Page 308 of 513
PDF/HTML Page 341 of 546
single page version
yogen nirmukto bhUtvA kevalasvadravyAnuvRuttiparigrahAt prasiddhashuddhopayog upayogAtmanAtmanyev nityan nishchalamupayuktastiShThAmi . eSh me paradravyasanyogakAraNavinAshAbhyAsa ..159..
dhyAyAmIti shuddhopayogalakShaNan gnAtavyam ..159.. evan shubhAshubhashuddhopayogavivaraNarUpeN tRutIyasthale
karanese jisako shuddhopayog siddha huA hai aisA hotA huA, upayogAtmA dvArA (upayogarUp nij
svarUpase) AtmAmen hI sadA nishchalarUpase upayukta rahatA hUn . yah merA paradravyake sanyogake
anvayArtha : — [ahan na deha ] main na deh hUn, [na mana ] na man hUn, [cha ev ] aur [na vANI ] na vANI hUn; [teShAn kAraN na ] unakA kAraN nahIn hUn [kartA na ] kartA nahIn hUn, [kArayitA na ] karAnevAlA nahIn hUn; [kartRuNAn anumantA na ev ] (aur) kartAkA anumodak nahIn hUn ..160..
hun deh nahi, vANI na, man nahi, temanun kAraN nahIn, kartA na, kArayitA na, anumantA hUn kartAno nahIn. 160.
Page 309 of 513
PDF/HTML Page 342 of 546
single page version
sharIran cha vAchan cha manashcha paradravyatvenAhan prapadye, tato na teShu kashchidapi mam pakShapAtosti, sarvatrApyahamatyantan madhyasthosmi . tathA hi — na khalvahan sharIravAngmasAn svarUpAdhArabhUtamachetanadravyamasmi; tAni khalu mAn svarUpAdhAramantareNApyAtmana svarUpan dhArayanti . tatohan sharIravAngmanapakShapAtamapAsyAtyantan madhyasthosmi . na cha me sharIravAngmanakAraNA- chetanadravyatvamasti; tAni khalu mAn kAraNamantareNApi kAraNavanti bhavanti . tatohan tatkAraNatvapakShapAtamapAsyAsmyayamatyantan madhyastha . na cha me svatantrasharIravAngmanakArakAchetan- dravyatvamasti; tAni khalu mAn kartAramantareNApi kriyamANAni . tatohan tatkartRutva- pakShapAtamapAsyAsmyayamatyantan madhyastha . na cha me svatantrasharIravAngmanakArakAchetanadravya- prayojakatvamasti; tAni khalu mAn kArakaprayojakamantareNApi kriyamANAni . tatohan tatkArak- prayojakatvapakShapAtamapAsyAsmyayamatyantan madhyastha . na cha me svatantrasharIravAngmanakArakA- svashuddhAtmabhAvanAviShaye yatkRutakAritAnumatasvarUpan tadvilakShaNan yanmanovachanakAyaviShaye kRutakAritAnu- matasvarUpan tannAhan bhavAmi . tata kAraNAttatpakShapAtan muktvAtyantamadhyasthosmIti tAtparyam ..160..
TIkA : — main sharIr, vANI aur manako paradravyake rUpamen samajhatA hUn, isaliye mujhe unake prati kuchh bhI pakShapAt nahIn hai . main un sabake prati atyanta madhyastha hUn . vah isaprakAr : —
vAstavamen sharIr, vANI aur manake svarUpakA AdhArabhUt aisA achetan dravya nahIn hUn, main svarUpAdhAr (hue) vinA bhI ve vAstavamen apane svarUpako dhAraN karate hain . isaliye main sharIr, vANI aur manakA pakShapAt chhoDakar atyanta madhyastha hUn .
aur main sharIr, vANI tathA manakA kAraN aisA achetan dravya nahIn hUn . main kAraN (hue) vinA bhI ve vAstavamen kAraNavAn hain . isaliye unake kAraNapanekA pakShapAt chhoDakar yah main atyanta madhyastha hUn .
aur main svatantrarUpase sharIr, vANI tathA manakA kartA aisA achetan dravya nahIn hUn; main kartA (hue) vinA bhI ve vAstavamen kiye jAte hain . isaliye unake kartRutvakA pakShapAt chhoDakar yah main atyanta madhyastha hUn .
aur main, svatantrarUpase sharIr, vANI tathA manakA kArak (kartA) aisA jo achetan dravya hai usakA prayojak nahIn hUn; main kartA – prayojak vinA bhI (arthAt main unake kartAkA prayojak — unakA karAnevAlA – hue vinA bhI ) ve vAstavamen kiye jAte hain . isaliye yah main unake kartAke prayojakapanekA pakShapAt chhoDakar atyanta madhyastha hUn .
Page 310 of 513
PDF/HTML Page 343 of 546
single page version
chetanadravyAnugnAtRutvamasti; tAni khalu mAn kArakAnugnAtAramantareNApi kriyamANAni . tatohan tatkArakAnugnAtRutvapakShapAtamapAsyAsmyayamatyantan madhyastha ..160..
sharIran cha vAk cha manashcha trINyapi paradravyan, pudgaladravyAtmakatvAt . pudgaladravyatvan tu teShAn pudgaladravyasvalakShaNabhUtasvarUpAstitvanishchitatvAt . tathAvidhapudgaladravyan tvanekaparamANu- ath kAyavAngmanasAn shuddhAtmasvarUpAtparadravyatvan vyavasthApayati — deho ya maNo vANI poggaladavvappag tti NiddiTThA dehashcha mano vANI tisropi pudgaladravyAtmakA iti nirdiShTA . kasmAt . vyavahAreN jIven sahaikatvepi nishchayen paramachaitanyaprakAshapariNaterbhinnatvAt . pudgaladravyan kin bhaNyate . poggaladavvan hi puNo pinDo paramANudavvANan pudgaladravyan hi sphu Tan puna piNDa samUho bhavati . keShAm . paramANudravyANA- mityartha ..161.. athAtmana sharIrarUpaparadravyAbhAvan tatkartRutvAbhAvan cha nirUpayati — NAhan puggalamaio anumodak nahIn hUn; main kartA – anumodak vinA bhI (main unake kartAkA anumodak hue vinA bhI) ve vAstavamen kiye jAte hain . isaliye unake kartAke anumodakapanekA pakShapAt chhoDakar yah main atyanta madhyastha hUn ..160..
anvayArtha : — [deha cha mana vANI ] deh, man aur vANI [pudgaladravyAtmakA ] pudgaladravyAtmak [iti nirdiShTA ] hain, aisA (vItarAgadevane) kahA hai [api puna ] aur [pudgal dravyan ] ve pudgaladravya [paramANudravyANAn piNDa ] paramANudravyonkA piNDa hai ..161..
TIkA : — sharIr, vANI aur man tInon hI paradravya hain, kyonki ve pudgaladravyAtmak hain . unake pudgaladravyapanA hai, kyonki ve pudgaladravyake svalakShaNabhUt
ne teh pudgaladravya bahu paramANuono pinD chhe. 161.
Page 311 of 513
PDF/HTML Page 344 of 546
single page version
dravyANAmekapiNDaparyAyeN pariNAma, anekaparamANudravyasvalakShaNabhUtasvarUpAstitvAnAmanekatvepi kathanchidekatvenAvabhAsanAt ..161..
yadetatprakaraNanirdhAritan pudgalAtmakamantarnItavAngmanodvaitan sharIran nAm paradravyan na tAvadahamasmi, mamApudgalamayasya pudgalAtmakasharIratvavirodhAt . na chApi tasya kAraNadvAreN nAhan pudgalamaya . Na te mayA puggalA kayA pinDA na cha te pudgalA mayA kRutA piNDA . tamhA hi Na dehohan tasmAddeho na bhavAmyahan . hi sphu Tan . kattA vA tassa dehassa kartA vA na bhavAmi tasya dehasyeti . svarUpAstitvamen nishchit (rahe hue) hain . us prakArakA 1pudgaladravya anek paramANudravyonkA ek piNDaparyAyarUpase pariNAm hai, kyonki anek paramANudravyonke svalakShaNabhUt svarUpAstitva anek hone par bhI kathanchit (snigdhatva – rUkShatvakRut bandhapariNAmakI apekShAse) ekatvarUp avabhAsit hote hain ..161..
anvayArtha : — [ahan pudgalamaya na ] main pudgalamay nahIn hUn aur [te pudgalA ] ve pudgal [mayA ] mere dvArA [piNDan na kRutA ] piNDarUp nahIn kiye gaye hain, [tasmAt hi ] isaliye [ahan na deha ] main deh nahIn hUn, [vA ] tathA [tasya dehasya kartA ] us dehakA kartA nahIn hUn ..162..
TIkA : — pratham to, jo yah prakaraNase nirdhArit pudgalAtmak sharIr nAmak paradravya hai — jisake bhItar vANI aur manakA samAvesh ho jAtA hai — vah main nahIn hUn; kyonki apudgalamay aisA main pudgalAtmak sharIrarUp honemen virodh hai . aur isIprakAr us (sharIr)ke 1. sharIrAdirUp .
tethI nathI hun deh vA te dehano kartA nathI. 162.
Page 312 of 513
PDF/HTML Page 345 of 546
single page version
ka rtRudvAreN kartRuprayojakadvAreN kartranumantRudvAreN vA sharIrasya kartAhamasmi, mamAnekaparamANu- dravyaikapiNDaparyAyapariNAmasyAkartRuranekaparamANudravyaikapiNDaparyAyapariNAmAtmakasharIrakartRutvasya sarvathA virodhAt ..162..
nahIn hUn, kyonki main anek paramANudravyonke ekapiNDa paryAyarUp pariNAmakA akartA aisA main
anek paramANudravyonke ekapiNDaparyAyarUp 1pariNAmAtmak sharIrakA kartArUp honemen sarvathA
ab is sandehako dUr karate hain ki ‘‘paramANudravyonko piNDaparyAyarUp pariNati kaise hotI hai ?’’ : —
anvayArtha : — [paramANu ] paramANu [ya apradesha ] jo ki apradesh hai, [pradeshamAtra ] pradeshamAtra hai [cha ] aur [svayam ashabda ] svayam ashabda hai, [snigdha vA rUkSha vA ] vah snigdha athavA rUkSha hotA huA [dvipradeshAditvam anubhavati ] dvipradeshAdipanekA anubhav karatA hai ..163.. 1. sharIr anek paramANudravyonkA ekapiNDaparyAyarUp pariNAm hai .
te snigdha rUkSha banI pradeshadvayAdivattva anubhave. 163.
Page 313 of 513
PDF/HTML Page 346 of 546
single page version
paramANurhi dvayAdipradeshAnAmabhAvAdapradesha, ekapradeshasadbhAvAt pradeshamAtra, svayamanek- paramANudravyAtmakashabdaparyAyavyaktyasambhavAdashabdashcha . yatashchatusparshapancharasadvigandhapanchavarNAnAm- virodhen sadbhAvAt snigdho vA rUkSho vA syAt, tat ev tasya piNDaparyAyapariNatirUpA dvipradeshAditvAnubhUti . athaivan snigdharUkShatvan piNDatvasAdhanam ..163..
ath kIdrashan tatsnigdharUkShatvan paramANorityAvedayati — visheShAntarAdhikAra samApta . ath kevalapudgalabandhamukhyatven navagAthAparyantan vyAkhyAnan karoti . tatra sthaladvayan bhavati . paramANUnAn parasparabandhakathanArthan ‘apadeso paramANU’ ityAdiprathamasthale gAthAchatuShTayam . tadanantaran skandhAnAn bandhamukhyatven ‘dupadesAdI khandhA’ ityAdidvitIyasthale gAthApanychakam . evan dvitIyavisheShAntarAdhikAre samudAyapAtanikA . ath yadyAtmA pudgalAnAn piNDan na karoti tarhi kathan piNDaparyAyapariNatiriti prashne pratyuttaran dadAti — apadeso apradesha . sa ka . paramANU pudgalaparamANu . punarapi kathambhUta . padesametto ya dvitIyAdipradeshAbhAvAt pradeshamAtrashcha . punashcha kinrUpa . sayamasaddo ya svayam vyaktirUpeNAshabda . evan visheShaNatrayavishiShTa san Niddho vA lukkho vA snigdho vA rUkSho vA yata kAraNAtsambhavati tata kAraNAt dupadesAdittamaNuhavadi dvipradeshAdirUpan bandhamanubhavatIti . tathAhi — yathAyamAtmA shuddhabuddhaikasvabhAven bandharahitopi pashchAdashuddhanayen snigdhasthAnIyarAgabhAven rUkShasthAnIyadveShabhAven yadA pariNamati tadA paramAgamakathitaprakAreN bandhamanubhavati, tathA paramANurapi svabhAven bandharahitopi yadA bandhakAraNabhUtasnigdharUkShaguNen pariNato bhavati tadA pudgalAntareN sah vibhAvaparyAyarUpan bandhamanubhavatItyartha ..163.. ath kIdrashan tatsnigdharUkShatvamiti pRuShTe pratyuttaran dadAti —
TIkA : — vAstavamen paramANu dvi – Adi (do, tIn Adi) pradeshonke abhAvake kAraN apradesh hai, ek pradeshake sadbhAvake kAraN pradeshamAtra hai aur svayam anek paramANudravyAtmak shabda paryAyakI vyaktikA (pragaTatAkA) asambhav honese ashabda hai . (vah paramANu) avirodhapUrvak chAr sparsha, pAnch ras, do gandh aur pAnch varNonke sadbhAvake kAraN snigdha athavA rUkSha hotA hai, isIliye use 1piNDaparyAyapariNatirUp dvipradeshAdipanekI anubhUti hotI hai . isaprakAr snigdharUkShatva piNDapanekA kAraN hai ..163..
ab yah batalAte hain ki paramANuke vah snigdha – rUkShatva kisaprakArakA hotA hai : — 1. ek paramANukI dUsare paramANuke sAth piNDarUp pariNati dvipradeshIpanekI anubhUti hai; ek paramANukI anya
pra. 39
Page 314 of 513
PDF/HTML Page 347 of 546
single page version
paramANorhi tAvadasti pariNAma tasya vastusvabhAvatvenAnatikramAt . tatastu pariNAmA- dupAttakAdAchitkavaichitryan chitraguNayogitvAtparamANorekAdyekottarAnantAvasAnAvibhAgaparichchhed- vyApi snigdhatvan vA rUkShatvan vA bhavati ..164.. eguttaramegAdI ekottaramekAdi . kim . NiddhattaNan cha lukkhattan snigdhatvan rUkShatvan cha karmatApannam . bhaNidan bhaNitan kathitam . kimparyantam . jAv aNantattamaNubhavadi anantatvamanantaparyantan yAvadanubhavati prApnoti . kasmAtsakAshAt . pariNAmAdo pariNativisheShAtpariNAmitvAdityartha . kasya sambandhi . aNussa aNo pudgalaparamANo . tathAhi — yathA jIve jalAjAgomahiShIkShIre snehavRuddhivatsnehasthAnIyan rAgatvan rUkSha- sthAnIyan dveShatvan bandhakAraNabhUtan jaghanyavishuddhisankleshasthAnIyamAdin kRutvA paramAgamakathitakrameNotkRuShTa- vishuddhisankleshaparyantan vardhate, tathA pudgalaparamANudravyepi snigdhatvan rUkShatvan cha bandhakAraNabhUtan pUrvoktajalAditAratamyashaktidRuShTAntenaikaguNasangnAn jaghanyashaktimAdin kRutvA guNasangnenAvibhAgaparichchhed-
anvayArtha : — [aNo ] paramANuke [pariNAmAt ] pariNamanake kAraN [ekAdi ] ekase (-ek avibhAg pratichchhedase) lekar [ekottaran ] ek – ek baDhate hue [yAvat ] jab tak [anantatvam anubhavati ] anantapaneko (-ananta avibhAgI pratichchhedapaneko) prApta ho tab tak (snigdhatvan vA rUkShatvan) snigdhatva athavA rUkShatva hotA hai aisA [bhaNitam ] (jinendradevane) kahA hai ..164..
TIkA : — pratham to paramANuke pariNAm hotA hai kyonki vah (pariNAm) vastukA svabhAv honese ullanghan nahIn kiyA jA sakatA . aur us pariNAmake kAraN jo 1kAdAchitka 2vichitratA dhAraN karatA hai aisA, ekase lekar ek – ek baDhate hue ananta avibhAg pratichchhedon 1. kAdAchitka = kisI samay ho aisA; kShaNik; anitya . 2. vichitratA = anekaprakAratA; vividhatA; anekarUpatA (chikanApan aur rUkhApan pariNAmake kAraN kShaNik
snigdhatva vA rUkShatva e pariNAmathI paramANune. 164.
Page 315 of 513
PDF/HTML Page 348 of 546
single page version
prakArake guNomvAlA hai .
bhAvArtha : — paramANu pariNamanavAlA hai, isaliye usake snigdhatva aur rUkShatva ek avibhAg – 1pratichchhedase lekar ananta avibhAg pratichchhedon tak taratamatAko prApta hote hain .
anvayArtha : — [aNupariNAmA ] paramANu – pariNAm, [snigdhA vA rUkShA vA ] snigdha hon yA rUkSha hAen [samA viShamA vA ] sam anshavAle hon yA viSham anshavAle hon [yadi samata 1 kisI guNamen (arthAt guNakI paryAyamen) anshakalpanA karane par, usakA jo chhoTese chhoTA (niransh) ansh
Page 316 of 513
PDF/HTML Page 349 of 546
single page version
samato dvayadhikaguNAddhi snigdharUkShatvAdbandha ityutsarga, snigdharUkShadvayadhikaguNatvasya hi pariNAmakatven bandhasAdhanatvAt . na khalvekaguNAt snigdharUkShatvAdbandha ityapavAda, ekaguN- snigdharUkShatvasya hi pariNamyapariNAmakatvAbhAven bandhasyAsAdhanatvAt ..165.. chet . eko dviguNastiShThati dvitIyopi dviguN iti dvau samasankhyAnau tiShThatastAvat ek sya vivakShitadviguNasya dviguNAdhik tve kRu te sati sa chaturguNo bhavati shaktichatuShTayapariNato bhavati . tasya chaturguNasya pUrvoktadviguNen sah bandho bhavatIti . tathaiv dvau trishaktiyukto tiShThatastAvat, tatrApyekasya triguNashabdAbhidheyasya trishaktiyuktasya paramANo shaktidvayamelApake kRute sati panychaguNatvan bhavati . ten panychaguNen sah pUrvoktatriguNasya bandho bhavati . evan dvayordvayo snigdhayordvayordvayo rUkShayordvayordvayo snigdharUkShayorvA samayo viShamayoshcha dviguNAdhik tve sati bandho bhavatItyartha, kintu visheShosti . AdiparihINA Adishabden jalasthAnIyan jaghanyasnigdhatvan vAlukAsthAnIyan jaghanyarUkShatvan bhaNyate, tAbhyAn vihInA AdiparihINA badhyante . kinch – paramachaitanyapariNatilakShaNaparamAtmatattvabhAvanArUpadharmadhyAn- shukladhyAnabalen yathA jadhanyasnigdhashaktisthAnIye kShINarAgatve sati jadhanyarUkShashaktisthAnIye kShINadveShatve cha sati jalavAlukayoriv jIvasya bandho na bhavati, tathA pudgalaparamANorapi jaghanyasnigdha- rUkShashaktiprastAve bandho na bhavatItyabhiprAya ..165.. ath tamevArthan visheSheN samarthayati — guNashabdavAchyashaktidvayayuktasya snigdhaparamANoshchaturguNasnigdhen rUkSheN vA samashabdasangnen tathaiv dvayadhikA ] yadi samAnase do adhik anshavAle hon to [badhyante hi ] bandhate hain, [Adi parihInA ] jaghanyAnshavAle nahIn bandhate ..165..
TIkA : — samAnase do guN (ansh) adhik snigdhatva yA rUkShatva ho to bandh hotA hai yah utsarga (sAmAnya niyam) hai; kyonki snigdhatva yA rUkShatvakI dviguNAdhikatAkA honA vah pariNAmak (pariNaman karAnevAlA) honese bandhakA kAraN hai .
yadi ek guN snigdhatva yA rUkShatva ho to bandh nahIn hotA yah apavAd hai; kyonki ek guN snigdhatva yA rUkShatvake 1pariNamya – pariNAmakatAkA abhAv honese bandhake kAraNapanekA abhAv hai ..165.. 1. pariNamya = pariNaman karane yogya . [dash ansh snigdhatAvAlA paramANu bArah ansh rUkShatAvAle paramANuke
hai; athavA dash ansh snigdhatAvAlA paramANu bArah ansh snigdhatAvAle paramANuke sAth bandhakar skandh banane
par, dash ansh snigdhatAvAlA paramANu bArah ansh snigdhatArUp pariNamit ho jAtA hai; isaliye kam
anshavAlA paramANu pariNamya hai aur do adhik anshavAlA paramANu pariNAmak hai . ek ansh snigdhatA yA
pariNamya bhI nahIn hai . is prakAr jaghanyabhAv bandhakA kAraN nahIn hai .]]
Page 317 of 513
PDF/HTML Page 350 of 546
single page version
yathoditahetukamev paramANUnAn piNDatvamavadhAryan, dvichaturguNayostripanchaguNayoshcha dvayo snigdhayo dvayo rUkShayordvayo snigdharUkShayorvA paramANvorbandhasya prasiddhe . uktan cha — ‘‘NiddhA NiddheN bajjhanti lukkhA lukakhA ya poggalA . NiddhalukkhA ya bajjhanti rUvArUvI ya poggalA ..’’ trishaktiyuktarUkShasya panychaguNarUkSheN snigdhen vA viShamasangnen dviguNAdhikatve sati bandho bhavatIti gnAtavyam . ayan tu visheSha — paramAnandaikalakShaNasvasamvedanagnAnabalen hIyamAnarAgadveShatve sati pUrvokta-
anvayArtha : — [snigdhatven dviguNa ] snigdharUpase do anshavAlA paramANu [chaturguNasnigdhen ] chAr anshavAle snigdha (athavA rUkSha) paramANuke sAth [bandhan anubhavati ] bandhakA anubhav karatA hai . [vA ] athavA [rUkSheN triguNita aNu ] rUkSharUpase tIn anshavAlA paramANu [panchaguNayukta ] pAnch anshavAleke sAth yukta hotA huA [badhyate ] bandhatA hai ..166..
TIkA : — yathokta hetuse hI paramANuonke piNDapanA hotA hai aisA nishchit karanA chAhiye; kyonki do aur chAr guNavAle tathA tIn aur pAnch guNavAle do snigdha paramANuonke athavA do rUkSha paramANuonke athavA do snigdha – rUkSha paramANuonke ( – ek snigdha aur ek rUkSha paramANuke) bandhakI prasiddhi hai . kahA bhI hai ki : —
Page 318 of 513
PDF/HTML Page 351 of 546
single page version
‘‘Niddhassa NiddheN durAhieN lukkhassa lukkheN durAhieN . Niddhassa lukkheN havejja bandho jahaNNavajje visame same vA ..’’ ..166.. jalavAlukAdRuShTAnten yathA jIvAnAn bandho na bhavati tathA jaghanyasnigdharUkShatvaguNe sati paramANUnAn cheti . tathA choktam — ‘‘Niddhassa NiddheN durAdhigeN lukkhassa lukkheN durAdhigeN . Niddhassa lukkheN havedi bandho jaghaNNavajje visame same vA’’ ..166.. evan pUrvoktaprakAreN snigdharUkShapariNat-
[artha : — pudgal 1‘rUpI’ aur ‘arUpI’ hote hain . unamense snigdha pudgal snigdhake sAth bandhate hain, rUkSha pudgal rUkShake sAth bandhate hain, snigdha aur rUkSha bhI bandhate hain .
jaghanyake atirikta sam anshavAlA ho yA viSham anshavAlA ho, snigdhakA do adhik anshavAle snigdha paramANuke sAth, rUkShakA do adhik anshavAle rUkSha paramANuke sAth aur snigdhakA (do adhik anshavAle) rUkSha paramANuke sAth bandh hotA hai . ]
bhAvArtha : — do anshonse lekar ananta ansh snigdhatA yA rUkShatAvAlA paramANu usase do adhik ansh snigdhatA yA rUkShatAvAle paramANuke sAth bandhakar skandh banatA hai . jaise : — 2 ansh snigdhatAvAlA paramANu 4 ansh snigdhatAvAle paramANuke sAth bandhatA hai; 91 ansh snigdhatAvAlA paramANu 93 ansh rUkShatAvAle paramANuke sAth bandhatA hai; 533 ansh rUkShatAvAlA paramANu 535 ansh rUkShatAvAle paramANuke sAth bandhatA hai; 7006 ansh rUkShatAvAlA paramANu 7008 ansh snigdhatAvAle paramANuke sAth bandhatA hai — in udAharaNonke anusAr do se lekar ananta anshon (avibhAgI pratichchhedon) tak samajh lenA chAhiye .
mAtra ek anshavAle paramANumen jaghanyabhAvake kAraN bandhakI yogyatA nahIn hai, isaliye ek anshavAlA snigdha yA rUkSha paramANu tIn anshavAle snigdha yA rUkSha paramANuke sAth bhI nahIn bandhatA .
isaprakAr, (ek anshavAleke atirikta) do paramANuonke bIch yadi do anshonkA antar ho tab hI ve bandhate hain; do se adhik yA kam anshonkA antar ho to bandh nahIn hotA . jaise : – pAnch ansh snigdhatA yA rUkShatAvAlA paramANu sAt anshomvAle paramANuke sAth bandhatA hai; parantu pAnch anshomvAlA paramANu ATh yA chhah anshomvAle (athavA pAnch anshomvAle) paramANuke sAth nahIn bandhatA ..166.. 1. kisI ek paramANukI apekShAse visadRushajAtikA samAn anshomvAlA dUsarA paramANu ‘rUpI’ kahalAtA hai aur
Page 319 of 513
PDF/HTML Page 352 of 546
single page version
evamamI samupajAyamAnA dvipradeshAdaya skandhA vishiShTAvagAhanashaktivashAdupAtta- saukShmyasthaulyavisheShA vishiShTAkAradhAraNashaktivashAdgRuhItavichitrasansthAnA santo yathAsvan paramANusvarUpakathanen prathamagAthA, snigdharUkShaguNavivaraNen dvitIyA, snigdharUkShaguNAbhyAn dvayadhikatve sati bandhakathanen tRutIyA, tasyaiv dRuDhIkaraNen chaturthI cheti paramANUnAn parasparabandhavyAkhyAnamukhyatven prathamasthale gAthAchatuShTayan gatam . athAtmA dvayaNukAdipudgalaskandhAnAn kartA na bhavatItyupadishati — jAyante utpadyante . ke kartAra . dupadesAdI khandhA dvipradeshAdyanantANuparyantA skandhA . ke jAyante . puDhavijalateuvAU pRithvIjalatejovAyava . kathambhUtA santa . suhumA vA bAdarA sUkShmA vA bAdarA vA . punarapi kimvishiShTA santa . sasanThANA yathAsambhavan vRuttachaturasrAdisvakIyasvakIy- sansthAnAkArayuktA . kai kRutvA jAyante . sagapariNAmehin svakIyasvakIyasnigdharUkShapariNAmairiti . ath vistara — jIvA hi tAvadvastutaShTangkotkIrNagnAyakaikarUpeN shuddhabuddhaikasvabhAvA ev, pashchAdvayavahAreNAnAdikarmabandhopAdhivashen shuddhAtmasvabhAvamalabhamAnA santa pRuthivyaptejovAtakAyikeShu
anvayArtha : — [dvipradeshAdaya skandhA ] dvipradeshAdik (do se lekar anantapradeshavAle) skandh [sUkShmA vA bAdarA ] jo ki sUkShma athavA bAdar hote hain aur [sasansthAnA ] sansthAnon (AkAron) sahit hote hain ve — [pRuthivIjalatejovAyava ] pRithvI, jal, tej aur vAyurUp [svakapariNAmai jAyante ] apane pariNAmonse hote hain ..167..
TIkA : — is (pUrvokta) prakArase yah utpanna honevAle dvipradeshAdik skandh — jinane vishiShTa avagAhanakI shaktike vash sUkShmatA aur sthUlatArUp bhed grahaN kiye hain aur jinane vishiShTa AkAr dhAraN karanekI shaktike vash hokar vichitra sansthAn grahaN kiye hain ve — apanI
skandho pradeshadvayAdiyut, sthUl -sUkShma ne sAkAr je, te pRithvI – vAyu – tej – jal pariNAmathI nij thAy chhe. 167.
Page 320 of 513
PDF/HTML Page 353 of 546
single page version
sparshAdichatuShkasyAvirbhAvatirobhAvasvashaktivashamAsAdya pRuthivyaptejovAyava svapariNAmairev jAyante . atovadhAryate dvayaNukAdyanantAnantapudgalAnAn na piNDakartA puruShosti ..167..
ab aisA nishchit karate hain ki (jis prakAr AtmA pudgalapiNDakA karanevAlA nahIn usI prakAr) AtmA pudgalapiNDakA lAnevAlA (bhI) nahIn hai : —
anvayArtha : — [loka ] lok [sarvata ] sarvata [sUkShme bAdarai ] sUkShma tathA bAdar [cha ] aur [aprAyogyai yogyai ] karmatvake ayogya tathA karmatvake yogya [pudgalakAyai ] pudgalaskandhonke dvArA [avagADhagADhanichita ] (vishiShTa prakArase) avagAhit hokar gADh ( – ghaniShTha) bharA huA hai ..168.. 1. sparshAdichatuShka = sparsha, ras, gandh aur varNa . (sparshAdikI pragaTatA aur apragaTatA vah pudgalakI
avagADh gADh bharel chhe sarvatra pudgalakAyathI A lok bAdar - sUkShmathI, karmatvayogya - ayogyathI. 168.
Page 321 of 513
PDF/HTML Page 354 of 546
single page version
yato hi sUkShmatvapariNatairbAdarapariNataishchAnatisUkShmatvasthUlatvAt karmatvapariNamanashakti- yogibhiratisUkShmasthUlatayA tadayogibhishchAvagAhavishiShTatven parasparamabAdhamAnai svayamev sarvat ev pudgalakAyairgADhan nichito loka, tatovadhAryate na pudgalapiNDAnAmAnetA puruShosti ..168..
bhRutastiShThati tathA pudgalairapi . tato gnAyate yatraiv sharIrAvagADhakShetre jIvastiShThati bandhayogyapudgalA api
TIkA : — sUkShmatayA pariNat tathA bAdararUp pariNat, ati sUkShma athavA ati sthUl na honese karmarUp pariNat honekI shaktivAle tathA ati sUkShma athavA ati sthUl honese karmarUp pariNat honekI shaktise rahit — aise pudgalakAryonke dvArA, avagAhakI vishiShTatAke kAraN paraspar bAdhA kiye vinA, svayamev sarvata (sarva pradeshonse) lok gADh bharA huA hai . isase nishchit hotA hai ki pudgalapiNDonkA lAnevAlA AtmA nahIn hai .
bhAvArtha : — is lokamen sarvatra jIv hain aur karmabandhake yogya pudgalavargaNA bhI sarvatra hai . jIvake jaise pariNAm hote hain usIprakArakA jIvako karmabandh hotA hai . aisA nahIn hai ki AtmA kisI bAharake sthAnase karmayogya pudgal lAkar bandh karatA hai ..168..
anvayArtha : — [karmatvaprAyogyA skandhA ] karmatvake yogya skandh [jIvasyapariNatin prApya ] jIvakI pariNatiko prApta karake [karmabhAvan gachchhanti ] karmabhAvako prApta hote hain; [na hi te jIven pariNamitA ] jIv unako nahIn pariNamAtA ..169..
karmatvane pAme; nahi jIv pariNamAve temane. 169.
Page 322 of 513
PDF/HTML Page 355 of 546
single page version
yato hi tulyakShetrAvagADhajIvapariNAmamAtran bahirangasAdhanamAshritya jIvan pariNamayitA- ramantareNApi karmatvapariNamanashaktiyogina pudgalaskandhA svayamev karmabhAven pariNamanti, tatovadhAryate na pudgalapiNDAnAn karmatvakartA puruShosti ..169..
tatraiv tiShThanti, na cha bahirbhAgAjjIv AnayatIti ..168.. ath karmaskandhAnAn jIv upAdAnakartA na bhavatIti pragnApayati — kammattaNapAoggA khandhA karmatvaprAyogyA skandhA kartAra jIvassa pariNain pappA jIvasya pariNatin prApya nirdoShiparamAtmabhAvanotpannasahajAnandaikalakShaNasukhAmRutapariNate pratipakShabhUtAn jIvasambandhinIn mithyAtvarAgAdipariNatin prApya gachchhanti kammabhAvan gachchhanti pariNamanti . kam . karmabhAvan gnAnAvaraNAdidravyakarmaparyAyam . Na hi te jIveN pariNamidA na hi naiv te karma- skandhA jIvenopAdAnakartRubhUten pariNamitA pariNatin nItA ityartha . anen vyAkhyAnenaitaduktan bhavati karmaskandhAnAn nishchayen jIva kartA na bhavatIti ..169.. ath sharIrAkArapariNatapudgalapiNDAnAn jIva kartA na bhavatItyupadishati ---te te kammattagadA te te pUrvasUtroditA karmatvan gatA dravyakarmaparyAy-
TIkA : — karmarUp pariNamit honekI shaktivAle pudgalaskandh tulya (samAn) kShetrAvagAh jIvake pariNAmamAtrakA — jo ki bahirang sAdhan (bAhyakAraN) hai usakA — Ashray karake, jIv unako pariNamAne vAlA na hone par bhI, svayamev karmabhAvase pariNamit hote hain . isase nishchit hotA hai ki pudgalapiNDonko karmarUp karanevAlA AtmA nahIn hai .
bhAvArtha : — samAn kShetramen rahanevAle jIvake vikArI pariNAmako nimittamAtra karake kArmaNavargaNAyen svayamev apanI antarangashaktise gnAnAvaraNAdi karmarUp pariNamit ho jAtI hain; jIv unhen karmarUp pariNamit nahIn karatA ..169..
ab AtmAke karmarUp pariNat pudgaladravyAtmak sharIrake kartRutvakA abhAv nishchit karate hain (arthAt aisA nishchit karate hain ki karmarUp pariNat jo pudgaladravya us – svarUp sharIrakA kartA AtmA nahIn hai ) : —
sharIro bane chhe jIvane, sankrAnti pAmI dehanI. 170.
Page 323 of 513
PDF/HTML Page 356 of 546
single page version
ye ye nAmAmI yasya jIvasya pariNAman nimittamAtrIkRutya pudgalakAyA svayamev karmatven pariNamanti, ath te te tasya jIvasyAnAdisantAnapravRuttasharIrAntarasankrAntimAshritya svayamev cha sharIrANi jAyante . atovadhAryate na karmatvapariNatapudgaladravyAtmakasharIrakartA puruShosti ..170..
athAtmana sharIratvAbhAvamavadhArayati — pariNatA poggalakAyA pudgalaskandhA puNo vi jIvassa punarapi bhavAntarepi jIvasya sanjAyante dehA sanjAyante samyagjAyante dehA sharIrANIti . kin kRutvA . dehantarasankaman pappA dehAntarasankraman bhavAntaran prApya labdhveti . anen kimuktan bhavati — audArikAdisharIranAmakarmarahitaparamAtmAnamalabhamAnen jIven yAnyupArjitAnyaudArikAdisharIranAmakarmANi tAni bhavAntare prApte satyudayamAgachchhanti, tadudayen nokarmapudgalA audArikAdisharIrAkAreN svayamev pariNamanti . tata kAraNAdaudArikAdikAyAnAn jIva kartA na bhavatIti ..170.. ath sharIrANi jIvasvarUpan na bhavantIti nishchinoti — orAlio ya deho audArikashcha deha deho veuvvio ya deho vaikriyakashcha tejasio taijasika AhAray kammaio AhAraka kArmaNashcha puggaladavvappagA savve ete panycha dehA pudgaladravyAtmakA sarvepi
gAthA : 170 anvayArtha : — [karmatvagatA ] karmarUp pariNat [te te ] ve – ve [pudgalakAyA ] pudgalapiNDa [dehAnta sankraman prApya ] dehAntararUp parivartanako prApta karake [puna api ] puna – puna [jIvasya ] jIvake [dehA ] sharIr [sanjAyante ] hote hain ..170..
TIkA : — jis jIvake pariNAmako nimittamAtra karake jo – jo yah pudgalakAy svayamev karmarUp pariNat hote hain, ve jIvake anAdi santatirUp (pravAharUp) pravartamAn dehAntar (bhavAntar) rUp parivartanakA Ashray lekar ve – ve pudgalapiNDa svayamev sharIr (-sharIrarUp, sharIrake honemen nimittarUp) banate hain . isase nishchit hotA hai ki karmarUp pariNat pudgaladravyAtmak sharIrakA kartA AtmA nahIn hai .
bhAvArtha : — jIvake pariNAmako nimittamAtra karake jo pudgal svayamev karmarUp pariNat hote hain, ve pudgal hI anya bhavamen sharIrake bananemen nimittabhUt hote hain, aur nokarmapudgal svayamev sharIrarUp pariNamit hote hain . isaliye sharIrakA kartA AtmA nahIn hai ..170..
Page 324 of 513
PDF/HTML Page 357 of 546
single page version
yato hyaudArikavaikriyikAhArakataijasakArmaNAni sharIrANi sarvANyapi pudgaladravyAtma- kAi, tatovadhAryate na sharIran puruShosti ..171..
ath kin tarhin jIvasya sharIrAdisarvaparadravyavibhAgasAdhanamasAdhAraNan svalakShaNamityA- vedayati —
anvayArtha : — [audArika cha deha ] audArik sharIr, [vaikriyika deha ] vaikriyik sharIr, [taijasa ] taijas sharIr, [AhAraka ] AhArak sharIr [cha ] aur [kArmaNa ] kArmaN sharIr — [sarve ] sab [pudgaladravyAtmakA ] pudgaladravyAtmak hain ..171..
TIkA : — audArik, vaikriyik, AhArak, taijas aur kArmaN — ye sharIr sab pudgaladravyAtmak hain . isase nishchit hotA hai ki AtmA sharIr nahIn hai ..171..
tab phi ra jIvakA, sharIrAdi sarvaparadravyonse vibhAgakA sAdhanabhUt, asAdhAraN svalakShaN kyA hai, so kahate hain : —
Page 325 of 513
PDF/HTML Page 358 of 546
single page version
Atmano hi rasarUpagandhaguNAbhAvasvabhAvatvAtsparshaguNavyaktyabhAvasvabhAvatvAt shabda- paryAyAbhAvasvabhAvatvAttathA tanmUlAdalingagrAhyatvAtsarvasansthAnAbhAvasvabhAvatvAchcha pudgaladravya- vibhAgasAdhanamarasatvamarUpatvamagandhatvamavyakta tvamashabdatvamalingagrAhyatvamasansthAnatvan chAsti . sakal- pudgalApudgalAjIvadravyavibhAgasAdhanan tu chetanAguNatvamasti . tadev cha tasya svajIv- dravyamAtrAshritatven svalakShaNatAn bibhrANan sheShadravyAntaravibhAgan sAdhayati . alingagrAhya iti vaktavye yadalingagrahaNamityuktan tadbahutarArthapratipattaye . tathA hi — na lingairindriyairgrAhakatAmA- mukhyatayA dvitIyavisheShAntarAdhikAra samApta . athaikonavinshatigAthAparyantan jIvasya pudgalen sah bandha- mukhyatayA vyAkhyAnan karoti, tatra ShaTsthalAni bhavanti . teShvAdau ‘arasamarUvan’ ityAdi shuddhajIv- vyAkhyAnen gAthaikA, ‘mutto rUvAdi’ ityAdipUrvapakShaparihAramukhyatayA gAthAdvayamiti prathamasthale gAthAtrayam . tadanantaran bhAvabandhamukhyatven ‘uvaogamao’ ityAdi gAthAdvayam . ath parasparan dvayo pudgalayo bandho, jIvasya rAgAdipariNAmen sah bandho, jIvapudgalayorbandhashcheti trividhabandhamukhyatven
anvayArtha : — [jIvam ] jIvako [arasam ] aras, [arUpam ] arUp [agandham ] agandh, [avyaktam ] avyakta, [chetanAguNam ] chetanAguNayukta, [ashabdam ] ashabda, [alingagrahaNam ] alingagrahaN (ling dvArA grahaN na hone yogya) aur [anirdiShTasansthAnam ] jisakA koI sansthAn nahIn kahA gayA hai aisA [jAnIhi ] jAno ..172..
TIkA : — AtmA (1) rasaguNake abhAvarUp svabhAvavAlA honese, (2) rUpaguNake abhAvarUp svabhAvavAlA honese, (3) gandhaguNake abhAvarUp svabhAvavAlA honese, (4) sparshaguNarUp vyaktatAke abhAvarUp svabhAvavAlA honese, (5) shabdaparyAyake abhAvarUp svabhAvavAlA honese, tathA (6) in sabake kAraN (arthAt ras – rUp – gandh ityAdike abhAvarUp svabhAvake kAraN) lingake dvArA agrAhya honese or (7) sarva sansthAnonke abhAvarUp svabhAvavAlA honese, AtmAko pudgaladravyase vibhAgakA sAdhanabhUt (1) arasapanA, (2) arUpapanA, (3) agandhapanA, (4) avyaktapanA, (5) ashabdapanA, (6) alingagrAhyapanA aur (7) asansthAnapanA hai . pudgal tathA apudgal aise samasta ajIv dravyonse vibhAgakA sAdhan to chetanAguNamayapanA hai; aur vahI, mAtra svajIvadravyAshrit honese svalakShaNapaneko dhAraN karatA huA, AtmAkA sheSh anya dravyonse vibhAg (bhed) siddha karatA hai .
Page 326 of 513
PDF/HTML Page 359 of 546
single page version
pannasya grahaNan yasyetyatIndriyagnAnamayatvasya pratipatti . na lingairindriyairgrAhyatAmApannasya grahaNan yasyetIndriyapratyakShAviShayatvasya . na lingAdindriyagamyAddhUmAdagneriv grahaNan yasyetIndriy- pratyakShapUrvakAnumAnAviShayatvasya . na lingAdev parai grahaNan yasyetyanumeyamAtratvAbhAvasya . na lingAdev pareShAn grahaNan yasyetyanumAtRumAtratvAbhAvasya . na lingAtsvabhAven grahaNan yasyeti pratyakShagnAtRutvasya . na lingenopayogAkhyalakShaNen grahaNan gneyArthAlambanan yasyeti bahirarthAlamban- gnAnAbhAvasya . na lingasyopayogAkhyalakShaNasya grahaNan svayamAharaNan yasyetyanAhAryagnAnatvasya . na lingasyopayogAkhyalakShaNasya grahaNan pareN haraNan yasyetyahAryagnAnatvasya . na linge ‘phAsehi poggalANan’ ityAdi sUtradvayam . tata paran nishchayen dravyabandhakAraNatvAdrAgAdipariNAm ev bandha iti kathanamukhyatayA ‘ratto bandhadi’ ityAdi gAthAtrayam . ath bhedabhAvanAmukhyatven ‘bhaNidA puDhavI’ ityAdi sUtradvayam . tadanantaran jIvo rAgAdipariNAmAnAmev kartA, na cha dravyakarmaNAmiti kathanamukhyatven pratipatti (prApti, pratipAdan) karaneke liye hai . vah isaprakAr hai : — (1) grAhak (-gnAyak) jisake lingonke dvArA arthAt indriyonke dvArA grahaN (-jAnanA) nahIn hotA vah alingagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA atIndriyagnAnamay’ hai is arthakI prApti hotI hai . (2) grAhya (gney) jisakA lingonke dvArA arthAt indriyonke dvArA grahaN (-jAnanA) nahIn hotA vah alingagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA indriyapratyakShakA viShay nahIn hai’ is arthakI prApti hotI hai . (3) jaise dhunense agnikA grahaN (gnAn) hotA hai, usIprakAr ling dvArA, arthAt indriyagamya (-indriyonse jAnane yogya chihna) dvArA jisakA grahaN nahIn hotA vah alingagrahaN hai . isaprakAr ‘AtmA indriyapratyakShapUrvak anumAnakA viShay nahIn hai’ aise arthakI prApti hotI hai . (4) dUsaronke dvArA – mAtra ling dvArA hI jisakA grahaN nahIn hotA vah alingagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA anumey mAtra (keval anumAnase hI gnAt hone yogya) nahIn hai’ aise arthakI prApti hotI hai . (5) jisake lingase hI parakA grahaN nahIn hotA vah alingagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA anumAtAmAtra (keval anumAn karanevAlA ho) nahIn hai’ aise arthakI prApti hotI hai . (6) jisake lingake dvArA nahIn kintu svabhAvake dvArA grahaN hotA hai vah alingagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA pratyakSha gnAtA hai’ aise arthakI prApti hotI hai . (7) jisake ling dvArA arthAt upayoganAmak lakShaN dvArA grahaN nahIn hai arthAt gney padArthonkA Alamban nahIn hai, vah alingagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmAke bAhya padArthonkA AlambanavAlA gnAn nahIn hai’ aise arthakI prApti hotI hai . (8) jo lingako arthAt upayog nAmak lakShaNako grahaN nahIn karatA arthAt svayam (kahIn bAharase) nahIn lAtA so alingagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA jo kahInse nahIn lAyA jAtA aise gnAnavAlA hai’ aise arthakI prApti hotI hai . (9) jise lingakA arthAt upayoganAmak lakShaNakA grahaN arthAt parase haraN
Page 327 of 513
PDF/HTML Page 360 of 546
single page version
upayogAkhyalakShaNe grahaNan sUrya ivoparAgo yasyeti shuddhopayogasvabhAvasya . na lingAdupayogA- khyalakShaNAd grahaNan paudgalikakarmAdAnan yasyeti dravyakarmAsampRuktatvasya . na lingebhya indriyebhyo grahaNan viShayANAmupabhogo yasyeti viShayopabhoktRutvAbhAvasya . na lingAt mano vendriyAdi- lakShaNAd grahaNan jIvasya dhAraNan yasyeti shukrArtavAnuvidhAyitvAbhAvasya . na lingasya mehanA- kArasya grahaNan yasyeti laukikasAdhanamAtratvAbhAvasya . na lingenAmehanAkAreN grahaNan lokavyAptiryasyeti kuhuk prasiddhasAdhanAkAralokavyAptitvAbhAvasya . na lingAnAn strIpunnapunsak- ‘kuvvan sahAvamAdA’ ityAdi ShaShThasthale gAthAsaptakam . yatra mukhyatvamiti vadati tatra yathAsambhavamanyo- pyartho labhyat iti sarvatra gnAtavyam . evamekonavinshatigAthAbhistRutIyavisheShAntarAdhikAre samudAy- pAtanikA . tadyathA — ath kin tarhi jIvasya sharIrAdiparadravyebhyo bhinnamanyadravyAsAdhAraNan svasvarUpamiti prashne pratyuttaran dadAti — arasamarUvamagandhan rasarUpagandharahitatvAttathA chAdhyAhAryamANAsparsharUpatvAchcha avvattan avyaktatvAt asaddan ashabdatvAt alingaggahaNan alinggagrahaNatvAt aNiddiTThasanThANan anirdiShTasansthAnatvAchcha jAN jIvan jAnIhi jIvam . arasamarUpamagandhamasparshamavyaktamashabdamalinggagrahaNamanirdiShTasansthAnalakShaNan cha he shiShya, jIvan jIvadravyan jAnIhi . punarapi kathambhUtam . chedaNAguNan samastapudgalAdibhyochetanebhyo bhinna samastAnyadravyAsAdhAraNa svakIyAnantajIvajAtisAdhAraNashcha chetanAguNo yasya tan chetanAguNan nahIn ho sakatA (-anyase nahIn le jAyA jA sakatA) so aling grahaN hai; isaprakAr ‘AtmAke gnAnakA haraN nahIn kiyA jA sakatA’ aise arthakI prApti hotI hai . (10) jise lingamen arthAt upayoganAmak lakShaNamen grahaN arthAt sUryakI bhAnti uparAg (-malinatA, vikAr) nahIn hai vah alingagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA shuddhopayogasvabhAvI hai’ aise arthakI prApti hotI hai . (11) ling dvArA arthAt upayoganAmak lakShaN dvArA grahaN arthAt paudgalik karmakA grahaN jisake nahIn hai, vah alingagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA dravyakarmase asanyukta (asambaddha) hai’ aise arthakI prApti hotI hai . (12) jise lingonke dvArA arthAt indriyonke dvArA grahaN arthAt viShayonkA upabhog nahIn hai so alingagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA viShayonkA upabhoktA nahIn hai’ aise arthakI prApti hotI hai . (13) ling dvArA arthAt man athavA indriyAdi lakShaNake dvArA grahaN arthAt jIvatvako dhAraN kar rakhanA jisake nahIn hai vah alingagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA shukra aur Artavako anuvidhAyI (-anusAr honevAlA) nahIn hai’ aise arthakI prApti hotI hai . (14) lingakA arthAt mehanAkAr (-puruShAdikI indriyakA AkAr)kA grahaN jisake nahIn hai so alingagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA laukikasAdhanamAtra nahIn hai’ aise arthakI prApti hotI hai . (15) lingake dvArA arthAt amehanAkArake dvArA jisakA grahaN arthAt lokamen vyApakatva nahIn hai so alingagrahaN hai; isaprakAr ‘AtmA pAkhaNDiyonke prasiddha sAdhanarUp AkAravAlA — lokavyAptivAlA nahIn hai’ aise arthakI prApti hotI hai . (16) jisake lingokA arthAt strI,