh-
rUp -rAgarUp yA dveSharUp pariNamit hote hue is jIvakoghAsake Dherase Dhanke hue khekA sang
karanevAle hAthIkI bhAnti, hathinIrUpI kuTTanIke sharIramen Asakta hAthIkI bhAnti aur virodhI
hAthIko dekhakar, uttejit hokar (usakI or) dauDate hue hAthIkI bhAnti
vividh prakArakA
bandh hotA hai; isaliye mumukShu jIvako aniShTa kArya karanevAle is moh, rAg aur dveShakA yathAvat
moheN va rAgeN va doseN va pariNadassa jIvassa moharAgadveShapariNatasya mohAdirahitaparamAtmasvarUp-
pariNatichyutasya bahirmukhajIvasya jAyadi viviho bandho shuddhopayogalakShaNo bhAvamokShastadbalen jIv-
pradeshakarmapradeshAnAmatyantavishleSho dravyamokSha, itthambhUtadravyabhAvamokShAdvilakShaNa sarvaprakAropAdeyabhUtasvA-
bhAvikasukhaviparItasya nArakAdidukhasya kAraNabhUto vividhabandho jAyate
. tamhA te sankhavaidavvA yato
re ! moharUp vA rAgarUp vA dveShapariNat jIvane
vidhavidh thAye bandh, tethI sarva te kShayayogya chhe
. 84.

Page 145 of 513
PDF/HTML Page 178 of 546
single page version

athAmI amIbhirlinggairupalabhyodbhavanta ev nishumbhanIyA iti vibhAvayati
aTThe ajadhAgahaNan karuNAbhAvo ya tiriyamaNuesu .
visaesu ya ppasango mohassedANi lingANi ..85..
arthe ayathAgrahaNan karuNAbhAvashcha tiryangmanujeShu .
viShayeShu cha prasanggo mohasyaitAni linggAni ..85..
nirmUl nAsh ho isaprakAr kShay karanA chAhiye .
bhAvArtha : (1) hAthIko pakaDaneke liye dharatImen khaA banAkar use ghAsase Dhak
diyA jAtA hai, vahAn khaA honeke kAraN us khaee par jAnese hAthI gir paDatA hai aur vah
isaprakAr pakaDA jAtA hai
. (2) hAthIko pakaDaneke liye sikhAI huI hathinI bhejI jAtI hai;
usake shArIrik rAgamen phansanese hAthI pakaDA jAtA hai . (3) hAthI pakaDanekI tIsarI rIti yah
hai ki us hAthIke sAmane dUsarA pAlit hAthI bhejA jAtA hai; usake pIchhe vah hAthI uttejit
hokar laDaneke liye dauDatA hai aur isaprakAr vah pakaDanevAlonke jAlamen phans jAtA hai
.
uparyukta prakArase jaise hAthI (1) agnAnase, (2) rAgase (3) dveShase anek prakArake
bandhanako prApta hotA hai, usIprakAr jIv (1) mohase, (2) rAgase yA (3) dveShase anek
prakArake bandhanako prApta hotA hai, isaliye mokShArthIko moh -rAg -dveShakA bhalIbhAnti -sampUrNatayA
mUlase hI kShay kar denA chAhiye
..84..
ab, is moharAgadveShako in (AgAmI gAthAmen kahe gaye) chihnon -lakShaNonke dvArA pahichAn
kar utpanna hote hI naShTa kar denA chAhiye, esA pragaT karate hain :
anvayArtha :[arthe ayathAgrahaNan ] padArthakA ayathAgrahaN (arthAt padArthoko jaise
hain vaise satyasvarUp na mAnakar unake viShayamen anyathA samajh) [cha ] aur [tiryangmanujeShu
karuNAbhAva ]
tiryanch -manuShyonke prati karuNAbhAv, [viShayeShu prasanga cha ] tathA viShayonkI sangati
(iShTa viShayommen prIti aur aniShTa viShayommen aprIti)
[etAni ] yah sab [mohasya lingAni ]
mohake chihnalakShaN hain ..85..
rAgadveShamohapariNatasya jIvasyetthambhUto bandho bhavati tato rAgAdirahitashuddhAtmadhyAnen te rAgadveSh-
mohA samyak kShapayitavyA iti tAtparyam
..84.. ath svakIyasvakIyalinggai rAgadveShamohAn gnAtvA
પ્ર. ૧૯
artho taNun ayathAgrahaN, karuNA manuj -tiryanchamAn,
viShayo taNo vaLI sang,
lingo jANavAn A mohanAn. 85.

Page 146 of 513
PDF/HTML Page 179 of 546
single page version

arthAnAmayAthAtathyapratipattyA tiryagmanuShyeShu prekShArheShvapi kAruNyabuddhayA cha mohamabhIShTa-
viShayaprasangen rAgamanabhIShTaviShayAprItyA dveShamiti tribhilingairadhigamya jhagiti sambhavannApi
tribhUmikopi moho nihantavya
..85..
ath mohakShapaNopAyAntaramAlochayati
jiNasatthAdo aTThe pachchakkhAdIhin bujjhado NiyamA .
khIyadi mohovachayo tamhA satthan samadhidavvan ..86..
TIkA :1padArthonkI ayathAtathyarUp pratipattike dvArA aur tiryanch -manuShya 2prekShAyogya
hone par bhI unake prati karuNAbuddhise mohako (jAnakar), iShTa viShayonkI Asaktise rAgako
aur aniShTa viShayonkI aprItise dveShako (jAnakar)
isaprakAr tIn lingonke dvArA (tIn
prakArake mohako) pahichAnakar tatkAl hI utpanna hote hI tIno prakArakA moh naShTa kar dene yogya
hai
.
bhAvArtha :mohake tIn bhed haindarshanamoh, rAg aur dveSh . padArthonke svarUpase
viparIt mAnyatA tathA tiryanchon aur manuShyonke prati tanmayatAse karuNAbhAv ve darshanamohake chihna
hain, iShTa viShayommen prIti rAgakA chihna hai aur aniShTa viShayommen aprIti dveShakA chihna hai
. in chihna
onse tInon prakArake mohako pahichAnakar mumukShuonko use tatkAl hI naShTa kar denA chAhiye ..85..
ab mohakShay karanekA upAyAntar (-dUsarA upAy) vichArate hain :
yathAsambhavan ta ev vinAshayitavyA ityupadishatiaTThe ajadhAgahaNan shuddhAtmAdipadArthe yathAsvarUpasthitepi
viparItAbhinivesharUpeNAyathAgrahaNan karuNAbhAvo ya shuddhAtmopalabdhilakShaNaparamopekShAsanyamAdviparIta karuNA-
bhAvo dayApariNAmashcha athavA vyavahAreN karuNAyA abhAva . keShu viShayeShu . maNuvatiriesu manuShya-
tiryagjIveShu iti darshanamohachihnam . visaesu ya ppasango nirviShayasukhAsvAdarahitabahirAtmajIvAnAn
manognAmanognaviShayeShu cha yosau prakarSheN sangga sansargastan dRuShTvA prItyaprItilinggAbhyAn chAritramohasangnau
1. padArthonkI ayathAtathyarUp pratipatti = padArtha jaise nahIn hai unhen vaisA samajhanA arthAt unhen anyathA svarUpase
angIkAr karanA .
2. prekShAyogya = mAtra prekShakabhAvase -dRuShTAgnAtArUpase -madhyasthabhAvase dekhane yogya .
shAstro vaDe pratyakShaAdithI jANato je artha ne,
tasu moh pAme nAsh nishchay; shAstra samadhyayanIy chhe. 86
.

Page 147 of 513
PDF/HTML Page 180 of 546
single page version

jinashAstrAdarthAn pratyakShAdibhirbudhyamAnasya niyamAt .
kShIyate mohopachaya tasmAt shAstran samadhyetavyam ..86..
yatkil dravyaguNaparyAyasvabhAvenArhato gnAnAdAtmanastathAgnAnan mohakShapaNopAyatven prAk
pratipannan, tat khalUpAyAntaramidamapekShate . idan hi vihitaprathamabhUmikAsankramaNasya sarvagnopagna-
tayA sarvatopyabAdhitan shAbdan pramANamAkramya krIDatastatsanskArasphu TIkRutavishiShTasamvedan-
shaktisampada sahRudayahRudayAnandodbhedadAyinA pratyakSheNAnyen vA tadavirodhinA pramANajAten
anvayArtha :[jinashAstrAt ] jinashAstra dvArA [pratyakShAdibhi ] pratyakShAdi pramANonse
[arthAn ] padArthonko [budhyamAnasya ] jAnanevAleke [niyamAt ] niyamase [mohopachaya ]
1mohopachay [kShIyate ] kShay ho jAtA hai [tasmAt ] isaliye [shAstran ] shAstrakA [samadhyetavyam ]
samyak prakArase adhyayan karanA chAhiye ..86..
TIkA :dravya -guN -paryAyasvabhAvase arhantake gnAn dvArA AtmAkA us prakArakA gnAn
mohakShayake upAyake rUpamen pahale (80vIn gAthAmen) pratipAdit kiyA gayA thA, vah vAstavamen
is (nimnalikhit) upAyAntarakI apekShA rakhatA hai
. (vah upAyAntar kyA hai so kahA
jAtA hai) :
jisane pratham bhUmikAmen gaman kiyA hai aise jIvako, jo 2sarvagnopagna honese sarva prakArase
abAdhit hai aise shAbda pramANako (-dravya shrutapramANako) prApta karake krIDA karane par, usake
sanskArase vishiShTa
3samvedanashaktirUp sampadA pragaT karane par, 4sahRudayajanonke hRudayako
AnandakA 5udbhed denevAle pratyakSha pramANase athavA 6usase aviruddha anya pramANasamUhase
rAgadveShau cha gnAyete vivekibhi, tatastatparignAnAnantaramev nirvikArasvashuddhAtmabhAvanayA rAgadveShamohA
nihantavyA iti sUtrArtha
..85.. ath dravyaguNaparyAyaparignAnAbhAve moho bhavatIti yaduktan pUrvan
tadarthamAgamAbhyAsan kArayati . athavA dravyaguNaparyAyatvairarhatparignAnAdAtmaparignAnan bhavatIti yaduktan
tadAtmaparignAnamimamAgamAbhyAsamapekShat iti pAtanikAdvayan manasi dhRutvA sUtramidan pratipAdayati
jiNasatthAdo aTThe pachchakkhAdIhin bujjhado NiyamA jinashAstrAtsakAshAchchhuddhAtmAdipadArthAn pratyakShAdi-
1. mohopachay = mohakA upachay . (upachay = sanchay; samUh)
2. sarvagnopagna = sarvagna dvArA svayam jAnA huA (aur kahA huA) . 3. samvedan = gnAn .
4. sahRuday = bhAvuk; shAstramen jis samay jis bhAvakA prasang hoy us bhAvako hRudayamen grahaN karanevAlA;
budh; panDit .
5. udbhed = sphu raN; pragaTatA; phu vArA . 6. usase = pratyakSha pramANase .