Page 228 of 513
PDF/HTML Page 261 of 546
single page version

શ્રાન્તસમુચ્ચાર્યમાણસ્યાત્કારામોઘમન્ત્રપદેન સમસ્તમપિ વિપ્રતિષેધવિષમોહમુદસ્યતિ ..૧૧૫..

અથ નિર્ધાર્યમાણત્વેનોદાહરણીકૃતસ્ય જીવસ્ય મનુષ્યાદિપર્યાયાણાં ક્રિયાફલત્વેનાન્યત્વં દ્યોતયતિ —

સર્વપદાર્થેષુ દ્રષ્ટવ્યમિતિ ..૧૧૫.. એવં નયસપ્તભઙ્ગીવ્યાખ્યાનગાથયાષ્ટમસ્થલં ગતમ્ . એવં પૂર્વોક્ત- પ્રકારેણ પ્રથમા નમસ્કારગાથા, દ્રવ્યગુણપર્યાયકથનરૂપેણ દ્વિતીયા, સ્વસમયપરસમયપ્રતિપાદનેન તૃતીયા, દ્રવ્યસ્ય સત્તાદિલક્ષણત્રયસૂચનરૂપેણ ચતુર્થીતિ સ્વતન્ત્રગાથાચતુષ્ટયેન પીઠિકાસ્થલમ્ . તદનન્તરમવાન્તરસત્તાકથનરૂપેણ પ્રથમા, મહાસત્તારૂપેણ દ્વિતીયા, યથા દ્રવ્યં સ્વભાવસિદ્ધં તથા સત્તાગુણોઽપીતિ કથનરૂપેણ તૃતીયા, ઉત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યત્વેઽપિ સત્તૈવ દ્રવ્યં ભવતીતિ કથનેન ચતુર્થીતિ ગાથાચતુષ્ટયેન સત્તાલક્ષણવિવરણમુખ્યતા . તદનન્તરમુત્પાદવ્યયધ્રૌવ્યલક્ષણવિવરણમુખ્યત્વેન ગાથાત્રયં, તદનન્તરં દ્રવ્યપર્યાયકથનેન ગુણપર્યાયક થનેન ચ ગાથાદ્વયં, તતશ્ચ દ્રવ્યસ્યાસ્તિત્વસ્થાપનારૂપેણ પ્રથમા, સપ્તભંગી સતત્ સમ્યક્તયા ઉચ્ચારિત કરને પર ૧સ્યાત્કારરૂપી અમોઘ મંત્ર પદકે દ્વારા ૨‘એવ’ કારમેં રહનેવાલે સમસ્ત વિરોધવિષકે મોહકો દૂર કરતી હૈ ..૧૧૫..

અબ, જિસકા નિર્ધાર કરના હૈ, ઇસલિયે જિસે ઉદાહરણરૂપ બનાયા ગયા હૈ ઐસે જીવકી મનુષ્યાદિ પર્યાયેં ક્રિયાકા ફલ હૈં ઇસલિયે ઉનકા અન્યત્વ (અર્થાત્ વે પર્યાયેં બદલતી રહતી હૈં, ઇસપ્રકાર) પ્રકાશિત કરતે હૈં : — ૧. સ્યાદ્વાદમેં અનેકાન્તકા સૂચક ‘સ્યાત્’ શબ્દ સમ્યક્તયા પ્રયુક્ત હોતા હૈ . વહ ‘સ્યાત્ પદ એકાન્તવાદમેં

રહનેવાલે સમસ્ત વિરોધરૂપી વિષકે ભ્રમકો નષ્ટ કરનેકે લિયે રામબાણ મંત્ર હૈ . ૨. અનેકાન્તાત્મક વસ્તુસ્વભાવકી અપેક્ષાસે રહિત એકાન્તવાદમેં મિથ્યા એકાન્તકો સૂચિત કરતા હુઆ જો

Page 229 of 513
PDF/HTML Page 262 of 546
single page version

ઇહ હિ સંસારિણો જીવસ્યાનાદિકર્મપુદ્ગલોપાધિસન્નિધિપ્રત્યયપ્રવર્તમાનપ્રતિક્ષણ- વિવર્તનસ્ય ક્રિયા કિલ સ્વભાવનિર્વૃત્તૈવાસ્તિ . તતસ્તસ્ય મનુષ્યાદિપર્યાયેષુ ન કશ્ચનાપ્યેષ એવેતિ ટંકોત્કીર્ણોઽસ્તિ, તેષાં પૂર્વપૂર્વોપમર્દપ્રવૃત્તક્રિયાફલત્વેનોત્તરોત્તરોપમર્દ્યમાનત્વાત્; ફલ- પૃથક્ત્વલક્ષણસ્યાતદ્ભાવાભિધાનાન્યત્વલક્ષણસ્ય ચ કથનરૂપેણ દ્વિતીયા, સંજ્ઞાલક્ષણપ્રયોજનાદિભેદરૂપ- સ્યાતદ્ભાવસ્ય વિવરણરૂપેણ તૃતીયા, તસ્યૈવ દૃઢીકરણાર્થં ચતુર્થીતિ ગાથાચતુષ્ટયેન સત્તાદ્રવ્યયોર- ભેદવિષયે યુક્તિકથનમુખ્યતા . તદનન્તરં સત્તાદ્રવ્યયોર્ગુણગુણિકથનેન પ્રથમા, ગુણપર્યાયાણાં દ્રવ્યેણ સહાભેદકથનેન દ્વિતીયા ચેતિ સ્વતન્ત્રગાથાદ્વયમ્ . તદનન્તરં દ્રવ્યસ્ય સદુત્પાદાસદુત્પાદયોઃ સામાન્યવ્યાખ્યાનેન વિશેષવ્યાખ્યાનેન ચ ગાથાચતુષ્ટયં, તતશ્ચ સપ્તભઙ્ગીકથનેન ગાથૈકા ચેતિ સમુદાયેન

અન્વયાર્થ : — [એષઃ ઇતિ કશ્ચિત્ નાસ્તિ ] (મનુષ્યાદિપર્યાયોંમેં) ‘યહી’ ઐસી કોઈ (શાશ્વત પર્યાય) નહીં હૈં; [સ્વભાવનિર્વૃત્તા ક્રિયા નાસ્તિ ન ] (ક્યોંકિ સંસારી જીવકે) સ્વભાવનિષ્પન્ન ક્રિયા નહીં હો સો બાત નહીં હૈ; (અર્થાત્ વિભાવસ્વભાવસે ઉત્પન્ન હોનેવાલી રાગ- દ્વેષમય ક્રિયા અવશ્ય હૈ .) [યદિ ] ઔર યદિ [પરમઃ ધર્મઃ નિઃફલઃ ] પરમધર્મ અફલ હૈ તો [ક્રિયા હિ અફલા નાસ્તિ ] ક્રિયા અવશ્ય અફલ નહીં હૈ; (અર્થાત્ એક વીતરાગ ભાવ હી મનુષ્યાદિપર્યાયરૂપ ફલ ઉત્પન્ન નહીં કરતી; રાગ -દ્વેષમય ક્રિયા તો અવશ્ય વહ ફલ ઉત્પન્ન કરતી હૈ .)..૧૧૬..

ટીકા : — યહાઁ (ઇસ વિશ્વમેં), અનાદિકર્મપુદ્ગલકી ઉપાધિકે સદ્ભાવકે આશ્રય (-કારણ) સે જિસકે પ્રતિક્ષણ ૧વિવર્ત્તન હોતા રહતા હૈ ઐસે સંસારી જીવકો ક્રિયા વાસ્તવમેં સ્વભાવ નિષ્પન્ન હી હૈ; ઇસલિયે ઉસકે મનુષ્યાદિપર્યાયોંમેંસે કોઈ ભી પર્યાય ‘યહી’ હૈ ઐસી ટંકોત્કીર્ણ નહીં હૈ; ક્યોંકિ વે પર્યાયેં પૂર્વ -પૂર્વ પર્યાયોંકે નાશમેં પ્રવર્તમાન ક્રિયા ફલરૂપ હોનેસે ૨ઉત્તર -ઉત્તર પર્યાયોંકે દ્વારા નષ્ટ હોતી હૈં . ઔર ક્રિયાકા ફલ તો, મોહકે સાથ ૩મિલનકા નાશ ૧. વિવર્તન = વિપરિણમન; પલટા (ફે રફાર) હોતે રહના . ૨. ઉત્તર -ઉત્તર = બાદકી . (મનુષ્યાદિપર્યાયેં રાગદ્વેષમય ક્રિયાકી ફલરૂપ હૈં, ઇસલિયે કોઈ ભી પર્યાય પૂર્વ

પર્યાયકો નષ્ટ કરતી હૈ ઔર બાદકી પર્યાયસે સ્વયં નષ્ટ હોતી હૈ . ૩. મિલન = મિલ જાના; મિશ્રિતપના; સંબંધ; જુડાન .

Page 230 of 513
PDF/HTML Page 263 of 546
single page version

મભિલષ્યેત વા મોહસંવલનાવિલયનાત્ ક્રિયાયાઃ . ક્રિયા હિ તાવચ્ચેતનસ્ય પૂર્વોત્તરદશા- વિશિષ્ટચૈતન્યપરિણામાત્મિકા . સા પુનરણોરણ્વન્તરસંગતસ્ય પરિણતિરિવાત્મનો મોહસંવલિતસ્ય દ્વયણુકકાર્યસ્યેવ મનુષ્યાદિકાર્યસ્ય નિષ્પાદકત્વાત્સફલૈવ . સૈવ મોહસંવલનવિલયને પુન- ચતુર્વિંશતિગાથાભિરષ્ટભિઃ સ્થલૈઃ સામાન્યજ્ઞેયવ્યાખ્યાનમધ્યે સામાન્યદ્રવ્યપ્રરૂપણં સમાપ્તમ્ . અતઃ પરં તત્રૈવ સામાન્યદ્રવ્યનિર્ણયમધ્યે સામાન્યભેદભાવનામુખ્યત્વેનૈકાદશગાથાપર્યન્તં વ્યાખ્યાનં કરોતિ . તત્ર ક્રમેણ પઞ્ચસ્થલાનિ ભવન્તિ . પ્રથમતસ્તાવદ્વાર્તિકવ્યાખ્યાનાભિપ્રાયેણ સાંખ્યૈકાન્તનિરાકરણં, અથવા શુદ્ધનિશ્ચયનયેન જૈનમતમેવેતિ વ્યાખ્યાનમુખ્યતયા ‘એસો ત્તિ ણત્થિ કોઈ’ ઇત્યાદિ સૂત્રગાથૈકા . તદનન્તરં મનુષ્યાદિપર્યાયા નિશ્ચયનયેન કર્મફલં ભવતિ, ન ચ શુદ્ધાત્મસ્વરૂપમિતિ તસ્યૈવાધિકારસૂત્રસ્ય વિવરણાર્થં ‘કમ્મં ણામસમક્ખં’ ઇત્યાદિપાઠક્રમેણ ગાથાચતુષ્ટયં, તતઃ પરં રાગાદિપરિણામ એવ દ્રવ્યકર્મકારણત્વાદ્ભાવકર્મ ભણ્યત ઇતિ પરિણામમુખ્યત્વેન ‘આદા કમ્મમલિમસો’ ઇત્યાદિસૂત્રદ્વયં, તદનન્તરં ક ર્મફલચેતના ક ર્મચેતના જ્ઞાનચેતનેતિ ત્રિવિધચેતનાપ્રતિપાદનરૂપેણ ‘પરિણમદિ ચેદણાએ’ ઇત્યાદિસૂત્રત્રયં, તદનન્તરં શુદ્ધાત્મભેદભાવનાફલં કથયન્ સન્ ‘કત્તાકરણં’ ઇત્યાદ્યેકસૂત્રેણોપસંહરતિ . એવં ભેદભાવનાધિકારે સ્થલપઞ્ચકેન સમુદાયપાતનિકા . તદ્યથા — અથ નરનારકાદિપર્યાયાઃ કર્માધીનત્વેન વિનશ્વરત્વાદિતિ શુદ્ધનિશ્ચયનયેન જીવસ્વરૂપં ન ભવતીતિ ભેદભાવનાં કથયતિ — એસો ત્તિ ણત્થિ કોઈ ટઙ્કોત્કીર્ણજ્ઞાયકૈકસ્વભાવપરમાત્મદ્રવ્યવત્સંસારે મનુષ્યાદિપર્યાયેષુ મધ્યે સર્વદૈવૈષ એકરૂપ એવ નિત્યઃ કોઽપિ નાસ્તિ . તર્હિ મનુષ્યાદિપર્યાયનિર્વર્તિકા સંસારક્રિયા સાપિ ન ભવિષ્યતિ . ણ ણત્થિ કિરિયા ન નાસ્તિ ક્રિયા મિથ્યાત્વરાગાદિપરિણતિસ્સંસારઃ કર્મેતિ યાવત્ ઇતિ પર્યાયનામચતુષ્ટયરૂપા ક્રિયાસ્ત્યેવ . સા ચ કથંભૂતા . સભાવણિવ્વત્તા શુદ્ધાત્મસ્વભાવાદ્વિપરીતાપિ નરનારકાદિવિભાવપર્યાયસ્વભાવેન નિર્વૃત્તા . તર્હિ કિં નિષ્ફલા ભવિષ્યતિ . કિરિયા હિ ણત્થિ અફલા ક્રિયા હિ નાસ્ત્યફલા સા મિથ્યાત્વરાગાદિપરિણતિરૂપા ક્રિયા યદ્યપ્યનન્તસુખાદિગુણાત્મકમોક્ષકાર્યં પ્રતિ નિષ્ફલા તથાપિ નાનાદુઃખદાયકસ્વકીયકાર્યભૂતમનુષ્યાદિપર્યાયનિર્વર્તકત્વાત્સફલેતિ મનુષ્યાદિ- પર્યાયનિષ્પત્તિરેવાસ્યાઃ ફલમ્ . કથં જ્ઞાયત ઇતિ ચેત્ . ધમ્મો જદિ ણિપ્ફલો પરમો ધર્મો યદિ નિષ્ફલઃ ન હુઆ હોનેસે માનના ચાહિયે; ક્યોંકિ — પ્રથમ તો, ક્રિયા ચેતનકી પૂર્વોત્તરદશાસે ૧વિશિષ્ટ ચૈતન્યપરિણામસ્વરૂપ હૈ; ઔર વહ (ક્રિયા) — જૈસે દૂસરે અણુકે સાથ યુક્ત (કિસી) અણુકી પરિણતિ ૨દ્વિઅણુકકાર્યકી નિષ્પાદક હૈ, ઉસી પ્રકાર — મોહકે સાથ મિલિત આત્માકે સંબંધમેં, ૧. વિશિષ્ટ -ભેદયુક્ત . (પૂર્વકી ઔર પશ્ચાત્કી અવસ્થાકે ભેદસે ભેદયુક્ત ઐસે ચૈતન્યપરિણામ વહ આત્માકી

ક્રિયા હૈ .) ૨. દ્વિઅણુકકાર્યકી નિષ્પાદક = દો અણુઓંસે બને હુયે સ્કંધરૂપ કાર્યકી ઉત્પાદક .

Page 231 of 513
PDF/HTML Page 264 of 546
single page version

રણોરુચ્છિન્નાણ્વન્તરસંગમસ્ય પરિણતિરિવ દ્વયણુકકાર્યસ્યેવ મનુષ્યાદિકાર્યસ્યાનિષ્પાદકત્વાત્ પરમદ્રવ્યસ્વભાવભૂતતયા પરમધર્માખ્યા ભવત્યફલૈવ ..૧૧૬..

પરમઃ નીરાગપરમાત્મોપલમ્ભપરિણતિરૂપઃ આગમભાષયા પરમયથાખ્યાતચારિત્રરૂપો વા યોઽસૌ પરમો ધર્મઃ, સ કેવલજ્ઞાનાદ્યનન્તચતુષ્ટયવ્યક્તિરૂપસ્ય કાર્યસમયસારસ્યોત્પાદકત્વાત્સફલોઽપિ નરનારકાદિ- પર્યાયકારણભૂતં જ્ઞાનાવરણાદિકર્મબન્ધં નોત્પાદયતિ, તતઃ કારણાન્નિષ્ફલઃ . તતો જ્ઞાયતે નરનારકાદિસંસારકાર્યં મિથ્યાત્વરાગાદિક્રિયાયાઃ ફલમિતિ . અથવાસ્ય સૂત્રસ્ય દ્વિતીયવ્યાખ્યાનં ક્રિયતે — યથા શુદ્ધનયેન રાગાદિવિભાવેન ન પરિણમત્યયં જીવસ્તથૈવાશુદ્ધનયેનાપિ ન પરિણમતીતિ યદુક્તં સાંખ્યેન તન્નિરાકૃતમ્ . કથમિતિ ચેત્ . અશુદ્ધનયેન મિથ્યાત્વરાગાદિવિભાવપરિણત- જીવાનાં નરનારકાદિપર્યાયપરિણતિદર્શનાદિતિ . એવં પ્રથમસ્થલે સૂત્રગાથા ગતા ..૧૧૬.. અથ મનુષ્યાદિકાર્યકી નિષ્પાદક હોનેસે સફલ હી હૈ; ઔર, જૈસે દૂસરે અણુકે સાથ સંબંધ જિસકા નષ્ટ હો ગયા હૈ ઐસે અણુકી પરિણતિ દ્વિઅણુક કાર્યકી નિષ્પાદક નહીં હૈ ઉસીપ્રકાર, મોહકે સાથ મિલનકા નાશ હોને પર વહી ક્રિયા — દ્રવ્યકી પરમસ્વભાવભૂત હોનેસે ‘પરમધર્મ’ નામસે કહી જાનેવાલી ઐસી — મનુષ્યાદિકાર્યકી નિષ્પાદક ન હોનેસે અફલ હી હૈ .

ભાવાર્થ : — ચૈતન્યપરિણતિ વહ આત્માકી ક્રિયા હૈ . મોહ રહિત ક્રિયા મનુષ્યાદિ- પર્યાયરૂપ ફલ ઉત્પન્ન નહીં કરતી, ઔર મોહ સહિત ૧ક્રિયા અવશ્ય મનુષ્યાદિપર્યાયરૂપ ફલ ઉત્પન્ન કરતી હૈ . મોહ સહિત ભાવ એક પ્રકારકે નહીં હોતે, ઇસલિયે ઉસકે ફલરૂપ મનુષ્યાદિપર્યાયેં ભી ટંકોત્કીર્ણ – શાશ્વત – એકરૂપ નહીં હોતીં .. ૧૧૬..

અબ, યહ વ્યક્ત કરતે હૈં કિ મનુષ્યાદિપર્યાયેં જીવકો ક્રિયાકે ફલ હૈં : — ૧. મૂલ ગાથામેં પ્રયુક્ત ‘ક્રિયા’ શબ્દસે મોહ સહિત ક્રિયા સમઝની ચાહિયે . મોહ રહિત ક્રિયાકો તો ‘પરમ

નામાખ્ય કર્મ સ્વભાવથી નિજ જીવદ્રવ્ય -સ્વભાવને અભિભૂત કરી તિર્યંચ, દેવ, મનુષ્ય વા નારક કરે. ૧૧૭.

Page 232 of 513
PDF/HTML Page 265 of 546
single page version

ક્રિયા ખલ્વાત્મના પ્રાપ્યત્વાત્કર્મ . તન્નિમિત્તપ્રાપ્તપરિણામઃ પુદ્ગલોઽપિ કર્મ . તત્કાર્યભૂતા મનુષ્યાદિપર્યાયા જીવસ્ય ક્રિયાયા મૂલકારણભૂતાયાઃ પ્રવૃત્તત્વાત્ ક્રિયાફલમેવ સ્યુઃ, ક્રિયાઽભાવે પુદ્ગલાનાં કર્મત્વાભાવાત્તત્કાર્યભૂતાનાં તેષામભાવાત્ . અથ કથં તે કર્મણઃ કાર્યભાવમાયાન્તિ? કર્મસ્વભાવેન જીવસ્વભાવમભિભૂય ક્રિયમાણત્વાત્, પ્રદીપવત્ . તથા હિ — યથા ખલુ જ્યોતિસ્સ્વભાવેન તૈલસ્વભાવમભિભૂય ક્રિયમાણઃ પ્રદીપો જ્યોતિષ્કાર્યં, તથા મનુષ્યાદિપર્યાયાઃ કર્મજનિતા ઇતિ વિશેષેણ વ્યક્તીકરોતિ — કમ્મં કર્મરહિતપરમાત્મનો વિલક્ષણં કર્મ કર્તૃ . કિંવિશિષ્ટમ્ . ણામસમક્ખં નિર્નામનિર્ગોત્રમુક્તાત્મનો વિપરીતં નામેતિ સમ્યગાખ્યા સંજ્ઞા યસ્ય તદ્ભવતિ નામસમાખ્યં નામકર્મેત્યર્થઃ . સભાવં શુદ્ધબુદ્ધૈકપરમાત્મસ્વભાવં અહ અથ અપ્પણો સહાવેણ આત્મીયેન જ્ઞાનાવરણાદિસ્વકીયસ્વભાવેન કરણભૂતેન અભિભૂય તિરસ્કૃત્ય પ્રચ્છાદ્ય તં પૂર્વોક્તમાત્મસ્વભાવમ્ . પશ્ચાત્કિં કરોતિ . ણરં તિરિયં ણેરઇયં વા સુરં કુણદિ નરતિર્યગ્નારક- સુરરૂપં કરોતીતિ . અયમત્રાર્થઃ – યથાગ્નિઃ કર્તા તૈલસ્વભાવં કર્મતાપન્નમભિભૂય તિરસ્કૃત્ય

અન્વયાર્થ : — [અથ ] વહાઁ [નામસમાખ્યં કર્મ ] ‘નામ’ સંજ્ઞાવાલા કર્મ [સ્વભાવેન ] અપને સ્વભાવસે [આત્મનઃ સ્વભાવં અભિભૂય ] જીવકે સ્વભાવકા પરાભવ કરકે, [નરં તિર્યઞ્ચં નૈરયિકં વા સુરં ] મનુષ્ય, તિર્યંચ, નારક અથવા દેવ (-ઇન પર્યાયોંકો) [કરોતિ ] કરતા હૈ ..૧૧૭..

ટીકા : — ક્રિયા વાસ્તવમેં આત્માકે દ્વારા પ્રાપ્ય હોનેસે કર્મ હૈ, (અર્થાત્ આત્મા ક્રિયાકો પ્રાપ્ત કરતા હૈ — પહુઁચતા હૈ ઇસલિયે વાસ્તવમેં ક્રિયા હી આત્માકા કર્મ હૈ .) ઉસકે નિમિત્તસે પરિણમન કો પ્રાપ્ત હોતા હુઆ (-દ્રવ્યકર્મરૂપસે પરિણમન કરતા હુઆ) પુદ્ગલ ભી કર્મ હૈ . ઉસ (પુદ્ગલકર્મ) કી કાર્યભૂત મનુષ્યાદિપર્યાયેં મૂલકારણભૂત ઐસી જીવકી ક્રિયાસે પ્રવર્તમાન હોનેસે ક્રિયાફલ હી હૈં; ક્યોંકિ ક્રિયાકે અભાવમેં પુદ્ગલોંકો કર્મપનેકા અભાવ હોનેસે ઉસ (-પુદ્ગલકર્મ) કી કાર્યભૂત મનુષ્યાદિપર્યાયોંકા અભાવ હોતા હૈ .

વહાઁ, વે મનુષ્યાદિપર્યાયેં કર્મકે કાર્ય કૈસે હૈં ? (સો કહતે હૈં કિ — ) વે કર્મસ્વભાવકે દ્વારા જીવકે સ્વભાવકા પરાભવ કરકે કી જાતી હૈં, ઇસલિયે દીપકકી ભાઁતિ . વહ ઇસ પ્રકાર : — જૈસે ૧જ્યોતિ (લૌ) કે સ્વભાવકે દ્વારા તેલકે સ્વભાવકા પરાભવ કરકે *૧. જ્યોતિ = જ્યોત; અગ્નિ .

Page 233 of 513
PDF/HTML Page 266 of 546
single page version

કર્મસ્વભાવેન જીવસ્વભાવમભિભૂય ક્રિયમાણા મનુષ્યાદિપર્યાયાઃ કર્મકાર્યમ્ ..૧૧૭..

વર્ત્યાધારેણ દીપશિખારૂપેણ પરિણમયતિ, તથા કર્માગ્નિઃ કર્તા તૈલસ્થાનીયં શુદ્ધાત્મસ્વભાવં તિરસ્કૃત્ય વર્તિસ્થાનીયશરીરાધારેણ દીપશિખાસ્થાનીયનરનારકાદિપર્યાયરૂપેણ પરિણમયતિ . તતો જ્ઞાયતે મનુષ્યાદિપર્યાયાઃ નિશ્ચયનયેન કર્મજનિતા ઇતિ ..૧૧૭.. અથ નરનારકાદિપર્યાયેષુ કથં જીવસ્ય સ્વભાવાભિભવો જાતસ્તત્ર કિં જીવાભાવ ઇતિ પ્રશ્ને પ્રત્યુત્તરં દદાતિ — ણરણારયતિરિયસુરા જીવા નરનારકતિર્યક્સુરનામાનો જીવાઃ સન્તિ તાવત્ . ખલુ સ્ફુ ટમ્ . કથંભૂતાઃ . ણામકમ્મણિવ્વત્તા નરનારકાદિસ્વકીયસ્વકીયનામકર્મણા નિર્વૃત્તાઃ . ણ હિ તે લદ્ધસહાવા કિંતુ યથા માણિક્યબદ્ધસુવર્ણ- કઙ્કણેષુ માણિક્યસ્ય હિ મુખ્યતા નાસ્તિ, તથા તે જીવાશ્ચિદાનન્દૈકશુદ્ધાત્મસ્વભાવમલભમાનાઃ સન્તો કિયા જાનેવાલા દીપક જ્યોતિકા કાર્ય હૈ, ઉસીપ્રકાર કર્મસ્વભાવકે દ્વારા જીવકે સ્વભાવકા પરાભવ કરકે કી જાનેવાલી મનુષ્યાદિપર્યાયેં કર્મકે કાર્ય હૈં .

ભાવાર્થ : — મનુષ્યાદિપર્યાયેં ૧૧૬વીં ગાથામેં કહી ગઈ રાગ -દ્વેષમય ક્રિયાકે ફલ હૈં; ક્યોંકિ ઉસ ક્રિયાસે કર્મબન્ધ હોતા હૈ, ઔર કર્મ જીવકે સ્વભાવકા પરાભવ કરકે મનુષ્યાદિપર્યાયોંકો ઉત્પન્ન કરતે હૈં ..૧૧૭..

અબ યહ નિર્ણય કરતે હૈં કિ મનુષ્યાદિપર્યાયોંમેં જીવકે સ્વભાવકા પરાભવ કિસ કારણસે હોતા હૈ ? : —

અન્વયાર્થ : — [નરનારકતિર્યક્સુરાઃ જીવાઃ ] મનુષ્ય, નારક, તિર્યંચ ઔર દેવરૂપ જીવ [ખલુ ] વાસ્તવમેં [નામકર્મ નિર્વૃત્તાઃ ] નામકર્મસે નિષ્પન્ન હૈં . [હિ ] વાસ્તવમેં [સ્વકર્માણિ ] વે અપને કર્મરૂપસે [પરિણમમાનાઃ ] પરિણમિત હોતે હૈં ઇસલિયે [તે ન લબ્ધસ્વભાવાઃ ] ઉન્હેં સ્વભાવકી ઉપલબ્ધિ નહીં હૈ ..૧૧૮..

Page 234 of 513
PDF/HTML Page 267 of 546
single page version

અમી મનુષ્યાદયઃ પર્યાયા નામકર્મનિર્વૃત્તાઃ સન્તિ તાવત્ . ન પુનરેતાવતાપિ તત્ર જીવસ્ય સ્વભાવાભિભવોઽસ્તિ, યથા કનકબદ્ધમાણિક્યકંક ણેષુ માણિક્યસ્ય . યત્તત્ર નૈવ જીવઃ સ્વભાવમુપલભતે તત્ સ્વકર્મપરિણમનાત્, પયઃપૂરવત્ . યથા ખલુ પયઃપૂરઃ પ્રદેશસ્વાદાભ્યાં પિચુમન્દચન્દનાદિવનરાજીં પરિણમન્ન દ્રવત્વસ્વાદુત્વસ્વભાવમુપલભતે, તથાત્માપિ પ્રદેશભાવાભ્યાં કર્મપરિણમનાન્નામૂર્તત્વનિરુપરાગવિશુદ્ધિમત્ત્વસ્વભાવમુપલભતે ..૧૧૮.. લબ્ધસ્વભાવા ન ભવન્તિ, તેન કારણેન સ્વભાવાભિભવો ભણ્યતે, ન ચ જીવાભાવઃ . કથંભૂતાઃ સન્તો લબ્ધસ્વભાવા ન ભવન્તિ . પરિણમમાણા સકમ્માણિ સ્વકીયોદયાગતકર્માણિ સુખદુઃખરૂપેણ પરિણમમાના ઇતિ . અયમત્રાર્થઃ — યથા વૃક્ષસેચનવિષયે જલપ્રવાહશ્ચન્દનાદિવનરાજિરૂપેણ પરિણતઃ સન્સ્વકીય-

ટીકા : — પ્રથમ તો, યહ મનુષ્યાદિપર્યાયેં નામકર્મસે નિષ્પન્ન હૈં, કિન્તુ ઇતનેસે ભી વહાઁ જીવકે સ્વભાવકા પરાભવ નહીં હૈ; જૈસે કનકબદ્ધ (સુવર્ણમેં જડે હુયે) માણિકવાલે કંકણોંમેં માણિકકે સ્વભાવકા પરાભવ નહીં હોતા તદનુસાર . જો વહાઁ જીવ સ્વભાવકો ઉપલબ્ધ નહીં કરતા – અનુભવ નહીં કરતા સો સ્વકર્મરૂપ પરિણમિત હોનેસે હૈ, પાનીકે પૂર (બાઢ) કી ભાઁતિ . જૈસે પાનીકા પૂર પ્રદેશસે ઔર સ્વાદસે નિમ્બ -ચન્દનાદિવનરાજિરૂપ (નીમ, ચન્દન ઇત્યાદિ વૃક્ષોંકી લમ્બી પંક્તિરૂપ) પરિણમિત હોતા હુઆ ( અપને ૧દ્રવત્વ ઔર ૨સ્વાદુત્વરૂપ સ્વભાવકો ઉપલબ્ધ નહીં કરતા, ઉસીપ્રકાર આત્મા ભી પ્રદેશસે ઔર ભાવસે સ્વકર્મરૂપ પરિણમિત હોનેસે (અપને) અમૂર્તત્વ ઔર ૩નિરુપરાગ વિશુદ્ધિમત્વરૂપ સ્વભાવકો ઉપલબ્ધ નહીં કરતા .

ભાવાર્થ : — મનુષ્યાદિપર્યાયોંમેં કર્મ કહીં જીવકે સ્વભાવકો ન તો હનતા હૈ ઔર ન આચ્છાદિત કરતા હૈ; પરન્તુ વહાઁ જીવ સ્વયં હી અપને દોષસે કર્માનુસાર પરિણમન કરતા હૈ, ઇસલિયે ઉસે અપને સ્વભાવકી ઉપલબ્ધિ નહીં હૈ . જૈસે પાનીકા પૂર પ્રદેશકી અપેક્ષાસે વૃક્ષોંકે રૂપસે પરિણમિત હોતા હુઆ અપને પ્રવાહીપનેરૂપ સ્વભાવકો ઉપલબ્ધ કરતા હુઆ અનુભવ નહીં કરતા, ઔર સ્વાદકી અપેક્ષાસે વૃક્ષરૂપ પરિણમિત હોતા હુઆ અપને સ્વાદિષ્ટપનેરૂપ સ્વભાવકો ઉપલબ્ધ નહીં કરતા, ઉસીપ્રકાર આત્મા ભી પ્રદેશકી અપેક્ષાસે સ્વકર્માનુસાર પરિણમિત હોતા હુઆ અપને અમૂર્તસ્વરૂપ સ્વભાવકો ઉપલબ્ધ નહીં કરતા ઔર ભાવકી અપેક્ષાસે સ્વકર્મરૂપ પરિણમિત હોતા હુઆ ઉપરાગસે રહિત વિશુદ્ધિવાલાપનારૂપ અપને સ્વભાવકો ઉપલબ્ધ નહીં કરતા . ઇસસે યહ નિશ્ચિત હોતા હૈ કિ મનુષ્યાદિપર્યાયોંમેં જીવોંકો અપને હી દોષસે અપને ૧. દ્રવત્વ = પ્રવાહીપના . ૨. સ્વાદુત્વ = સ્વાદિષ્ટપના . ૩. નિરુપરાગ -વિશુદ્ધિમત્વ = ઉપરાગ (-મલિનતા, વિકાર) રહિત વિશુદ્ધિવાલાપના [અરૂપીપના ઔર નિર્વિકાર

Page 235 of 513
PDF/HTML Page 268 of 546
single page version

ઇહ તાવન્ન કશ્ચિજ્જાયતે ન મ્રિયતે ચ . અથ ચ મનુષ્યદેવતિર્યઙ્નારકાત્મકો જીવલોકઃ પ્રતિક્ષણપરિણામિત્વાદુત્સંગિતક્ષણભંગોત્પાદઃ . ન ચ વિપ્રતિષિદ્ધમેતત્, સંભવવિલયયોરેકત્વ- કોમલશીતલનિર્મલાદિસ્વભાવં ન લભતે, તથાયં જીવોઽપિ વૃક્ષસ્થાનીયકર્મોદયપરિણતઃ સન્પરમાહ્લાદૈક- લક્ષણસુખામૃતાસ્વાદનૈર્મલ્યાદિસ્વકીયગુણસમૂહં ન લભત ઇતિ ..૧૧૮.. અથ જીવસ્ય દ્રવ્યેણ નિત્યત્વેઽપિ પર્યાયેણ વિનશ્વરત્વં દર્શયતિ – જાયદિ ણેવ ણ ણસ્સદિ જાયતે નૈવ ન નશ્યતિ દ્રવ્યાર્થિકનયેન . ક્વ . ખણભંગસમુબ્ભવે જણે કોઈ ક્ષણભઙ્ગસમુદ્ભવે જને કોઽપિ . ક્ષણં ક્ષણં પ્રતિ સ્વભાવકી અનુપલબ્ધિ હૈ, કર્માદિક અન્ય કિસી કારણસે નહીં . ‘કર્મ જીવકે સ્વભાવકા પરાભવ કરતા હૈ’ ઐસા કહના તો ઉપચાર કથન હૈ; પરમાર્થસે ઐસા નહીં હૈ ..૧૧૮..

અબ, જીવકી દ્રવ્યરૂપસે ૧અવસ્થિતતા હોને પર ભી પર્યાયોંસે અનવસ્થિતતા (અનિત્યતા -અસ્થિરતા) પ્રકાશતે હૈં : —

અન્વયાર્થ : — [ક્ષણભઙ્ગસમુદ્ભવે જને ] પ્રતિક્ષણ ઉત્પાદ ઔર વિનાશવાલે જીવલોકમેં [કશ્ચિત્ ] કોઈ [ન એવ જાયતે ] ઉત્પન્ન નહીં હોતા ઔર [ન નશ્યતિ ] ન નષ્ટ હોતા હૈ; [હિ ] ક્યોંકિ [યઃ ભવઃ સઃ વિલયઃ ] જો ઉત્પાદ હૈ વહી વિનાશ હૈ; [સંભવ -વિલયૌ ઇતિ તૌ નાના ] ઔર ઉત્પાદ તથા વિનાશ, ઇસપ્રકાર વે અનેક (ભિન્ન) ભી હૈં ..૧૧૯..

ટીકા : — પ્રથમ તો યહાઁ ન કોઈ જન્મ લેતા હૈ ઔર ન મરતા હૈ (અર્થાત્ ઇસ લોકમેં કોઈ ન તો ઉત્પન્ન હોતા હૈ ઔર ન નાશકો પ્રાપ્ત હોતા હૈ ) . ઔર (ઐસા હોને પર ભી) મનુષ્ય- દેવ -તિર્યંચ -નારકાત્મક જીવલોક પ્રતિક્ષણ પરિણામી હોનેસે ક્ષણ -ક્ષણમેં હોનેવાલે વિનાશ ઔર ૧. અવસ્થિતતા = સ્થિરપના; ઠીક રહના .

Page 236 of 513
PDF/HTML Page 269 of 546
single page version

નાનાત્વાભ્યામ્ . યદા ખલુ ભંગોત્પાદયોરેકત્વં તદા પૂર્વપક્ષઃ, યદા તુ નાનાત્વં તદોત્તરઃ . તથા હિ — યથા ય એવ ઘટસ્તદેવ કુણ્ડમિત્યુક્તે ઘટકુણ્ડસ્વરૂપયોરેકત્વાસંભવાત્તદુભયાધારભૂતા મૃત્તિકા સંભવતિ, તથા ય એવ સંભવઃ સ એવ વિલય ઇત્યુક્તે સંભવવિલય- સ્વરૂપયોરેકત્વાસંભવાત્તદુભયાધારભૂતં ધ્રૌવ્યં સંભવતિ; તતો દેવાદિપર્યાયે સંભવતિ મનુષ્યાદિ- પર્યાયે વિલીયમાને ચ ય એવ સંભવઃ સ એવ વિલય ઇતિ કૃત્વા તદુભયાધારભૂતં ધ્રૌવ્યવજ્જીવદ્રવ્યં સંભાવ્યત એવ . તતઃ સર્વદા દ્રવ્યત્વેન જીવષ્ટંકોત્કીર્ણોઽવતિષ્ઠતે . અપિ ચ યથાઽન્યો ઘટોઽન્યત્કુણ્ડમિત્યુક્તે તદુભયાધારભૂતાયા મૃત્તિકાયા અન્યત્વાસંભવાત્ ઘટકુણ્ડ- સ્વરૂપે સંભવતઃ, તથાન્યઃ સંભવોઽન્યો વિલય ઇત્યુક્તે તદુભયાધારભૂતસ્ય ધ્રૌવ્યસ્યાન્યત્વા- ભઙ્ગસમુદ્ભવો યત્ર સંભવતિ ક્ષણભઙ્ગસમુદ્ભવસ્તસ્મિન્ક્ષણભઙ્ગસમુદ્ભવે વિનશ્વરે પર્યાયાર્થિકનયેન જને લોકે જગતિ કશ્ચિદપિ, તસ્માન્નૈવ જાયતે ન ચોત્પદ્યત ઇતિ હેતું વદતિ . જો હિ ભવો સો વિલઓ દ્રવ્યાર્થિકનયેન યો હિ ભવસ્સ એવ વિલયો યતઃ કારણાત્ . તથાહિ – મુક્તાત્મનાં ય એવ સકલવિમલકેવલજ્ઞાનાદિરૂપેણ મોક્ષપર્યાયેણ ભવ ઉત્પાદઃ સ એવ નિશ્ચયરત્ત્ત્ત્ત્નત્રયાત્મકનિશ્ચયમોક્ષમાર્ગપર્યાયેણ વિલયો વિનાશસ્તૌ ચ મોક્ષપર્યાયમોક્ષમાર્ગપર્યાયૌ કાર્યકારણરૂપેણ ભિન્નૌ, તદુભયાધારભૂતં યત્પરમાત્મદ્રવ્યં તદેવ, મૃત્પિણ્ડ- ઉત્પાદકે સાથ (ભી) જુડા હુઆ હૈ . ઔર યહ વિરોધકો પ્રાપ્ત નહીં હોતા; ક્યોંકિ ઉદ્ભવ ઔર વિલયકા એકપના ઔર અનેકપના હૈ . જબ ઉદ્ભવ ઔર વિલયકા એકપના હૈ તબ પૂર્વપક્ષ હૈ, ઔર જબ અનેકપના હૈ તબ ઉત્તરપક્ષ હૈ . (અર્થાત્ – જબ ઉત્પાદ ઔર વિનાશકે એકપનેકી અપેક્ષા લી જાય તબ યહ પક્ષ ફલિત હોતા હૈ કિ – ‘ન તો કોઈ ઉત્પન્ન હોતા હૈ ઔર ન નષ્ટ હોતા હૈ; ઔર જબ ઉત્પાદ તથા વિનાશકે અનેકપનેકી અપેક્ષા લી જાય તબ પ્રતિક્ષણ હોનેવાલે વિનાશ ઔર ઉત્પાદકા પક્ષ ફલિત હોતા હૈ .) વહ ઇસપ્રકાર હૈ : —

જૈસે : — ‘જો ઘડા હૈ વહી કૂઁડા હૈ’ ઐસા કહા જાને પર, ઘડે ઔર કૂઁડેકે સ્વરૂપકા એકપના અસમ્ભવ હોનેસે, ઉન દોનોંકી આધારભૂત મિટ્ટી પ્રગટ હોતી હૈ, ઉસીપ્રકાર ‘જો ઉત્પાદ હૈ વહી વિનાશ હૈ’ ઐસા કહા જાને પર ઉત્પાદ ઔર વિનાશકે સ્વરૂપકા એકપના અસમ્ભવ હોનેસે ઉન દોનોંકા આધારભૂત ધ્રૌવ્ય પ્રગટ હોતા હૈ; ઇસલિયે દેવાદિપર્યાયકે ઉત્પન્ન હોને ઔર મનુષ્યાદિપર્યાયકે નષ્ટ હોને પર, ‘જો ઉત્પાદ હૈ વહી વિલય હૈ’ ઐસા માનનેસે (ઇસ અપેક્ષાસે) ઉન દોનોંકા આધારભૂત ધ્રૌવ્યવાન્ જીવદ્રવ્ય પ્રગટ હોતા હૈ (-લક્ષમેં આતા હૈ ) ઇસલિયે સર્વદા દ્રવ્યપનેસે જીવ ટંકોત્કીર્ણ રહતા હૈ

ઔર ફિ ર, જૈસે ‘અન્ય ઘડા હૈ ઔર અન્ય કૂઁડા હૈ’ ઐસા કહા જાને પર ઉન દોનોંકી આધારભૂત મિટ્ટીકા અન્યપના (-ભિન્ન -ભિન્નપના) અસંભવિત હોનેસે ઘડેકા ઔર કૂઁડેકા (-દોનોંકા ભિન્ન -ભિન્ન) સ્વરૂપ પ્રગટ હોતા હૈ, ઉસીપ્રકાર ‘અન્ય ઉત્પાદ હૈ ઔર અન્ય વ્યય

Page 237 of 513
PDF/HTML Page 270 of 546
single page version

સંભવાત્સંભવવિલયસ્વરૂપે સંભવતઃ; તતો દેવાદિપર્યાયે સંભવતિ મનુષ્યાદિપર્યાયે વિલીયમાને ચાન્યઃ સંભવોઽન્યો વિલય ઇતિ કૃત્વા સંભવવિલયવન્તૌ દેવાદિમનુષ્યાદિપર્યાયૌ સંભાવ્યેતે એવ તતઃ પ્રતિક્ષણં પર્યાયૈર્જીવોઽનવસ્થિતઃ ..૧૧૯..

અન્વયાર્થ : — [તસ્માત્ તુ ] ઇસલિયે [સંસારે ] સંસારમેં [સ્વભાવસમવસ્થિતઃ ઇતિ ] સ્વભાવસે અવસ્થિત ઐસા [કશ્ચિત્ ન અસ્તિ ] કોઈ નહીં હૈ; (અર્થાત્ સંસારમેં કિસીકા સ્વભાવ કેવલ એકરૂપ રહનેવાલા નહીં હૈ ); [સંસારઃ પુનઃ ] ઔર સંસાર તો [સંસરતઃ ] સંસરણ કરતે હુયે (ગોલ ફિ રતે હુયે, પરિવર્તિત હોતે હુયે) [દ્રવ્યસ્ય ] દ્રવ્યકી [ક્રિયા ] ક્રિયા હૈ ..૧૨૦..

તેથી સ્વભાવે સ્થિર એવું ન કોઈ છે સંસારમાં; સંસાર તો સંસરણ કરતા દ્રવ્ય કેરી છે ક્રિયા. ૧૨૦.

Page 238 of 513
PDF/HTML Page 271 of 546
single page version

યતઃ ખલુ જીવો દ્રવ્યત્વેનાવસ્થિતોઽપિ પર્યાયૈરનવસ્થિતઃ, તતઃ પ્રતીયતે ન કશ્ચિદપિ સંસારે સ્વભાવેનાવસ્થિત ઇતિ . યચ્ચાત્રાનવસ્થિતત્વં તત્ર સંસાર એવ હેતુઃ, તસ્ય મનુષ્યાદિ- પર્યાયાત્મકત્વાત્ સ્વરૂપેણૈવ તથાવિધત્વાત્ . અથ યસ્તુ પરિણમમાનસ્ય દ્રવ્યસ્ય પૂર્વોત્તર- દશાપરિત્યાગોપાદાનાત્મકઃ ક્રિયાખ્યઃ પરિણામસ્તત્સંસારસ્ય સ્વરૂપમ્ ..૧૨૦..

અથ પરિણામાત્મકે સંસારે કુતઃ પુદ્ગલશ્લેષો યેન તસ્ય મનુષ્યાદિપર્યાયાત્મકત્વ- મિત્યત્ર સમાધાનમુપવર્ણયતિ —

વ્યાખ્યાતમિદાનીં તસ્યોપસંહારમાહ — તમ્હા દુ ણત્થિ કોઈ સહાવસમવટ્ઠિદો ત્તિ તસ્માન્નાસ્તિ કશ્ચિત્સ્વ- ભાવસમવસ્થિત ઇતિ . યસ્માત્પૂર્વોક્તપ્રકારેણ મનુષ્યાદિપર્યાયાણાં વિનશ્વરત્વં વ્યાખ્યાતં તસ્માદેવ જ્ઞાયતે પરમાનન્દૈકલક્ષણપરમચૈતન્યચમત્કારપરિણતશુદ્ધાત્મસ્વભાવવદવસ્થિતો નિત્યઃ કોઽપિ નાસ્તિ . ક્વ . સંસારે નિસ્સંસારશુદ્ધાત્મનો વિપરીતે સંસારે . સંસારસ્વરૂપં કથયતિ — સંસારો પુણ કિરિયા સંસારઃ પુનઃ ક્રિયા . નિષ્ક્રિયનિર્વિકલ્પશુદ્ધાત્મપરિણતેર્વિસદૃશી મનુષ્યાદિવિભાવપર્યાયપરિણતિરૂપા ક્રિયા સંસાર- સ્વરૂપમ્ . સા ચ કસ્ય ભવતિ . સંસરમાણસ્સ જીવસ્સ વિશુદ્ધજ્ઞાનદર્શનસ્વભાવમુક્તાત્મનો વિલક્ષણસ્ય સંસરતઃ પરિભ્રમતઃ સંસારિજીવસ્યેતિ . તતઃ સ્થિતં મનુષ્યાદિપર્યાયાત્મકઃ સંસાર એવ વિનશ્વરત્વે કારણમિતિ ..૧૨૦.. એવં શુદ્ધાત્મનો ભિન્નાનાં કર્મજનિતમનુષ્યાદિપર્યાયાણાં વિનશ્વરત્વકથનમુખ્યતયા

ટીકા : — વાસ્તવમેં જીવ દ્રવ્યપનેસે અવસ્થિત હોને પર ભી પર્યાયોંસે અનવસ્થિત હૈ; ઇસસે યહ પ્રતીત હોતા હૈ કિ સંસારમેં કોઈ ભી સ્વભાવસે અવસ્થિત નહીં હૈ (અર્થાત્ કિસીકા સ્વભાવ કેવલ અવિચલ — એકરૂપ રહનેવાલા નહીં હૈ ); ઔર યહાઁ જો અનવસ્થિતતા હૈ ઉસમેં સંસાર હી હેતુ હૈ; ક્યોંકિ વહ (-સંસાર) મનુષ્યાદિપર્યાયાત્મક હૈ, કારણ કિ વહ સ્વરૂપસે હી વૈસા હૈ, (અર્થાત્ સંસારકા સ્વરૂપ હી ઐસા હૈ ) ઉસમેં પરિણમન કરતે હુયે દ્રવ્યકા પૂર્વોત્તરદશાકા ત્યાગગ્રહણાત્મક ઐસા જો ક્રિયા નામકા પરિણામ હૈ વહ સંસારકા સ્વરૂપ હૈ ..૧૨૦..

અબ પરિણામાત્મક સંસારમેં કિસ કારણસે પુદ્ગલકા સંબંધ હોતા હૈ કિ જિસસે વહ (સંસાર) મનુષ્યાદિપર્યાયાત્મક હોતા હૈ ? — ઇસકા યહાઁ સમાધાન કરતે હૈં : —

કર્મે મલિન જીવ કર્મસંયુત પામતો પરિણામને, તેથી કરમ બંધાય છે; પરિણામ તેથી કર્મ છે. ૧૨૧.

Page 239 of 513
PDF/HTML Page 272 of 546
single page version

યો હિ નામ સંસારનામાયમાત્મનસ્તથાવિધઃ પરિણામઃ સ એવ દ્રવ્યકર્મશ્લેષહેતુઃ . અથ તથાવિધપરિણામસ્યાપિ કો હેતુઃ . દ્રવ્યકર્મ હેતુઃ, તસ્ય દ્રવ્યકર્મસંયુક્તત્વેનૈવોપલમ્ભાત્ . એવં સતીતરેતરાશ્રયદોષઃ . ન હિ; અનાદિપ્રસિદ્ધદ્રવ્યકર્માભિસંબદ્ધસ્યાત્મનઃ પ્રાક્તનદ્રવ્યકર્મણસ્તત્ર હેતુત્વેનોપાદાનાત્ . એવં કાર્યકારણભૂતનવપુરાણદ્રવ્યકર્મત્વાદાત્મનસ્તથાવિધપરિણામો ગાથાચતુષ્ટયેન દ્વિતીયસ્થલં ગતમ્ . અથ સંસારસ્ય કારણં જ્ઞાનાવરણાદિ દ્રવ્યકર્મ તસ્ય તુ કારણં મિથ્યાત્વરાગાદિપરિણામ ઇત્યાવેદયતિ — આદા નિર્દોષિપરમાત્મા નિશ્ચયેન શુદ્ધબુદ્ધૈકસ્વભાવોઽપિ વ્યવહારેણાનાદિકર્મબન્ધવશાત્ કમ્મમલિમસો કર્મમલીમસો ભવતિ . તથાભવન્સન્ કિં કરોતિ . પરિણામં

અન્વયાર્થ : — [કર્મમલીમસઃ આત્મા ] કર્મસે મલિન આત્મા [કર્મસંયુક્તં પરિણામં ] કર્મસંયુક્ત પરિણામકો (-દ્રવ્યકર્મકે સંયોગસે હોનેવાલે અશુદ્ધ પરિણામકો) [લભતે ] પ્રાપ્ત કરતા હૈ . [તતઃ ] ઉસસે [કર્મ શ્લિષ્યતિ ] કર્મ ચિપક જાતા હૈ (-દ્રવ્યકર્મકા બંધ હોતા હૈ ); [તસ્માત્ તુ ] ઇસલિયે [પરિણામઃ કર્મ ] પરિણામ વહ કર્મ હૈ ..૧૨૧..

ટીકા : — ‘સંસાર’ નામક જો યહ આત્માકા તથાવિધ (-ઉસપ્રકારકા) પરિણામ હૈ વહી દ્રવ્યકર્મકે ચિપકનેકા હેતુ હૈ . અબ, ઉસ પ્રકારકે પરિણામકા હેતુ કૌન હૈ ? (ઇસકે ઉત્તરમેં કહતે હૈં કિઃ) દ્રવ્યકર્મ ઉસકા હેતુ હૈ, ક્યોંકિ ૧દ્રવ્યકર્મકી સંયુક્તતાસે હી વહ દેખા જાતા હૈ .

(શંકા : – ) ઐસા હોનેસે ૨ઇતરેતરાશ્રયદોષ આયગા ! (સમાધાન : – ) નહીં આયગા; ક્યોંકિ અનાદિસિદ્ધ દ્રવ્યકર્મકે સાથ સંબદ્ધ ઐસે આત્માકા જો પૂર્વકા ૩દ્રવ્યકર્મ હૈ ઉસકા વહાઁ હેતુરૂપસે ગ્રહણ (-સ્વીકાર) કિયા ગયા હૈ . ૧. દ્રવ્યકર્મકે સંયોગસે હી અશુદ્ધ પરિણામ હોતે હૈં, દ્રવ્યકર્મકે બિના વે કભી નહીં હોતે; ઇસલિયે દ્રવ્યકર્મ

અશુદ્ધ પરિણામકા કારણ હૈ . ૨. એક અસિદ્ધ બાતકો સિદ્ધ કરનેકે લિયે દૂસરી અસિદ્ધ બાતકા આશ્રય લિયા જાય, ઔર ફિ ર ઉસ દૂસરી

પર ઉસકા કારણ પુનઃ દ્રવ્યકર્મ કહા હૈ, ઇસલિયે શંકાકારકો શંકા હોતી હૈ કિ ઇસ બાતમેં ઇતરેતરાશ્રય દોષ આતા હૈ . ૩. નવીન દ્રવ્યકર્મકા કારણ અશુદ્ધ આત્મપરિણામ હૈ, ઔર ઉસ અશુદ્ધ આત્મપરિણામકા કારણ વહકા વહી

Page 240 of 513
PDF/HTML Page 273 of 546
single page version

દ્રવ્યકર્મૈવ, તથાત્મા ચાત્મપરિણામકર્તૃત્વાદ્ દ્રવ્યકર્મકર્તાપ્યુપચારાત્ ..૧૨૧..

આત્મપરિણામો હિ તાવત્સ્વયમાત્મૈવ, પરિણામિનઃ પરિણામસ્વરૂપકર્તૃત્વેન પરિણામા- દનન્યત્વાત્ . યશ્ચ તસ્ય તથાવિધઃ પરિણામઃ સા જીવમય્યેવ ક્રિયા, સર્વદ્રવ્યાણાં પરિણામ- લહદિ પરિણામં લભતે . કથંભૂતમ્ કથંભૂતમ્ . કમ્મસંજુત્તં કર્મરહિતપરમાત્મનો વિસદ્રશકર્મસંયુક્તં મિથ્યાત્વ- રાગાદિવિભાવપરિણામં . તત્તો સિલિસદિ કમ્મં તતઃ પરિણામાત્ શ્લિષ્યતિ બધ્નાતિ . કિમ્ . કર્મ . યદિ પુનર્નિર્મલવિવેકજ્યોતિઃપરિણામેન પરિણમતિ તદા તુ કર્મ મુઞ્ચતિ . તમ્હા કમ્મં તુ પરિણામો તસ્માત્ કર્મ તુ પરિણામઃ . યસ્માદ્રાગાદિપરિણામેન કર્મ બધ્નાતિ, તસ્માદ્રાગાદિવિકલ્પરૂપો ભાવકર્મસ્થાનીયઃ સરાગપરિણામ એવ કર્મકારણત્વાદુપચારેણ કર્મેતિ ભણ્યતે . તતઃ સ્થિતં રાગાદિપરિણામઃ કર્મબન્ધ- કારણમિતિ ..૧૨૧.. અથાત્મા નિશ્ચયેન સ્વકીયપરિણામસ્યૈવ કર્તા, ન ચ દ્રવ્યકર્મણ ઇતિ પ્રતિપાદયતિ .

ઇસપ્રકાર નવીન દ્રવ્યકર્મ જિસકા કાર્યભૂત હૈ ઔર પુરાના દ્રવ્યકર્મ જિસકા કારણભૂત હૈ, ઐસા (આત્માકા તથાવિધ પરિણામ) હોનેસે આત્માકા તથાવિધ પરિણામ ઉપચારસે દ્રવ્યકર્મ હી હૈ, ઔર આત્મા ભી અપને પરિણામકા કર્ત્તા હોનેસે દ્રવ્યકર્મકા કર્ત્તા ભી ઉપચારસે હૈ ..૧૨૧..

અન્વયાર્થ : — [પરિણામઃ ] પરિણામ [સ્વયમ્ ] સ્વયં [આત્મા ] આત્મા હૈ, [સા પુનઃ ] ઔર વહ [જીવમયી ક્રિયા ઇતિ ભવતિ ] જીવમય ક્રિયા હૈ; [ક્રિયા ] ક્રિયાકો [કર્મ ઇતિ મતા ] કર્મ માના ગયા હૈ; [તસ્માત્ ] ઇસલિયે આત્મા [કર્મણઃ કર્તા તુ ન ] દ્રવ્યકર્મકા કર્ત્તા તો નહીં હૈ ..૧૨૨..

પરિણામ પોતે જીવ છે, ને છે ક્રિયા એ જીવમયી; કિરિયા ગણી છે કર્મ; તેથી કર્મનો કર્તા નથી. ૧૨૨.

Page 241 of 513
PDF/HTML Page 274 of 546
single page version

લક્ષણક્રિયાયા આત્મમયત્વાભ્યુપગમાત્ . યા ચ ક્રિયા સા પુનરાત્મના સ્વતન્ત્રેણ પ્રાપ્યત્વાત્કર્મ . તતસ્તસ્ય પરમાર્થાદાત્મા આત્મપરિણામાત્મકસ્ય ભાવકર્મણ એવ કર્તા, ન તુ પુદ્ગલપરિણામાત્મકસ્ય દ્રવ્યકર્મણઃ . અથ દ્રવ્યકર્મણઃ કઃ કર્તેતિ ચેત્ . પુદ્ગલપરિણામો હિ તાવત્સ્વયં પુદ્ગલ એવ, પરિણામિનઃ પરિણામસ્વરૂપકર્તૃત્વેન પરિણામાદનન્યત્વાત્ . યશ્ચ તસ્ય તથાવિધઃ પરિણામઃ સા પુદ્ગલમય્યેવ ક્રિયા, સર્વ- દ્રવ્યાણાં પરિણામલક્ષણક્રિયાયા આત્મમયત્વાભ્યુપગમાત્ . યા ચ ક્રિયા સા પુનઃ પુદ્ગલેન સ્વતન્ત્રેણ પ્રાપ્યત્વાત્કર્મ . તતસ્તસ્ય પરમાર્થાત્ પુદ્ગલ આત્મપરિણામાત્મકસ્ય અથવા દ્વિતીયપાતનિકા – શુદ્ધપારિણામિકપરમભાવગ્રાહકેણ શુદ્ધનયેન યથૈવાકર્તા તથૈવાશુદ્ધનયેનાપિ સાંખ્યેન યદુક્તં તન્નિષેધાર્થમાત્મનો બન્ધમોક્ષસિદ્ધયર્થં કથંચિત્પરિણામિત્વં વ્યવસ્થાપયતીતિ પાતનિકાદ્વયં મનસિ સંપ્રધાર્ય સૂત્રમિદં નિરૂપયતિ — પરિણામો સયમાદા પરિણામઃ સ્વયમાત્મા, આત્મ- પરિણામસ્તાવદાત્મૈવ . કસ્માત્ . પરિણામપરિણામિનોસ્તન્મયત્વાત્ . સા પુણ કિરિય ત્તિ હોદિ સા પુનઃ ક્રિયેતિ ભવતિ, સ ચ પરિણામઃ ક્રિયા પરિણતિરિતિ ભવતિ . કથંભૂતા . જીવમયા જીવેન નિર્વૃત્તત્વાજ્જીવમયી . કિરિયા કમ્મ ત્તિ મદા જીવેન સ્વતન્ત્રેણ સ્વાધીનેન શુદ્ધાશુદ્ધોપાદાનકારણભૂતેન પ્રાપ્યત્વાત્સા ક્રિયા કર્મેતિ મતા સંમતા . કર્મશબ્દેનાત્ર યદેવ ચિદ્રૂપં જીવાદભિન્નં ભાવકર્મસંજ્ઞં નિશ્ચયકર્મ તદેવ ગ્રાહ્યમ્ . તસ્યૈવ કર્તા જીવઃ . તમ્હા કમ્મસ્સ ણ દુ કત્તા તસ્માદ્દ્રવ્યકર્મણો ન કર્તેતિ . અત્રૈતદાયાતિ – યદ્યપિ કથંચિત્ પરિણામિત્વે સતિ જીવસ્ય કર્તૃત્વં જાતં તથાપિ નિશ્ચયેન સ્વકીય- પરિણામાનામેવ કર્તા, પુદ્ગલકર્મણાં વ્યવહારેણેતિ . તત્ર તુ યદા શુદ્ધોપાદાનકારણરૂપેણ શુદ્ધોપયોગેન પરિણામકે સ્વરૂપકા કર્ત્તા હોનેસે પરિણામસે અનન્ય હૈ; ઔર જો ઉસકા (-આત્માકા) તથાવિધ પરિણામ હૈ વહ જીવમયી હી ક્રિયા હૈ, ક્યોંકિ સર્વ દ્રવ્યોંકી પરિણામલક્ષણક્રિયા આત્મમયતા (નિજમયતા) સે સ્વીકાર કી ગઈ હૈ; ઔર ફિ ર, જો (જીવમયી) ક્રિયા હૈ વહ આત્માકે દ્વારા સ્વતંત્રતયા ૧પ્રાપ્ય હોનેસે કર્મ હૈ . ઇસલિયે પરમાર્થતઃ આત્મા અપને પરિણામસ્વરૂપ ભાવકર્મકા હી કર્ત્તા હૈ; કિન્તુ પુદ્ગલપરિણામસ્વરૂપ દ્રવ્યકર્મકા નહીં .

અબ યહાઁ ઐસા પ્રશ્ન હોતા હૈ કિ ‘(જીવ ભાવકર્મકા હી કર્ત્તા હૈ તબ ફિ ર) દ્રવ્યકર્મકા કર્ત્તા કૌન હૈ ?’ ઇસકા ઉત્તર ઇસપ્રકાર હૈ : — પ્રથમ તો પુદ્ગલકા પરિણામ વાસ્તવમેં સ્વયં પુદ્ગલ હી હૈ, ક્યોંકિ પરિણામી પરિણામકે સ્વરૂપકા કર્ત્તા હોનેસે પરિણામસે અનન્ય હૈ; ઔર જો ઉસકા (-પુદ્ગલકા) તથાવિધિ પરિણામ હૈ વહ પુદ્ગલમયી હી ક્રિયા હૈ, ક્યોંકિ સર્વ દ્રવ્યોંકી પરિણામસ્વરૂપ ક્રિયા નિજમય હોતી હૈ, ઐસા સ્વીકાર કિયા ગયા હૈ; ઔર ફિ ર, જો (પુદ્ગલમયી) ક્રિયા હૈ વહ પુદ્ગલકે દ્વારા સ્વતંત્રતયા પ્રાપ્ય હોનેસે કર્મ હૈ . ઇસલિયે પરમાર્થતઃ પુદ્ગલ અપને પરિણામસ્વરૂપ ઉસ દ્રવ્યકર્મકા હી કર્ત્તા હૈ, કિન્તુ ૧. પ્રાપ્ય = પ્રાપ્ત હોને યોગ્ય, (જો સ્વતંત્રપને કરે સો કર્તા હૈ; ઔર ક ર્ત્તા જિસે પ્રાપ્ત કરે સો કર્મ હૈ .) પ્ર. ૩૧

Page 242 of 513
PDF/HTML Page 275 of 546
single page version

દ્રવ્યકર્મણ એવ કર્તા, ન ત્વાત્મપરિણામાત્મક સ્ય ભાવકર્મણઃ . તત આત્માત્મસ્વરૂપેણ પરિણમતિ, ન પુદ્ગલસ્વરૂપેણ પરિણમતિ ..૧૨૨..

યતો હિ નામ ચૈતન્યમાત્મનઃ સ્વધર્મવ્યાપકત્વં તતશ્ચેતનૈવાત્મનઃ સ્વરૂપં, તયા પરિણમતિ તદા મોક્ષં સાધયતિ, અશુદ્ધોપાદાનકારણેન તુ બન્ધમિતિ . પુદ્ગલોઽપિ જીવવન્નિશ્ચયેન સ્વકીયપરિણામાનામેવ કર્તા, જીવપરિણામાનાં વ્યવહારેણેતિ ..૧૨૨.. એવં રાગાદિપરિણામાઃ કર્મબન્ધ- કારણં, તેષામેવ કર્તા જીવ ઇતિકથનમુખ્યતયા ગાથાદ્વયેન તૃતીયસ્થલં ગતમ્ . અથ યેન પરિણામેનાત્મા પરિણમતિ તં પરિણામં કથયતિ — પરિણમદિ ચેદણાએ આદા પરિણમતિ ચેતનયા કરણભૂતયા . સ કઃ . આત્મા . યઃ કોઽપ્યાત્મનઃ શુદ્ધાશુદ્ધપરિણામઃ સ સર્વોઽપિ ચેતનાં ન ત્યજતિ ઇત્યભિપ્રાયઃ . પુણ ચેદણા તિધાભિમદા સા સા ચેતના પુનસ્ત્રિધાભિમતા . કુત્ર કુત્ર . ણાણે જ્ઞાનવિષયે કમ્મે કર્મવિષયે ફલમ્મિ આત્માકે પરિણામસ્વરૂપ ભાવકર્મકા નહીં .

ઇસસે (ઐસા સમઝના ચાહિયે કિ) આત્મા આત્મસ્વરૂપ પરિણમિત હોતા હૈ, પુદ્ગલસ્વરૂપ પરિણમિત નહીં હોતા ..૧૨૨..

અન્વયાર્થ : — [આત્મા ] આત્મા [ચેતનતયા ] ચેતનારૂપે [પરિણમતિ ] પરિણમિત હોતા હૈ . [પુનઃ ] ઔર [ચેતના ] ચેતના [ત્રિધા અભિમતા ] તીન પ્રકારસે માની ગયી હૈ; [પુનઃ ] ઔર [સા ] વહ [જ્ઞાને ] જ્ઞાનસંબંધી, [કર્મણિ ] કર્મસંબંધી [વા ] અથવા [કર્મણઃ ફલે ] કર્મફલ સંબંધી — [ભણિતા ] ઐસી કહી ગયી હૈ ..૧૨૩..

ટીકા : — જિસસે ચૈતન્ય વહ આત્માકા ૧સ્વધર્મવ્યાપકપના હૈ, ઉસસે ચેતના હી ૧. સ્વધર્મવ્યાપકપના = નિજધર્મોંમેં વ્યાપકપના .

Page 243 of 513
PDF/HTML Page 276 of 546
single page version

ખલ્વાત્મા પરિણમતિ . યઃ કશ્ચનાપ્યાત્મનઃ પરિણામઃ સ સર્વોઽપિ ચેતનાં નાતિવર્તત ઇતિ તાત્પર્યમ્ . ચેતના પુનર્જ્ઞાનકર્મક ર્મફલત્વેન ત્રેધા . તત્ર જ્ઞાનપરિણતિર્જ્ઞાનચેતના, કર્મપરિણતિઃ કર્મચેતના, કર્મફલપરિણતિઃ કર્મફલચેતના ..૧૨૩..

વા ફલે વા . કસ્ય ફલે . કમ્મણો કર્મણઃ . ભણિદા ભણિતા કથિતેતિ . જ્ઞાનપરિણતિઃ જ્ઞાનચેતના અગ્રે વક્ષ્યમાણા, કર્મપરિણતિઃ ક ર્મચેતના, ક ર્મફલપરિણતિઃ કર્મફલચેતનેતિ ભાવાર્થઃ ..૧૨૩.. અથ જ્ઞાનકર્મકર્મફલરૂપેણ ત્રિધા ચેતનાં વિશેષેણ વિચારયતિ — ણાણં અટ્ઠવિયપ્પં જ્ઞાનં મત્યાદિભેદેનાષ્ટવિકલ્પં ભવતિ . અથવા પાઠાન્તરમ્ — ણાણં અટ્ઠવિયપ્પો જ્ઞાનમર્થવિકલ્પઃ . તથાહિ — અર્થઃ પરમાત્માદિપદાર્થઃ, અનન્તજ્ઞાનસુખાદિરૂપોઽહમિતિ રાગાદ્યાસ્રવાસ્તુ મત્તો ભિન્ના ઇતિ સ્વપરાકારાવભાસેનાદર્શ ઇવાર્થ- આત્માકા સ્વરૂપ હૈ; ઉસ રૂપ (ચેતનારૂપ) વાસ્તવમેં આત્મા પરિણમિત હોતા હૈ . આત્માકા જો કુછ ભી પરિણામ હો વહ સબ હી ચેતનાકા ઉલ્લંઘન નહીં કરતા, (અર્થાત્ આત્માકા કોઈ ભી પરિણામ ચેતનાકો કિંચિત્માત્ર ભી નહીં છોડતા — બિના ચેતનાકે બિલકુલ નહીં હોતા) — ઐસા તાત્પર્ય હૈ . ઔર ચેતના જ્ઞાનરૂપ, કર્મરૂપ ઔર કર્મફલરૂપસે તીન પ્રકારકી હૈ . ઉસમેં જ્ઞાનપરિણતિ (જ્ઞાનરૂપસે પરિણતિ) વહ જ્ઞાનચેતના, કર્મ પરિણતિ વહ કર્મચેતના ઔર કર્મફલપરિણતિ વહ કર્મફલચેતના હૈ ..૧૨૩..

અન્વયાર્થ* : — [અર્થવિકલ્પઃ ] અર્થવિકલ્પ (અર્થાત્ સ્વ -પર પદાર્થોંકા ભિન્નતાપૂર્વક યુગપત્ અવભાસન) [જ્ઞાનં ] વહ જ્ઞાન હૈ; [જીવેન ] જીવકે દ્વારા [યત્ સમારબ્ધં ] જો કિયા જા રહા હો [કર્મ ] વહ કર્મ હૈ, [તદ્ અનેકવિધં ] વહ અનેક પ્રકારકા હૈ; [સૌખ્યં વા દુઃખં વા ] સુખ અથવા દુઃખ [ફલં ઇતિ ભણિતમ્ ] વહ કર્મફલ કહા ગયા હૈ ..૧૨૪..

Page 244 of 513
PDF/HTML Page 277 of 546
single page version

અર્થવિકલ્પસ્તાવત્ જ્ઞાનમ્ . તત્ર કઃ ખલ્વર્થઃ . સ્વપરવિભાગેનાવસ્થિતં વિશ્વમ્ . વિકલ્પસ્તદાકારાવભાસનમ્ . યસ્તુ મુકુરુન્દહૃદયાભોગ ઇવ યુગપદવભાસમાનસ્વપરાકારોઽર્થ- વિકલ્પસ્તદ્ જ્ઞાનમ્ . ક્રિયમાણમાત્મના કર્મ, ક્રિયમાણઃ ખલ્વાત્મના પ્રતિક્ષણં તેન તેન ભાવેન ભવતા યઃ તદ્ભાવઃ સ એવ કર્માત્મના પ્રાપ્યત્વાત્ . તત્ત્વેકવિધમપિ દ્રવ્યકર્મોપાધિસન્નિધિ- સદ્ભાવાસદ્ભાવાભ્યામનેકવિધમ્ . તસ્ય કર્મણો યન્નિષ્પાદ્યં સુખદુઃખં તત્કર્મફલમ્ . તત્ર દ્રવ્યકર્મોપાધિસાન્નિધ્યાસદ્ભાવાત્કર્મ તસ્ય ફલમનાકુલત્વલક્ષણં પ્રકૃતિભૂતં સૌખ્યં, યત્તુ દ્રવ્યકર્મોપાધિસાન્નિધ્યસદ્ભાવાત્કર્મ તસ્ય ફલં સૌખ્યલક્ષણાભાવાદ્વિકૃતિભૂતં દુઃખમ્ . એવં જ્ઞાનકર્મકર્મફલસ્વરૂપનિશ્ચયઃ ..૧૨૪.. પરિચ્છિત્તિસમર્થો વિકલ્પઃ વિકલ્પલક્ષણમુચ્યતે . સ એવ જ્ઞાનં જ્ઞાનચેતનેતિ . કમ્મં જીવેણ જં સમારદ્ધં કર્મ જીવેન યત્સમારબ્ધમ્ . બુદ્ધિપૂર્વકમનોવચનકાયવ્યાપારરૂપેણ જીવેન યત્સમ્યક્કર્તૃમારબ્ધં તત્કર્મ

ટીકા : — પ્રથમ તો, અર્થવિકલ્પ વહ જ્ઞાન હૈ . વહાઁ, અર્થ ક્યા હૈ ? સ્વ -પરકે વિભાગપૂર્વક અવસ્થિત ૧વિશ્વ વહ અર્થ હૈ . ઉસકે આકારોંકા ૨અવભાસન વહ વિકલ્પ હૈ . ઔર દર્પણકે નિજ વિસ્તારકી ભાઁતિ (અર્થાત્ જૈસે દર્પણકે નિજ વિસ્તારમેં સ્વ ઔર પર આકાર એક હી સાથ પ્રકાશિત હોતે હૈં, ઉસીપ્રકાર) જિસમેં એક હી સાથ સ્વ -પરાકાર અવભાસિત હોતે હૈં, ઐસા અર્થવિકલ્પ વહ જ્ઞાન હૈ .

જો આત્માકે દ્વારા કિયા જાતા હૈ વહ કર્મ હૈ . પ્રતિક્ષણ ઉસ -ઉસ ભાવસે હોતા હુઆ આત્માકે દ્વારા વાસ્તવમેં કિયા જાનેવાલા જો ઉસકા ભાવ હૈ વહી, આત્માકે દ્વારા ૩પ્રાપ્ય હોનેસે કર્મ હૈ . ઔર વહ (કર્મ) એક પ્રકારકા હોને પર ભી, દ્રવ્યકર્મરૂપ ઉપાધિકી નિકટતાકે સદ્ભાવ ઔર અસદ્ભાવકે કારણ અનેક પ્રકારકા હૈ .

ઉસ કર્મસે ઉત્પન્ન કિયા જાનેવાલા સુખ -દુઃખ વહ કર્મફલ હૈ . વહાઁ, દ્રવ્યકર્મરૂપ ઉપાધિકી નિકટતાકે અસદ્ભાવકે કારણ જો કર્મ હોતા હૈ, ઉસકા ફલ અનાકુલત્વલક્ષણ ૪પ્રકૃતિભૂત સુખ હૈ; ઔર દ્રવ્યકર્મરૂપ ઉપાધિકી નિકટતાકે સદ્ભાવકે કારણ જો કર્મ હોતા હૈ, ઉસકા ફલ ૫વિકૃતિ – (વિકાર) ભૂત દુઃખ હૈ, ક્યોંકિ વહાઁ સુખકે લક્ષણકા અભાવ હૈ .

ઇસ પ્રકાર જ્ઞાન, કર્મ ઔર કર્મફલકા સ્વરૂપ નિશ્ચિત હુઆ . ૧. વિશ્વ = સમસ્ત પદાર્થ — દ્રવ્ય -ગુણ -પર્યાય . (પદાર્થોંમેં સ્વ ઔર પર ઐસે દો વિભાગ હૈં . જો જાનનેવાલે

આત્માકા અપના હો વહ સ્વ હૈ, ઔર દૂસરા સબ, પર હૈ .) ૨. અવભાસન = અવભાસન; પ્રકાશન; જ્ઞાત હોના; પ્રગટ હોના . ૩. આત્મા અપને ભાવકો પ્રાપ્ત કરતા હૈ, ઇસલિયે વહ ભાવ હી આત્માકા કર્મ હૈ . ૪. પ્રકૃતિભૂત = સ્વભાવભૂત . (સુખ સ્વભાવભૂત હૈ .) ૫. વિકૃતિભૂત = વિકારભૂત (દુઃખ વિકારભૂત હૈ, સ્વભાવભૂત નહીં હૈ .)

Page 245 of 513
PDF/HTML Page 278 of 546
single page version

ભાવાર્થ : — જિસમેં સ્વ, સ્વ -રૂપસે ઔર પર -રૂપસે (પરસ્પર એકમેક હુયે બિના, સ્પષ્ટ ભિન્નતાપૂર્વક) એક હી સાથ પ્રતિભાસિત હો સો જ્ઞાન હૈ .

જીવકે દ્વારા કિયા જાનેવાલા ભાવ વહ (જીવકા) કર્મ હૈ . ઉસકે મુખ્ય દો ભેદ હૈં : (૧) નિરુપાધિક (સ્વાભાવિક) શુદ્ધભાવરૂપ કર્મ, ઔર (૨) ઔપાધિક શુભાશુભભાવરૂપ કર્મ .

ઇસ કર્મકે દ્વારા ઉત્પન્ન હોનેવાલા સુખ અથવા દુઃખ કર્મફલ હૈ . વહાઁ, દ્રવ્યકર્મરૂપ ઉપાધિમેં યુક્ત ન હોનેસે જો નિરુપાધિક શુદ્ધભાવરૂપ કર્મ હોતા હૈ, ઉસકા ફલ તો અનાકુલતા જિસકા લક્ષણ હૈ ઐસા સ્વભાવભૂત સુખ હૈ; ઔર દ્રવ્યકર્મરૂપ ઉપાધિમેં યુક્ત હોનેસે જો ઔપાધિક શુભાશુભભાવરૂપ કર્મ હોતા હૈ, ઉસકા ફલ વિકારભૂત દુઃખ હૈ, ક્યોંકિ ઉસમેં અનાકુલતા નહીં, કિન્તુ આકુલતા હૈ .

અન્વયાર્થ : — [આત્મા પરિણામાત્મા ] આત્મા પરિણામાત્મક હૈ; [પરિણામઃ ] પરિણામ [જ્ઞાનકર્મફલભાવી ] જ્ઞાનરૂપ, કર્મરૂપ ઔર કર્મફલરૂપ હોતા હૈ; [તસ્માત્ ] ઇસલિયે [જ્ઞાનં

પરિણામ -આત્મક જીવ છે, પરિણામ જ્ઞાનાદિક બને; તેથી કરમફ ળ, કર્મ તેમ જ જ્ઞાન આત્મા જાણજે. ૧૨૫.

Page 246 of 513
PDF/HTML Page 279 of 546
single page version

આત્મા હિ તાવત્પરિણામાત્મૈવ, પરિણામઃ સ્વયમાત્મેતિ સ્વયમુક્તત્વાત્ . પરિણામસ્તુ ચેતનાત્મકત્વેન જ્ઞાનં કર્મ કર્મફલં વા ભવિતું શીલઃ, તન્મયત્વાચ્ચેતનાયાઃ . તતો જ્ઞાનં કર્મ કર્મફલં ચાત્મૈવ . એવં હિ શુદ્ધદ્રવ્યનિરૂપણાયાં પરદ્રવ્યસંપર્કાસંભવાત્પર્યાયાણાં દ્રવ્યાન્તઃ- પ્રલયાચ્ચ શુદ્ધદ્રવ્ય એવાત્માવતિષ્ઠતે ..૧૨૫..

અથૈવમાત્મનો જ્ઞેયતામાપન્નસ્ય શુદ્ધત્વનિશ્ચયાત્ જ્ઞાનતત્ત્વસિદ્ધૌ શુદ્ધાત્મતત્ત્વોપલમ્ભો વ્યમ્ ..૧૨૪.. અથ જ્ઞાનકર્મકર્મફલાન્યભેદનયેનાત્મૈવ ભવતીતિ પ્રજ્ઞાપયતિ — અપ્પા પરિણામપ્પા આત્મા ભવતિ . કથંભૂતઃ . પરિણામાત્મા પરિણામસ્વભાવઃ . કસ્માદિતિ ચેત્ ‘પરિણામો સયમાદા’ ઇતિ પૂર્વં સ્વયમેવ ભણિતત્વાત્ . પરિણામઃ કથ્યતે — પરિણામો ણાણકમ્મફલભાવી પરિણામો ભવતિ . કિંવિશિષ્ટઃ . જ્ઞાનકર્મકર્મફલભાવી; જ્ઞાનકર્મકર્મફલરૂપેણ ભવિતું શીલ ઇત્યર્થઃ . તમ્હા યસ્માદેવં તસ્માત્કારણાત્ . ણાણં પૂર્વસૂત્રોક્તા જ્ઞાનચેતના . કમ્મં તત્રૈવૌક્તલક્ષણા કર્મચેતના . ફલં ચ પૂર્વોક્તલક્ષણફલચેતના ચ . આદા મુણેદવ્વો ઇયં ચેતના ત્રિવિધાપ્યભેદનયેનાત્મૈવ મન્તવ્યો જ્ઞાતવ્ય ઇતિ . એતાવતા કિમુક્તં ભવતિ . ત્રિવિધચેતનાપરિણામેન પરિણામી સન્નાત્મા કિં કરોતિ . નિશ્ચયરત્નત્રયાત્મકશુદ્ધપરિણામેન મોક્ષં સાધયતિ, શુભાશુભાભ્યાં પુનર્બન્ધમિતિ ..૧૨૫.. એવં ત્રિવિધચેતનાકથનમુખ્યતયા ગાથાત્રયેણ ચતુર્થ- સ્થલં ગતમ્ . અથ સામાન્યજ્ઞેયાધિકારસમાપ્તૌ પૂર્વોક્તભેદભાવનાયાઃ શુદ્ધાત્મપ્રાપ્તિરૂપં ફલં દર્શયતિ — કર્મ ફલં ચ ] જ્ઞાન, કર્મ ઔર કર્મફલ [આત્મા જ્ઞાતવ્યઃ ] આત્મા હૈ ઐસા સમઝના ..૧૨૫..

ટીકા : — પ્રથમ તો આત્મા વાસ્તવમેં પરિણામસ્વરૂપ હી હૈ, ક્યોંકિ ‘પરિણામ સ્વયં આત્મા હૈ’ ઐસા (૧૧૨વીં ગાથામેં ભગવત્ કુન્દકુન્દાચાર્યદેવને) સ્વયં કહા હૈ; તથા પરિણામ ચેતનાસ્વરૂપ હોનેસે જ્ઞાન, કર્મ ઔર કર્મફલરૂપ હોનેકે સ્વભાવવાલા હૈ, ક્યોંકિ ચેતના તન્મય (જ્ઞાનમય, કર્મમય અથવા કર્મફલમય) હોતી હૈ . ઇસલિયે જ્ઞાન, કર્મ કર્મફલ આત્મા હી હૈ .

ઇસપ્રકાર વાસ્તવમેં શુદ્ધદ્રવ્યકે નિરૂપણમેં પરદ્રવ્યકે સંપર્કકા (સમ્બન્ધ; સંગ) અસંભવ હોનેસે ઔર પર્યાયેં દ્રવ્યકે ભીતર ૧પ્રલીન હો જાનેસે આત્મા શુદ્ધદ્રવ્ય હી રહતા હૈ ..૧૨૫..

અબ, ઇસપ્રકાર ૨જ્ઞેયપનેકો પ્રાપ્ત આત્માકી શુદ્ધતાકે નિશ્ચયસે જ્ઞાનતત્ત્વકી સિદ્ધિ હોને પર શુદ્ધ આત્મતત્ત્વકી ઉપલબ્ધિ (-અનુભવ, પ્રાપ્તિ) હોતી હૈ; ઇસપ્રકાર ઉસકા અભિનન્દન કરતે હુએ (અર્થાત્ આત્માકી શુદ્ધતાકે નિર્ણયકી પ્રશંસા કરતે હુએ — ધન્યવાદ દેતે હુએ), દ્રવ્યસામાન્યકે વર્ણનકા ઉપસંહાર કરતે હૈં : — ૧. પ્રલીન હો જાના = અત્યંત લીન હો જાના; મગ્ન હો જાના; ડૂબ જાના; અદૃશ્ય હો જાના . ૨. જ્ઞેયપનેકો પ્રાપ્ત = જ્ઞેયભૂત . (આત્મા જ્ઞાનરૂપ ભી ઔર જ્ઞેયરૂપ ભી હૈ, ઇસ જ્ઞેયતત્ત્વ -પ્રજ્ઞાપન અધિકારમેં

Page 247 of 513
PDF/HTML Page 280 of 546
single page version

ભવતીતિ તમભિનન્દન્ દ્રવ્યસામાન્યવર્ણનામુપસંહરતિ —

યો હિ નામૈવં કર્તારં કરણં કર્મ કર્મફલં ચાત્માનમેવ નિશ્ચિત્ય ન ખલુ પરદ્રવ્યં પરિણમતિ સ એવ વિશ્રાન્તપરદ્રવ્યસંપર્કં દ્રવ્યાન્તઃપ્રલીનપર્યાયં ચ શુદ્ધમાત્માનમુપલભતે, ન કત્તા સ્વતન્ત્રઃ સ્વાધીનઃ કર્તા સાધકો નિષ્પાદકોઽસ્મિ ભવામિ . સ કઃ . અપ્પ ત્તિ આત્મેતિ . આત્મેતિ કોઽર્થઃ . અહમિતિ . કથંભૂતઃ . એકઃ . કસ્યાઃ સાધકઃ . નિર્મલાત્માનુભૂતેઃ . કિંવિશિષ્ટઃ . નિર્વિકાર- પરમચૈતન્યપરિણામેન પરિણતઃ સન્ . કરણં અતિશયેન સાધકં સાધક તમં ક રણમુપક રણં ક રણકારક મહમેક એવાસ્મિ ભવામિ . ક સ્યાઃ સાધકમ્ . સહજશુદ્ધપરમાત્માનુભૂતેઃ . કેન કૃત્વા .

અન્વયાર્થ : — [યદિ ] યદિ [શ્રમણઃ ] શ્રમણ [કર્તા કરણં કર્મ કર્મફલં ચ આત્મા ] ‘કર્તા, કરણ, કર્મ ઔર કર્મફલ આત્મા હૈ’ [ઇતિ નિશ્ચિતઃ ] ઐસા નિશ્ચયવાલા હોતા હુઆ [અન્યત્ ] અન્યરૂપ [ન એવ પરિણમતિ ] પરિણમિત હી નહીં હો, [શુદ્ધં આત્માનં ] તો વહ શુદ્ધ આત્માકો [લભતે ] ઉપલબ્ધ કરતા હૈ ..૧૨૬..

ટીકા : — જો પુરુષ ઇસપ્રકાર ‘કર્તા, કરણ, કર્મ ઔર કર્મફલ આત્મા હી હૈ’ યહ નિશ્ચય ૧કરકે વાસ્તવમેં પરદ્રવ્યરૂપ પરિણમિત નહીં હોતા, વહી પુરુષ, જિસકા પરદ્રવ્યકે સાથ સંપર્ક રુક ગયા હૈ ઔર જિસકી પર્યાયેં દ્રવ્યકે ભીતર પ્રલીન હો ગઈ હૈં ઐસે શુદ્ધાત્માકો ઉપલબ્ધ કરતા હૈ; પરન્તુ અન્ય કોઈ (પુરુષ) ઐસે શુદ્ધ આત્માકો ઉપલબ્ધ નહીં કરતા .

ઇસીકો સ્પષ્ટતયા સમઝાતે હૈં : — ૧. ‘કર્તા કરણ ઇત્યાદિ આત્મા હી હૈ’ ઐસા નિશ્ચય હોને પર દો બાતેં નિશ્ચિત હો જાતી હૈં . એક તો યહ કિ