Page 228 of 513
PDF/HTML Page 261 of 546
single page version

śrāntasamuccāryamāṇasyātkārāmoghamantrapaden samastamapi vipratiṣedhaviṣamohamudasyati ..115..

ath nirdhāryamāṇatvenodāharaṇīkr̥tasya jīvasya manuṣyādiparyāyāṇāṁ kriyāphalatvenānyatvaṁ dyotayati —

sarvapadārtheṣu draṣṭavyamiti ..115.. evaṁ nayasaptabhaṅgīvyākhyānagāthayāṣṭamasthalaṁ gatam . evaṁ pūrvokta- prakāreṇ prathamā namaskāragāthā, dravyaguṇaparyāyakathanarūpeṇ dvitīyā, svasamayaparasamayapratipādanen tr̥tīyā, dravyasya sattādilakṣaṇatrayasūcanarūpeṇ caturthīti svatantragāthācatuṣṭayen pīṭhikāsthalam . tadanantaramavāntarasattākathanarūpeṇ prathamā, mahāsattārūpeṇ dvitīyā, yathā dravyaṁ svabhāvasiddhaṁ tathā sattāguṇo‘pīti kathanarūpeṇ tr̥tīyā, utpādavyayadhrauvyatve‘pi sattaiv dravyaṁ bhavatīti kathanen caturthīti gāthācatuṣṭayen sattālakṣaṇavivaraṇamukhyatā . tadanantaramutpādavyayadhrauvyalakṣaṇavivaraṇamukhyatven gāthātrayaṁ, tadanantaraṁ dravyaparyāyakathanen guṇaparyāyak thanen ca gāthādvayaṁ, tataśca dravyasyāstitvasthāpanārūpeṇ prathamā, saptabhaṁgī satat samyaktayā uccārit karane par 1syātkārarūpī amogh maṁtra padake dvārā 2‘ev’ kārameṁ rahanevāle samasta virodhaviṣake mohako dūr karatī hai ..115..

ab, jisakā nirdhār karanā hai, isaliye jise udāharaṇarūp banāyā gayā hai aise jīvakī manuṣyādi paryāyeṁ kriyākā phal haiṁ isaliye unakā anyatva (arthāt ve paryāyeṁ badalatī rahatī haiṁ, isaprakār) prakāśit karate haiṁ : — 1. syādvādameṁ anekāntakā sūcak ‘syāt’ śabda samyaktayā prayukta hotā hai . vah ‘syāt pad ekāntavādameṁ

rahanevāle samasta virodharūpī viṣake bhramako naṣṭa karaneke liye rāmabāṇ maṁtra hai . 2. anekāntātmak vastusvabhāvakī apekṣāse rahit ekāntavādameṁ mithyā ekāntako sūcit karatā huā jo

Page 229 of 513
PDF/HTML Page 262 of 546
single page version

ih hi saṁsāriṇo jīvasyānādikarmapudgalopādhisannidhipratyayapravartamānapratikṣaṇ- vivartanasya kriyā kil svabhāvanirvr̥ttaivāsti . tatastasya manuṣyādiparyāyeṣu na kaścanāpyeṣ eveti ṭaṁkotkīrṇo‘sti, teṣāṁ pūrvapūrvopamardapravr̥ttakriyāphalatvenottarottaropamardyamānatvāt; phal- pr̥thaktvalakṣaṇasyātadbhāvābhidhānānyatvalakṣaṇasya ca kathanarūpeṇ dvitīyā, saṁjñālakṣaṇaprayojanādibhedarūp- syātadbhāvasya vivaraṇarūpeṇ tr̥tīyā, tasyaiv dr̥ḍhīkaraṇārthaṁ caturthīti gāthācatuṣṭayen sattādravyayor- bhedaviṣaye yuktikathanamukhyatā . tadanantaraṁ sattādravyayorguṇaguṇikathanen prathamā, guṇaparyāyāṇāṁ dravyeṇ sahābhedakathanen dvitīyā ceti svatantragāthādvayam . tadanantaraṁ dravyasya sadutpādāsadutpādayoḥ sāmānyavyākhyānen viśeṣavyākhyānen ca gāthācatuṣṭayaṁ, tataśca saptabhaṅgīkathanen gāthaikā ceti samudāyen

anvayārtha : — [eṣaḥ iti kaścit nāsti ] (manuṣyādiparyāyoṁmeṁ) ‘yahī’ aisī koī (śāśvat paryāy) nahīṁ haiṁ; [svabhāvanirvr̥ttā kriyā nāsti na ] (kyoṁki saṁsārī jīvake) svabhāvaniṣpanna kriyā nahīṁ ho so bāt nahīṁ hai; (arthāt vibhāvasvabhāvase utpanna honevālī rāg- dveṣamay kriyā avaśya hai .) [yadi ] aur yadi [paramaḥ dharmaḥ niḥphalaḥ ] paramadharma aphal hai to [kriyā hi aphalā nāsti ] kriyā avaśya aphal nahīṁ hai; (arthāt ek vītarāg bhāv hī manuṣyādiparyāyarūp phal utpanna nahīṁ karatī; rāg -dveṣamay kriyā to avaśya vah phal utpanna karatī hai .)..116..

ṭīkā : — yahān̐ (is viśvameṁ), anādikarmapudgalakī upādhike sadbhāvake āśray (-kāraṇ) se jisake pratikṣaṇ 1vivarttan hotā rahatā hai aise saṁsārī jīvako kriyā vāstavameṁ svabhāv niṣpanna hī hai; isaliye usake manuṣyādiparyāyoṁmeṁse koī bhī paryāy ‘yahī’ hai aisī ṭaṁkotkīrṇa nahīṁ hai; kyoṁki ve paryāyeṁ pūrva -pūrva paryāyoṁke nāśameṁ pravartamān kriyā phalarūp honese 2uttar -uttar paryāyoṁke dvārā naṣṭa hotī haiṁ . aur kriyākā phal to, mohake sāth 3milanakā nāś 1. vivartan = vipariṇaman; palaṭā (phe raphār) hote rahanā . 2. uttar -uttar = bādakī . (manuṣyādiparyāyeṁ rāgadveṣamay kriyākī phalarūp haiṁ, isaliye koī bhī paryāy pūrva

paryāyako naṣṭa karatī hai aur bādakī paryāyase svayaṁ naṣṭa hotī hai . 3. milan = mil jānā; miśritapanā; saṁbaṁdh; juṛān .

Page 230 of 513
PDF/HTML Page 263 of 546
single page version

mabhilaṣyet vā mohasaṁvalanāvilayanāt kriyāyāḥ . kriyā hi tāvaccetanasya pūrvottaradaśā- viśiṣṭacaitanyapariṇāmātmikā . sā punaraṇoraṇvantarasaṁgatasya pariṇatirivātmano mohasaṁvalitasya dvayaṇukakāryasyev manuṣyādikāryasya niṣpādakatvātsaphalaiv . saiv mohasaṁvalanavilayane pun- caturviṁśatigāthābhiraṣṭabhiḥ sthalaiḥ sāmānyajñeyavyākhyānamadhye sāmānyadravyaprarūpaṇaṁ samāptam . ataḥ paraṁ tatraiv sāmānyadravyanirṇayamadhye sāmānyabhedabhāvanāmukhyatvenaikādaśagāthāparyantaṁ vyākhyānaṁ karoti . tatra krameṇ pañcasthalāni bhavanti . prathamatastāvadvārtikavyākhyānābhiprāyeṇ sāṁkhyaikāntanirākaraṇaṁ, athavā śuddhaniścayanayen jainamatameveti vyākhyānamukhyatayā ‘eso tti ṇatthi koī’ ityādi sūtragāthaikā . tadanantaraṁ manuṣyādiparyāyā niścayanayen karmaphalaṁ bhavati, na ca śuddhātmasvarūpamiti tasyaivādhikārasūtrasya vivaraṇārthaṁ ‘kammaṁ ṇāmasamakkhaṁ’ ityādipāṭhakrameṇ gāthācatuṣṭayaṁ, tataḥ paraṁ rāgādipariṇām ev dravyakarmakāraṇatvādbhāvakarma bhaṇyat iti pariṇāmamukhyatven ‘ādā kammamalimaso’ ityādisūtradvayaṁ, tadanantaraṁ ka rmaphalacetanā ka rmacetanā jñānacetaneti trividhacetanāpratipādanarūpeṇ ‘pariṇamadi cedaṇāe’ ityādisūtratrayaṁ, tadanantaraṁ śuddhātmabhedabhāvanāphalaṁ kathayan san ‘kattākaraṇaṁ’ ityādyekasūtreṇopasaṁharati . evaṁ bhedabhāvanādhikāre sthalapañcaken samudāyapātanikā . tadyathā — ath naranārakādiparyāyāḥ karmādhīnatven vinaśvaratvāditi śuddhaniścayanayen jīvasvarūpaṁ na bhavatīti bhedabhāvanāṁ kathayati — eso tti ṇatthi koī ṭaṅkotkīrṇajñāyakaikasvabhāvaparamātmadravyavatsaṁsāre manuṣyādiparyāyeṣu madhye sarvadaivaiṣ ekarūp ev nityaḥ ko‘pi nāsti . tarhi manuṣyādiparyāyanirvartikā saṁsārakriyā sāpi na bhaviṣyati . ṇa ṇatthi kiriyā na nāsti kriyā mithyātvarāgādipariṇatissaṁsāraḥ karmeti yāvat iti paryāyanāmacatuṣṭayarūpā kriyāstyev . sā ca kathaṁbhūtā . sabhāvaṇivvattā śuddhātmasvabhāvādviparītāpi naranārakādivibhāvaparyāyasvabhāven nirvr̥ttā . tarhi kiṁ niṣphalā bhaviṣyati . kiriyā hi ṇatthi aphalā kriyā hi nāstyaphalā sā mithyātvarāgādipariṇatirūpā kriyā yadyapyanantasukhādiguṇātmakamokṣakāryaṁ prati niṣphalā tathāpi nānāduḥkhadāyakasvakīyakāryabhūtamanuṣyādiparyāyanirvartakatvātsaphaleti manuṣyādi- paryāyaniṣpattirevāsyāḥ phalam . kathaṁ jñāyat iti cet . dhammo jadi ṇipphalo paramo dharmo yadi niṣphalaḥ na huā honese mānanā cāhiye; kyoṁki — pratham to, kriyā cetanakī pūrvottaradaśāse 1viśiṣṭa caitanyapariṇāmasvarūp hai; aur vah (kriyā) — jaise dūsare aṇuke sāth yukta (kisī) aṇukī pariṇati 2dviaṇukakāryakī niṣpādak hai, usī prakār — mohake sāth milit ātmāke saṁbaṁdhameṁ, 1. viśiṣṭa -bhedayukta . (pūrvakī aur paścātkī avasthāke bhedase bhedayukta aise caitanyapariṇām vah ātmākī

kriyā hai .) 2. dviaṇukakāryakī niṣpādak = do aṇuoṁse bane huye skaṁdharūp kāryakī utpādak .

Page 231 of 513
PDF/HTML Page 264 of 546
single page version

raṇorucchinnāṇvantarasaṁgamasya pariṇatiriv dvayaṇukakāryasyev manuṣyādikāryasyāniṣpādakatvāt paramadravyasvabhāvabhūtatayā paramadharmākhyā bhavatyaphalaiv ..116..

paramaḥ nīrāgaparamātmopalambhapariṇatirūpaḥ āgamabhāṣayā paramayathākhyātacāritrarūpo vā yo‘sau paramo dharmaḥ, sa kevalajñānādyanantacatuṣṭayavyaktirūpasya kāryasamayasārasyotpādakatvātsaphalo‘pi naranārakādi- paryāyakāraṇabhūtaṁ jñānāvaraṇādikarmabandhaṁ notpādayati, tataḥ kāraṇānniṣphalaḥ . tato jñāyate naranārakādisaṁsārakāryaṁ mithyātvarāgādikriyāyāḥ phalamiti . athavāsya sūtrasya dvitīyavyākhyānaṁ kriyate — yathā śuddhanayen rāgādivibhāven na pariṇamatyayaṁ jīvastathaivāśuddhanayenāpi na pariṇamatīti yaduktaṁ sāṁkhyen tannirākr̥tam . kathamiti cet . aśuddhanayen mithyātvarāgādivibhāvapariṇat- jīvānāṁ naranārakādiparyāyapariṇatidarśanāditi . evaṁ prathamasthale sūtragāthā gatā ..116.. ath manuṣyādikāryakī niṣpādak honese saphal hī hai; aur, jaise dūsare aṇuke sāth saṁbaṁdh jisakā naṣṭa ho gayā hai aise aṇukī pariṇati dviaṇuk kāryakī niṣpādak nahīṁ hai usīprakār, mohake sāth milanakā nāś hone par vahī kriyā — dravyakī paramasvabhāvabhūt honese ‘paramadharma’ nāmase kahī jānevālī aisī — manuṣyādikāryakī niṣpādak na honese aphal hī hai .

bhāvārtha : — caitanyapariṇati vah ātmākī kriyā hai . moh rahit kriyā manuṣyādi- paryāyarūp phal utpanna nahīṁ karatī, aur moh sahit 1kriyā avaśya manuṣyādiparyāyarūp phal utpanna karatī hai . moh sahit bhāv ek prakārake nahīṁ hote, isaliye usake phalarūp manuṣyādiparyāyeṁ bhī ṭaṁkotkīrṇa – śāśvat – ekarūp nahīṁ hotīṁ .. 116..

ab, yah vyakta karate haiṁ ki manuṣyādiparyāyeṁ jīvako kriyāke phal haiṁ : — 1. mūl gāthāmeṁ prayukta ‘kriyā’ śabdase moh sahit kriyā samajhanī cāhiye . moh rahit kriyāko to ‘param

nāmākhya karma svabhāvathī nij jīvadravya -svabhāvane abhibhūt karī tiryaṁc, dev, manuṣya vā nārak kare. 117.

Page 232 of 513
PDF/HTML Page 265 of 546
single page version

kriyā khalvātmanā prāpyatvātkarma . tannimittaprāptapariṇāmaḥ pudgalo‘pi karma . tatkāryabhūtā manuṣyādiparyāyā jīvasya kriyāyā mūlakāraṇabhūtāyāḥ pravr̥ttatvāt kriyāphalamev syuḥ, kriyā‘bhāve pudgalānāṁ karmatvābhāvāttatkāryabhūtānāṁ teṣāmabhāvāt . ath kathaṁ te karmaṇaḥ kāryabhāvamāyānti? karmasvabhāven jīvasvabhāvamabhibhūy kriyamāṇatvāt, pradīpavat . tathā hi — yathā khalu jyotissvabhāven tailasvabhāvamabhibhūy kriyamāṇaḥ pradīpo jyotiṣkāryaṁ, tathā manuṣyādiparyāyāḥ karmajanitā iti viśeṣeṇ vyaktīkaroti — kammaṁ karmarahitaparamātmano vilakṣaṇaṁ karma kartr̥ . kiṁviśiṣṭam . ṇāmasamakkhaṁ nirnāmanirgotramuktātmano viparītaṁ nāmeti samyagākhyā saṁjñā yasya tadbhavati nāmasamākhyaṁ nāmakarmetyarthaḥ . sabhāvaṁ śuddhabuddhaikaparamātmasvabhāvaṁ ah ath appaṇo sahāveṇ ātmīyen jñānāvaraṇādisvakīyasvabhāven karaṇabhūten abhibhūy tiraskr̥tya pracchādya taṁ pūrvoktamātmasvabhāvam . paścātkiṁ karoti . ṇaraṁ tiriyaṁ ṇeraiyaṁ vā suraṁ kuṇadi naratiryagnārak- surarūpaṁ karotīti . ayamatrārthaḥ – yathāgniḥ kartā tailasvabhāvaṁ karmatāpannamabhibhūy tiraskr̥tya

anvayārtha : — [ath ] vahān̐ [nāmasamākhyaṁ karma ] ‘nām’ saṁjñāvālā karma [svabhāven ] apane svabhāvase [ātmanaḥ svabhāvaṁ abhibhūy ] jīvake svabhāvakā parābhav karake, [naraṁ tiryañcaṁ nairayikaṁ vā suraṁ ] manuṣya, tiryaṁc, nārak athavā dev (-in paryāyoṁko) [karoti ] karatā hai ..117..

ṭīkā : — kriyā vāstavameṁ ātmāke dvārā prāpya honese karma hai, (arthāt ātmā kriyāko prāpta karatā hai — pahun̐catā hai isaliye vāstavameṁ kriyā hī ātmākā karma hai .) usake nimittase pariṇaman ko prāpta hotā huā (-dravyakarmarūpase pariṇaman karatā huā) pudgal bhī karma hai . us (pudgalakarma) kī kāryabhūt manuṣyādiparyāyeṁ mūlakāraṇabhūt aisī jīvakī kriyāse pravartamān honese kriyāphal hī haiṁ; kyoṁki kriyāke abhāvameṁ pudgaloṁko karmapanekā abhāv honese us (-pudgalakarma) kī kāryabhūt manuṣyādiparyāyoṁkā abhāv hotā hai .

vahān̐, ve manuṣyādiparyāyeṁ karmake kārya kaise haiṁ ? (so kahate haiṁ ki — ) ve karmasvabhāvake dvārā jīvake svabhāvakā parābhav karake kī jātī haiṁ, isaliye dīpakakī bhān̐ti . vah is prakār : — jaise 1jyoti (lau) ke svabhāvake dvārā telake svabhāvakā parābhav karake *1. jyoti = jyot; agni .

Page 233 of 513
PDF/HTML Page 266 of 546
single page version

karmasvabhāven jīvasvabhāvamabhibhūy kriyamāṇā manuṣyādiparyāyāḥ karmakāryam ..117..

vartyādhāreṇ dīpaśikhārūpeṇ pariṇamayati, tathā karmāgniḥ kartā tailasthānīyaṁ śuddhātmasvabhāvaṁ tiraskr̥tya vartisthānīyaśarīrādhāreṇ dīpaśikhāsthānīyanaranārakādiparyāyarūpeṇ pariṇamayati . tato jñāyate manuṣyādiparyāyāḥ niścayanayen karmajanitā iti ..117.. ath naranārakādiparyāyeṣu kathaṁ jīvasya svabhāvābhibhavo jātastatra kiṁ jīvābhāv iti praśne pratyuttaraṁ dadāti — ṇaraṇārayatiriyasurā jīvā naranārakatiryaksuranāmāno jīvāḥ santi tāvat . khalu sphu ṭam . kathaṁbhūtāḥ . ṇāmakammaṇivvattā naranārakādisvakīyasvakīyanāmakarmaṇā nirvr̥ttāḥ . ṇa hi te laddhasahāvā kiṁtu yathā māṇikyabaddhasuvarṇa- kaṅkaṇeṣu māṇikyasya hi mukhyatā nāsti, tathā te jīvāścidānandaikaśuddhātmasvabhāvamalabhamānāḥ santo kiyā jānevālā dīpak jyotikā kārya hai, usīprakār karmasvabhāvake dvārā jīvake svabhāvakā parābhav karake kī jānevālī manuṣyādiparyāyeṁ karmake kārya haiṁ .

bhāvārtha : — manuṣyādiparyāyeṁ 116vīṁ gāthāmeṁ kahī gaī rāg -dveṣamay kriyāke phal haiṁ; kyoṁki us kriyāse karmabandha hotā hai, aur karma jīvake svabhāvakā parābhav karake manuṣyādiparyāyoṁko utpanna karate haiṁ ..117..

ab yah nirṇay karate haiṁ ki manuṣyādiparyāyoṁmeṁ jīvake svabhāvakā parābhav kis kāraṇase hotā hai ? : —

anvayārtha : — [naranārakatiryaksurāḥ jīvāḥ ] manuṣya, nārak, tiryaṁc aur devarūp jīv [khalu ] vāstavameṁ [nāmakarma nirvr̥ttāḥ ] nāmakarmase niṣpanna haiṁ . [hi ] vāstavameṁ [svakarmāṇi ] ve apane karmarūpase [pariṇamamānāḥ ] pariṇamit hote haiṁ isaliye [te na labdhasvabhāvāḥ ] unheṁ svabhāvakī upalabdhi nahīṁ hai ..118..

Page 234 of 513
PDF/HTML Page 267 of 546
single page version

amī manuṣyādayaḥ paryāyā nāmakarmanirvr̥ttāḥ santi tāvat . na punaretāvatāpi tatra jīvasya svabhāvābhibhavo‘sti, yathā kanakabaddhamāṇikyakaṁk ṇeṣu māṇikyasya . yattatra naiv jīvaḥ svabhāvamupalabhate tat svakarmapariṇamanāt, payaḥpūravat . yathā khalu payaḥpūraḥ pradeśasvādābhyāṁ picumandacandanādivanarājīṁ pariṇamanna dravatvasvādutvasvabhāvamupalabhate, tathātmāpi pradeśabhāvābhyāṁ karmapariṇamanānnāmūrtatvaniruparāgaviśuddhimattvasvabhāvamupalabhate ..118.. labdhasvabhāvā na bhavanti, ten kāraṇen svabhāvābhibhavo bhaṇyate, na ca jīvābhāvaḥ . kathaṁbhūtāḥ santo labdhasvabhāvā na bhavanti . pariṇamamāṇā sakammāṇi svakīyodayāgatakarmāṇi sukhaduḥkharūpeṇ pariṇamamānā iti . ayamatrārthaḥ — yathā vr̥kṣasecanaviṣaye jalapravāhaścandanādivanarājirūpeṇ pariṇataḥ sansvakīy-

ṭīkā : — pratham to, yah manuṣyādiparyāyeṁ nāmakarmase niṣpanna haiṁ, kintu itanese bhī vahān̐ jīvake svabhāvakā parābhav nahīṁ hai; jaise kanakabaddha (suvarṇameṁ jaṛe huye) māṇikavāle kaṁkaṇoṁmeṁ māṇikake svabhāvakā parābhav nahīṁ hotā tadanusār . jo vahān̐ jīv svabhāvako upalabdha nahīṁ karatā – anubhav nahīṁ karatā so svakarmarūp pariṇamit honese hai, pānīke pūr (bārḥ) kī bhān̐ti . jaise pānīkā pūr pradeśase aur svādase nimba -candanādivanarājirūp (nīm, candan ityādi vr̥kṣoṁkī lambī paṁktirūp) pariṇamit hotā huā ( apane 1dravatva aur 2svādutvarūp svabhāvako upalabdha nahīṁ karatā, usīprakār ātmā bhī pradeśase aur bhāvase svakarmarūp pariṇamit honese (apane) amūrtatva aur 3niruparāg viśuddhimatvarūp svabhāvako upalabdha nahīṁ karatā .

bhāvārtha : — manuṣyādiparyāyoṁmeṁ karma kahīṁ jīvake svabhāvako na to hanatā hai aur na ācchādit karatā hai; parantu vahān̐ jīv svayaṁ hī apane doṣase karmānusār pariṇaman karatā hai, isaliye use apane svabhāvakī upalabdhi nahīṁ hai . jaise pānīkā pūr pradeśakī apekṣāse vr̥kṣoṁke rūpase pariṇamit hotā huā apane pravāhīpanerūp svabhāvako upalabdha karatā huā anubhav nahīṁ karatā, aur svādakī apekṣāse vr̥kṣarūp pariṇamit hotā huā apane svādiṣṭapanerūp svabhāvako upalabdha nahīṁ karatā, usīprakār ātmā bhī pradeśakī apekṣāse svakarmānusār pariṇamit hotā huā apane amūrtasvarūp svabhāvako upalabdha nahīṁ karatā aur bhāvakī apekṣāse svakarmarūp pariṇamit hotā huā uparāgase rahit viśuddhivālāpanārūp apane svabhāvako upalabdha nahīṁ karatā . isase yah niścit hotā hai ki manuṣyādiparyāyoṁmeṁ jīvoṁko apane hī doṣase apane 1. dravatva = pravāhīpanā . 2. svādutva = svādiṣṭapanā . 3. niruparāg -viśuddhimatva = uparāg (-malinatā, vikār) rahit viśuddhivālāpanā [arūpīpanā aur nirvikār

Page 235 of 513
PDF/HTML Page 268 of 546
single page version

ih tāvanna kaścijjāyate na mriyate ca . ath ca manuṣyadevatiryaṅnārakātmako jīvalokaḥ pratikṣaṇapariṇāmitvādutsaṁgitakṣaṇabhaṁgotpādaḥ . na ca vipratiṣiddhametat, saṁbhavavilayayorekatva- komalaśītalanirmalādisvabhāvaṁ na labhate, tathāyaṁ jīvo‘pi vr̥kṣasthānīyakarmodayapariṇataḥ sanparamāhlādaik- lakṣaṇasukhāmr̥tāsvādanairmalyādisvakīyaguṇasamūhaṁ na labhat iti ..118.. ath jīvasya dravyeṇ nityatve‘pi paryāyeṇ vinaśvaratvaṁ darśayati – jāyadi ṇev ṇa ṇassadi jāyate naiv na naśyati dravyārthikanayen . kva . khaṇabhaṁgasamubbhave jaṇe koī kṣaṇabhaṅgasamudbhave jane ko‘pi . kṣaṇaṁ kṣaṇaṁ prati svabhāvakī anupalabdhi hai, karmādik anya kisī kāraṇase nahīṁ . ‘karma jīvake svabhāvakā parābhav karatā hai’ aisā kahanā to upacār kathan hai; paramārthase aisā nahīṁ hai ..118..

ab, jīvakī dravyarūpase 1avasthitatā hone par bhī paryāyoṁse anavasthitatā (anityatā -asthiratā) prakāśate haiṁ : —

anvayārtha : — [kṣaṇabhaṅgasamudbhave jane ] pratikṣaṇ utpād aur vināśavāle jīvalokameṁ [kaścit ] koī [na ev jāyate ] utpanna nahīṁ hotā aur [na naśyati ] na naṣṭa hotā hai; [hi ] kyoṁki [yaḥ bhavaḥ saḥ vilayaḥ ] jo utpād hai vahī vināś hai; [saṁbhav -vilayau iti tau nānā ] aur utpād tathā vināś, isaprakār ve anek (bhinna) bhī haiṁ ..119..

ṭīkā : — pratham to yahān̐ na koī janma letā hai aur na maratā hai (arthāt is lokameṁ koī na to utpanna hotā hai aur na nāśako prāpta hotā hai ) . aur (aisā hone par bhī) manuṣya- dev -tiryaṁc -nārakātmak jīvalok pratikṣaṇ pariṇāmī honese kṣaṇ -kṣaṇameṁ honevāle vināś aur 1. avasthitatā = sthirapanā; ṭhīk rahanā .

Page 236 of 513
PDF/HTML Page 269 of 546
single page version

nānātvābhyām . yadā khalu bhaṁgotpādayorekatvaṁ tadā pūrvapakṣaḥ, yadā tu nānātvaṁ tadottaraḥ . tathā hi — yathā ya ev ghaṭastadev kuṇḍamityukte ghaṭakuṇḍasvarūpayorekatvāsaṁbhavāttadubhayādhārabhūtā mr̥ttikā saṁbhavati, tathā ya ev saṁbhavaḥ sa ev vilay ityukte saṁbhavavilay- svarūpayorekatvāsaṁbhavāttadubhayādhārabhūtaṁ dhrauvyaṁ saṁbhavati; tato devādiparyāye saṁbhavati manuṣyādi- paryāye vilīyamāne ca ya ev saṁbhavaḥ sa ev vilay iti kr̥tvā tadubhayādhārabhūtaṁ dhrauvyavajjīvadravyaṁ saṁbhāvyat ev . tataḥ sarvadā dravyatven jīvaṣṭaṁkotkīrṇo‘vatiṣṭhate . api ca yathā‘nyo ghaṭo‘nyatkuṇḍamityukte tadubhayādhārabhūtāyā mr̥ttikāyā anyatvāsaṁbhavāt ghaṭakuṇḍa- svarūpe saṁbhavataḥ, tathānyaḥ saṁbhavo‘nyo vilay ityukte tadubhayādhārabhūtasya dhrauvyasyānyatvā- bhaṅgasamudbhavo yatra saṁbhavati kṣaṇabhaṅgasamudbhavastasminkṣaṇabhaṅgasamudbhave vinaśvare paryāyārthikanayen jane loke jagati kaścidapi, tasmānnaiv jāyate na cotpadyat iti hetuṁ vadati . jo hi bhavo so vilao dravyārthikanayen yo hi bhavassa ev vilayo yataḥ kāraṇāt . tathāhi – muktātmanāṁ ya ev sakalavimalakevalajñānādirūpeṇ mokṣaparyāyeṇ bhav utpādaḥ sa ev niścayartttttnatrayātmakaniścayamokṣamārgaparyāyeṇ vilayo vināśastau ca mokṣaparyāyamokṣamārgaparyāyau kāryakāraṇarūpeṇ bhinnau, tadubhayādhārabhūtaṁ yatparamātmadravyaṁ tadev, mr̥tpiṇḍa- utpādake sāth (bhī) juṛā huā hai . aur yah virodhako prāpta nahīṁ hotā; kyoṁki udbhav aur vilayakā ekapanā aur anekapanā hai . jab udbhav aur vilayakā ekapanā hai tab pūrvapakṣa hai, aur jab anekapanā hai tab uttarapakṣa hai . (arthāt – jab utpād aur vināśake ekapanekī apekṣā lī jāy tab yah pakṣa phalit hotā hai ki – ‘na to koī utpanna hotā hai aur na naṣṭa hotā hai; aur jab utpād tathā vināśake anekapanekī apekṣā lī jāy tab pratikṣaṇ honevāle vināś aur utpādakā pakṣa phalit hotā hai .) vah isaprakār hai : —

jaise : — ‘jo ghaṛā hai vahī kūn̐ḍā hai’ aisā kahā jāne par, ghaṛe aur kūn̐ḍeke svarūpakā ekapanā asambhav honese, un donoṁkī ādhārabhūt miṭṭī pragaṭ hotī hai, usīprakār ‘jo utpād hai vahī vināś hai’ aisā kahā jāne par utpād aur vināśake svarūpakā ekapanā asambhav honese un donoṁkā ādhārabhūt dhrauvya pragaṭ hotā hai; isaliye devādiparyāyake utpanna hone aur manuṣyādiparyāyake naṣṭa hone par, ‘jo utpād hai vahī vilay hai’ aisā mānanese (is apekṣāse) un donoṁkā ādhārabhūt dhrauvyavān jīvadravya pragaṭ hotā hai (-lakṣameṁ ātā hai ) isaliye sarvadā dravyapanese jīv ṭaṁkotkīrṇa rahatā hai

aur phi ra, jaise ‘anya ghaṛā hai aur anya kūn̐ḍā hai’ aisā kahā jāne par un donoṁkī ādhārabhūt miṭṭīkā anyapanā (-bhinna -bhinnapanā) asaṁbhavit honese ghaṛekā aur kūn̐ḍekā (-donoṁkā bhinna -bhinna) svarūp pragaṭ hotā hai, usīprakār ‘anya utpād hai aur anya vyay

Page 237 of 513
PDF/HTML Page 270 of 546
single page version

saṁbhavātsaṁbhavavilayasvarūpe saṁbhavataḥ; tato devādiparyāye saṁbhavati manuṣyādiparyāye vilīyamāne cānyaḥ saṁbhavo‘nyo vilay iti kr̥tvā saṁbhavavilayavantau devādimanuṣyādiparyāyau saṁbhāvyete ev tataḥ pratikṣaṇaṁ paryāyairjīvo‘navasthitaḥ ..119..

anvayārtha : — [tasmāt tu ] isaliye [saṁsāre ] saṁsārameṁ [svabhāvasamavasthitaḥ iti ] svabhāvase avasthit aisā [kaścit na asti ] koī nahīṁ hai; (arthāt saṁsārameṁ kisīkā svabhāv keval ekarūp rahanevālā nahīṁ hai ); [saṁsāraḥ punaḥ ] aur saṁsār to [saṁsarataḥ ] saṁsaraṇ karate huye (gol phi rate huye, parivartit hote huye) [dravyasya ] dravyakī [kriyā ] kriyā hai ..120..

tethī svabhāve sthir evuṁ na koī che saṁsāramāṁ; saṁsār to saṁsaraṇ karatā dravya kerī che kriyā. 120.

Page 238 of 513
PDF/HTML Page 271 of 546
single page version

yataḥ khalu jīvo dravyatvenāvasthito‘pi paryāyairanavasthitaḥ, tataḥ pratīyate na kaścidapi saṁsāre svabhāvenāvasthit iti . yaccātrānavasthitatvaṁ tatra saṁsār ev hetuḥ, tasya manuṣyādi- paryāyātmakatvāt svarūpeṇaiv tathāvidhatvāt . ath yastu pariṇamamānasya dravyasya pūrvottar- daśāparityāgopādānātmakaḥ kriyākhyaḥ pariṇāmastatsaṁsārasya svarūpam ..120..

ath pariṇāmātmake saṁsāre kutaḥ pudgalaśleṣo yen tasya manuṣyādiparyāyātmakatva- mityatra samādhānamupavarṇayati —

vyākhyātamidānīṁ tasyopasaṁhāramāh — tamhā du ṇatthi koī sahāvasamavaṭṭhido tti tasmānnāsti kaścitsva- bhāvasamavasthit iti . yasmātpūrvoktaprakāreṇ manuṣyādiparyāyāṇāṁ vinaśvaratvaṁ vyākhyātaṁ tasmādev jñāyate paramānandaikalakṣaṇaparamacaitanyacamatkārapariṇataśuddhātmasvabhāvavadavasthito nityaḥ ko‘pi nāsti . kva . saṁsāre nissaṁsāraśuddhātmano viparīte saṁsāre . saṁsārasvarūpaṁ kathayati — saṁsāro puṇ kiriyā saṁsāraḥ punaḥ kriyā . niṣkriyanirvikalpaśuddhātmapariṇatervisadr̥śī manuṣyādivibhāvaparyāyapariṇatirūpā kriyā saṁsār- svarūpam . sā ca kasya bhavati . saṁsaramāṇassa jīvassa viśuddhajñānadarśanasvabhāvamuktātmano vilakṣaṇasya saṁsarataḥ paribhramataḥ saṁsārijīvasyeti . tataḥ sthitaṁ manuṣyādiparyāyātmakaḥ saṁsār ev vinaśvaratve kāraṇamiti ..120.. evaṁ śuddhātmano bhinnānāṁ karmajanitamanuṣyādiparyāyāṇāṁ vinaśvaratvakathanamukhyatayā

ṭīkā : — vāstavameṁ jīv dravyapanese avasthit hone par bhī paryāyoṁse anavasthit hai; isase yah pratīt hotā hai ki saṁsārameṁ koī bhī svabhāvase avasthit nahīṁ hai (arthāt kisīkā svabhāv keval avical — ekarūp rahanevālā nahīṁ hai ); aur yahān̐ jo anavasthitatā hai usameṁ saṁsār hī hetu hai; kyoṁki vah (-saṁsār) manuṣyādiparyāyātmak hai, kāraṇ ki vah svarūpase hī vaisā hai, (arthāt saṁsārakā svarūp hī aisā hai ) usameṁ pariṇaman karate huye dravyakā pūrvottaradaśākā tyāgagrahaṇātmak aisā jo kriyā nāmakā pariṇām hai vah saṁsārakā svarūp hai ..120..

ab pariṇāmātmak saṁsārameṁ kis kāraṇase pudgalakā saṁbaṁdh hotā hai ki jisase vah (saṁsār) manuṣyādiparyāyātmak hotā hai ? — isakā yahān̐ samādhān karate haiṁ : —

karme malin jīv karmasaṁyut pāmato pariṇāmane, tethī karam baṁdhāy che; pariṇām tethī karma che. 121.

Page 239 of 513
PDF/HTML Page 272 of 546
single page version

yo hi nām saṁsāranāmāyamātmanastathāvidhaḥ pariṇāmaḥ sa ev dravyakarmaśleṣahetuḥ . ath tathāvidhapariṇāmasyāpi ko hetuḥ . dravyakarma hetuḥ, tasya dravyakarmasaṁyuktatvenaivopalambhāt . evaṁ satītaretarāśrayadoṣaḥ . na hi; anādiprasiddhadravyakarmābhisaṁbaddhasyātmanaḥ prāktanadravyakarmaṇastatra hetutvenopādānāt . evaṁ kāryakāraṇabhūtanavapurāṇadravyakarmatvādātmanastathāvidhapariṇāmo gāthācatuṣṭayen dvitīyasthalaṁ gatam . ath saṁsārasya kāraṇaṁ jñānāvaraṇādi dravyakarma tasya tu kāraṇaṁ mithyātvarāgādipariṇām ityāvedayati — ādā nirdoṣiparamātmā niścayen śuddhabuddhaikasvabhāvo‘pi vyavahāreṇānādikarmabandhavaśāt kammamalimaso karmamalīmaso bhavati . tathābhavansan kiṁ karoti . pariṇāmaṁ

anvayārtha : — [karmamalīmasaḥ ātmā ] karmase malin ātmā [karmasaṁyuktaṁ pariṇāmaṁ ] karmasaṁyukta pariṇāmako (-dravyakarmake saṁyogase honevāle aśuddha pariṇāmako) [labhate ] prāpta karatā hai . [tataḥ ] usase [karma śliṣyati ] karma cipak jātā hai (-dravyakarmakā baṁdh hotā hai ); [tasmāt tu ] isaliye [pariṇāmaḥ karma ] pariṇām vah karma hai ..121..

ṭīkā : — ‘saṁsār’ nāmak jo yah ātmākā tathāvidh (-usaprakārakā) pariṇām hai vahī dravyakarmake cipakanekā hetu hai . ab, us prakārake pariṇāmakā hetu kaun hai ? (isake uttarameṁ kahate haiṁ kiḥ) dravyakarma usakā hetu hai, kyoṁki 1dravyakarmakī saṁyuktatāse hī vah dekhā jātā hai .

(śaṁkā : – ) aisā honese 2itaretarāśrayadoṣ āyagā ! (samādhān : – ) nahīṁ āyagā; kyoṁki anādisiddha dravyakarmake sāth saṁbaddha aise ātmākā jo pūrvakā 3dravyakarma hai usakā vahān̐ heturūpase grahaṇ (-svīkār) kiyā gayā hai . 1. dravyakarmake saṁyogase hī aśuddha pariṇām hote haiṁ, dravyakarmake binā ve kabhī nahīṁ hote; isaliye dravyakarma

aśuddha pariṇāmakā kāraṇ hai . 2. ek asiddha bātako siddha karaneke liye dūsarī asiddha bātakā āśray liyā jāy, aur phi ra us dūsarī

par usakā kāraṇ punaḥ dravyakarma kahā hai, isaliye śaṁkākārako śaṁkā hotī hai ki is bātameṁ itaretarāśray doṣ ātā hai . 3. navīn dravyakarmakā kāraṇ aśuddha ātmapariṇām hai, aur us aśuddha ātmapariṇāmakā kāraṇ vahakā vahī

Page 240 of 513
PDF/HTML Page 273 of 546
single page version

dravyakarmaiv, tathātmā cātmapariṇāmakartr̥tvād dravyakarmakartāpyupacārāt ..121..

ātmapariṇāmo hi tāvatsvayamātmaiv, pariṇāminaḥ pariṇāmasvarūpakartr̥tven pariṇāmā- dananyatvāt . yaśca tasya tathāvidhaḥ pariṇāmaḥ sā jīvamayyev kriyā, sarvadravyāṇāṁ pariṇām- lahadi pariṇāmaṁ labhate . kathaṁbhūtam kathaṁbhūtam . kammasaṁjuttaṁ karmarahitaparamātmano visdraśakarmasaṁyuktaṁ mithyātva- rāgādivibhāvapariṇāmaṁ . tatto silisadi kammaṁ tataḥ pariṇāmāt śliṣyati badhnāti . kim . karma . yadi punarnirmalavivekajyotiḥpariṇāmen pariṇamati tadā tu karma muñcati . tamhā kammaṁ tu pariṇāmo tasmāt karma tu pariṇāmaḥ . yasmādrāgādipariṇāmen karma badhnāti, tasmādrāgādivikalparūpo bhāvakarmasthānīyaḥ sarāgapariṇām ev karmakāraṇatvādupacāreṇ karmeti bhaṇyate . tataḥ sthitaṁ rāgādipariṇāmaḥ karmabandha- kāraṇamiti ..121.. athātmā niścayen svakīyapariṇāmasyaiv kartā, na ca dravyakarmaṇ iti pratipādayati .

isaprakār navīn dravyakarma jisakā kāryabhūt hai aur purānā dravyakarma jisakā kāraṇabhūt hai, aisā (ātmākā tathāvidh pariṇām) honese ātmākā tathāvidh pariṇām upacārase dravyakarma hī hai, aur ātmā bhī apane pariṇāmakā karttā honese dravyakarmakā karttā bhī upacārase hai ..121..

anvayārtha : — [pariṇāmaḥ ] pariṇām [svayam ] svayaṁ [ātmā ] ātmā hai, [sā punaḥ ] aur vah [jīvamayī kriyā iti bhavati ] jīvamay kriyā hai; [kriyā ] kriyāko [karma iti matā ] karma mānā gayā hai; [tasmāt ] isaliye ātmā [karmaṇaḥ kartā tu na ] dravyakarmakā karttā to nahīṁ hai ..122..

pariṇām pote jīv che, ne che kriyā e jīvamayī; kiriyā gaṇī che karma; tethī karmano kartā nathī. 122.

Page 241 of 513
PDF/HTML Page 274 of 546
single page version

lakṣaṇakriyāyā ātmamayatvābhyupagamāt . yā ca kriyā sā punarātmanā svatantreṇ prāpyatvātkarma . tatastasya paramārthādātmā ātmapariṇāmātmakasya bhāvakarmaṇ ev kartā, na tu pudgalapariṇāmātmakasya dravyakarmaṇaḥ . ath dravyakarmaṇaḥ kaḥ karteti cet . pudgalapariṇāmo hi tāvatsvayaṁ pudgal ev, pariṇāminaḥ pariṇāmasvarūpakartr̥tven pariṇāmādananyatvāt . yaśca tasya tathāvidhaḥ pariṇāmaḥ sā pudgalamayyev kriyā, sarva- dravyāṇāṁ pariṇāmalakṣaṇakriyāyā ātmamayatvābhyupagamāt . yā ca kriyā sā punaḥ pudgalen svatantreṇ prāpyatvātkarma . tatastasya paramārthāt pudgal ātmapariṇāmātmakasya athavā dvitīypātanikā – śuddhapāriṇāmikaparamabhāvagrāhakeṇ śuddhanayen yathaivākartā tathaivāśuddhanayenāpi sāṁkhyen yaduktaṁ tanniṣedhārthamātmano bandhamokṣasiddhayarthaṁ kathaṁcitpariṇāmitvaṁ vyavasthāpayatīti pātanikādvayaṁ manasi saṁpradhārya sūtramidaṁ nirūpayati — pariṇāmo sayamādā pariṇāmaḥ svayamātmā, ātma- pariṇāmastāvadātmaiv . kasmāt . pariṇāmapariṇāminostanmayatvāt . sā puṇ kiriy tti hodi sā punaḥ kriyeti bhavati, sa ca pariṇāmaḥ kriyā pariṇatiriti bhavati . kathaṁbhūtā . jīvamayā jīven nirvr̥ttatvājjīvamayī . kiriyā kamma tti madā jīven svatantreṇ svādhīnen śuddhāśuddhopādānakāraṇabhūten prāpyatvātsā kriyā karmeti matā saṁmatā . karmaśabdenātra yadev cidrūpaṁ jīvādabhinnaṁ bhāvakarmasaṁjñaṁ niścayakarma tadev grāhyam . tasyaiv kartā jīvaḥ . tamhā kammassa ṇa du kattā tasmāddravyakarmaṇo na karteti . atraitadāyāti – yadyapi kathaṁcit pariṇāmitve sati jīvasya kartr̥tvaṁ jātaṁ tathāpi niścayen svakīy- pariṇāmānāmev kartā, pudgalakarmaṇāṁ vyavahāreṇeti . tatra tu yadā śuddhopādānakāraṇarūpeṇ śuddhopayogen pariṇāmake svarūpakā karttā honese pariṇāmase ananya hai; aur jo usakā (-ātmākā) tathāvidh pariṇām hai vah jīvamayī hī kriyā hai, kyoṁki sarva dravyoṁkī pariṇāmalakṣaṇakriyā ātmamayatā (nijamayatā) se svīkār kī gaī hai; aur phi ra, jo (jīvamayī) kriyā hai vah ātmāke dvārā svataṁtratayā 1prāpya honese karma hai . isaliye paramārthataḥ ātmā apane pariṇāmasvarūp bhāvakarmakā hī karttā hai; kintu pudgalapariṇāmasvarūp dravyakarmakā nahīṁ .

ab yahān̐ aisā praśna hotā hai ki ‘(jīv bhāvakarmakā hī karttā hai tab phi ra) dravyakarmakā karttā kaun hai ?’ isakā uttar isaprakār hai : — pratham to pudgalakā pariṇām vāstavameṁ svayaṁ pudgal hī hai, kyoṁki pariṇāmī pariṇāmake svarūpakā karttā honese pariṇāmase ananya hai; aur jo usakā (-pudgalakā) tathāvidhi pariṇām hai vah pudgalamayī hī kriyā hai, kyoṁki sarva dravyoṁkī pariṇāmasvarūp kriyā nijamay hotī hai, aisā svīkār kiyā gayā hai; aur phi ra, jo (pudgalamayī) kriyā hai vah pudgalake dvārā svataṁtratayā prāpya honese karma hai . isaliye paramārthataḥ pudgal apane pariṇāmasvarūp us dravyakarmakā hī karttā hai, kintu 1. prāpya = prāpta hone yogya, (jo svataṁtrapane kare so kartā hai; aur ka rttā jise prāpta kare so karma hai .) pra. 31

Page 242 of 513
PDF/HTML Page 275 of 546
single page version

dravyakarmaṇ ev kartā, na tvātmapariṇāmātmak sya bhāvakarmaṇaḥ . tat ātmātmasvarūpeṇ pariṇamati, na pudgalasvarūpeṇ pariṇamati ..122..

yato hi nām caitanyamātmanaḥ svadharmavyāpakatvaṁ tataścetanaivātmanaḥ svarūpaṁ, tayā pariṇamati tadā mokṣaṁ sādhayati, aśuddhopādānakāraṇen tu bandhamiti . pudgalo‘pi jīvavanniścayen svakīyapariṇāmānāmev kartā, jīvapariṇāmānāṁ vyavahāreṇeti ..122.. evaṁ rāgādipariṇāmāḥ karmabandha- kāraṇaṁ, teṣāmev kartā jīv itikathanamukhyatayā gāthādvayen tr̥tīyasthalaṁ gatam . ath yen pariṇāmenātmā pariṇamati taṁ pariṇāmaṁ kathayati — pariṇamadi cedaṇāe ādā pariṇamati cetanayā karaṇabhūtayā . sa kaḥ . ātmā . yaḥ ko‘pyātmanaḥ śuddhāśuddhapariṇāmaḥ sa sarvo‘pi cetanāṁ na tyajati ityabhiprāyaḥ . puṇ cedaṇā tidhābhimadā sā sā cetanā punastridhābhimatā . kutra kutra . ṇāṇe jñānaviṣaye kamme karmaviṣaye phalammi ātmāke pariṇāmasvarūp bhāvakarmakā nahīṁ .

isase (aisā samajhanā cāhiye ki) ātmā ātmasvarūp pariṇamit hotā hai, pudgalasvarūp pariṇamit nahīṁ hotā ..122..

anvayārtha : — [ātmā ] ātmā [cetanatayā ] cetanārūpe [pariṇamati ] pariṇamit hotā hai . [punaḥ ] aur [cetanā ] cetanā [tridhā abhimatā ] tīn prakārase mānī gayī hai; [punaḥ ] aur [sā ] vah [jñāne ] jñānasaṁbaṁdhī, [karmaṇi ] karmasaṁbaṁdhī [vā ] athavā [karmaṇaḥ phale ] karmaphal saṁbaṁdhī — [bhaṇitā ] aisī kahī gayī hai ..123..

ṭīkā : — jisase caitanya vah ātmākā 1svadharmavyāpakapanā hai, usase cetanā hī 1. svadharmavyāpakapanā = nijadharmoṁmeṁ vyāpakapanā .

Page 243 of 513
PDF/HTML Page 276 of 546
single page version

khalvātmā pariṇamati . yaḥ kaścanāpyātmanaḥ pariṇāmaḥ sa sarvo‘pi cetanāṁ nātivartat iti tātparyam . cetanā punarjñānakarmak rmaphalatven tredhā . tatra jñānapariṇatirjñānacetanā, karmapariṇatiḥ karmacetanā, karmaphalapariṇatiḥ karmaphalacetanā ..123..

vā phale vā . kasya phale . kammaṇo karmaṇaḥ . bhaṇidā bhaṇitā kathiteti . jñānapariṇatiḥ jñānacetanā agre vakṣyamāṇā, karmapariṇatiḥ ka rmacetanā, ka rmaphalapariṇatiḥ karmaphalacetaneti bhāvārthaḥ ..123.. ath jñānakarmakarmaphalarūpeṇ tridhā cetanāṁ viśeṣeṇ vicārayati — ṇāṇaṁ aṭṭhaviyappaṁ jñānaṁ matyādibhedenāṣṭavikalpaṁ bhavati . athavā pāṭhāntaram — ṇāṇaṁ aṭṭhaviyappo jñānamarthavikalpaḥ . tathāhi — arthaḥ paramātmādipadārthaḥ, anantajñānasukhādirūpo‘hamiti rāgādyāsravāstu matto bhinnā iti svaparākārāvabhāsenādarśa ivārtha- ātmākā svarūp hai; us rūp (cetanārūp) vāstavameṁ ātmā pariṇamit hotā hai . ātmākā jo kuch bhī pariṇām ho vah sab hī cetanākā ullaṁghan nahīṁ karatā, (arthāt ātmākā koī bhī pariṇām cetanāko kiṁcitmātra bhī nahīṁ choṛatā — binā cetanāke bilakul nahīṁ hotā) — aisā tātparya hai . aur cetanā jñānarūp, karmarūp aur karmaphalarūpase tīn prakārakī hai . usameṁ jñānapariṇati (jñānarūpase pariṇati) vah jñānacetanā, karma pariṇati vah karmacetanā aur karmaphalapariṇati vah karmaphalacetanā hai ..123..

anvayārtha* : — [arthavikalpaḥ ] arthavikalpa (arthāt sva -par padārthoṁkā bhinnatāpūrvak yugapat avabhāsan) [jñānaṁ ] vah jñān hai; [jīven ] jīvake dvārā [yat samārabdhaṁ ] jo kiyā jā rahā ho [karma ] vah karma hai, [tad anekavidhaṁ ] vah anek prakārakā hai; [saukhyaṁ vā duḥkhaṁ vā ] sukh athavā duḥkh [phalaṁ iti bhaṇitam ] vah karmaphal kahā gayā hai ..124..

Page 244 of 513
PDF/HTML Page 277 of 546
single page version

arthavikalpastāvat jñānam . tatra kaḥ khalvarthaḥ . svaparavibhāgenāvasthitaṁ viśvam . vikalpastadākārāvabhāsanam . yastu mukurundahr̥dayābhog iv yugapadavabhāsamānasvaparākāro‘rtha- vikalpastad jñānam . kriyamāṇamātmanā karma, kriyamāṇaḥ khalvātmanā pratikṣaṇaṁ ten ten bhāven bhavatā yaḥ tadbhāvaḥ sa ev karmātmanā prāpyatvāt . tattvekavidhamapi dravyakarmopādhisannidhi- sadbhāvāsadbhāvābhyāmanekavidham . tasya karmaṇo yanniṣpādyaṁ sukhaduḥkhaṁ tatkarmaphalam . tatra dravyakarmopādhisānnidhyāsadbhāvātkarma tasya phalamanākulatvalakṣaṇaṁ prakr̥tibhūtaṁ saukhyaṁ, yattu dravyakarmopādhisānnidhyasadbhāvātkarma tasya phalaṁ saukhyalakṣaṇābhāvādvikr̥tibhūtaṁ duḥkham . evaṁ jñānakarmakarmaphalasvarūpaniścayaḥ ..124.. paricchittisamartho vikalpaḥ vikalpalakṣaṇamucyate . sa ev jñānaṁ jñānacetaneti . kammaṁ jīveṇ jaṁ samāraddhaṁ karma jīven yatsamārabdham . buddhipūrvakamanovacanakāyavyāpārarūpeṇ jīven yatsamyakkartr̥mārabdhaṁ tatkarma

ṭīkā : — pratham to, arthavikalpa vah jñān hai . vahān̐, artha kyā hai ? sva -parake vibhāgapūrvak avasthit 1viśva vah artha hai . usake ākāroṁkā 2avabhāsan vah vikalpa hai . aur darpaṇake nij vistārakī bhān̐ti (arthāt jaise darpaṇake nij vistārameṁ sva aur par ākār ek hī sāth prakāśit hote haiṁ, usīprakār) jisameṁ ek hī sāth sva -parākār avabhāsit hote haiṁ, aisā arthavikalpa vah jñān hai .

jo ātmāke dvārā kiyā jātā hai vah karma hai . pratikṣaṇ us -us bhāvase hotā huā ātmāke dvārā vāstavameṁ kiyā jānevālā jo usakā bhāv hai vahī, ātmāke dvārā 3prāpya honese karma hai . aur vah (karma) ek prakārakā hone par bhī, dravyakarmarūp upādhikī nikaṭatāke sadbhāv aur asadbhāvake kāraṇ anek prakārakā hai .

us karmase utpanna kiyā jānevālā sukh -duḥkh vah karmaphal hai . vahān̐, dravyakarmarūp upādhikī nikaṭatāke asadbhāvake kāraṇ jo karma hotā hai, usakā phal anākulatvalakṣaṇ 4prakr̥tibhūt sukh hai; aur dravyakarmarūp upādhikī nikaṭatāke sadbhāvake kāraṇ jo karma hotā hai, usakā phal 5vikr̥ti – (vikār) bhūt duḥkh hai, kyoṁki vahān̐ sukhake lakṣaṇakā abhāv hai .

is prakār jñān, karma aur karmaphalakā svarūp niścit huā . 1. viśva = samasta padārtha — dravya -guṇ -paryāy . (padārthoṁmeṁ sva aur par aise do vibhāg haiṁ . jo jānanevāle

ātmākā apanā ho vah sva hai, aur dūsarā sab, par hai .) 2. avabhāsan = avabhāsan; prakāśan; jñāt honā; pragaṭ honā . 3. ātmā apane bhāvako prāpta karatā hai, isaliye vah bhāv hī ātmākā karma hai . 4. prakr̥tibhūt = svabhāvabhūt . (sukh svabhāvabhūt hai .) 5. vikr̥tibhūt = vikārabhūt (duḥkh vikārabhūt hai, svabhāvabhūt nahīṁ hai .)

Page 245 of 513
PDF/HTML Page 278 of 546
single page version

bhāvārtha : — jisameṁ sva, sva -rūpase aur par -rūpase (paraspar ekamek huye binā, spaṣṭa bhinnatāpūrvak) ek hī sāth pratibhāsit ho so jñān hai .

jīvake dvārā kiyā jānevālā bhāv vah (jīvakā) karma hai . usake mukhya do bhed haiṁ : (1) nirupādhik (svābhāvik) śuddhabhāvarūp karma, aur (2) aupādhik śubhāśubhabhāvarūp karma .

is karmake dvārā utpanna honevālā sukh athavā duḥkh karmaphal hai . vahān̐, dravyakarmarūp upādhimeṁ yukta na honese jo nirupādhik śuddhabhāvarūp karma hotā hai, usakā phal to anākulatā jisakā lakṣaṇ hai aisā svabhāvabhūt sukh hai; aur dravyakarmarūp upādhimeṁ yukta honese jo aupādhik śubhāśubhabhāvarūp karma hotā hai, usakā phal vikārabhūt duḥkh hai, kyoṁki usameṁ anākulatā nahīṁ, kintu ākulatā hai .

anvayārtha : — [ātmā pariṇāmātmā ] ātmā pariṇāmātmak hai; [pariṇāmaḥ ] pariṇām [jñānakarmaphalabhāvī ] jñānarūp, karmarūp aur karmaphalarūp hotā hai; [tasmāt ] isaliye [jñānaṁ

pariṇām -ātmak jīv che, pariṇām jñānādik bane; tethī karamaph ḷa, karma tem ja jñān ātmā jāṇaje. 125.

Page 246 of 513
PDF/HTML Page 279 of 546
single page version

ātmā hi tāvatpariṇāmātmaiv, pariṇāmaḥ svayamātmeti svayamuktatvāt . pariṇāmastu cetanātmakatven jñānaṁ karma karmaphalaṁ vā bhavituṁ śīlaḥ, tanmayatvāccetanāyāḥ . tato jñānaṁ karma karmaphalaṁ cātmaiv . evaṁ hi śuddhadravyanirūpaṇāyāṁ paradravyasaṁparkāsaṁbhavātparyāyāṇāṁ dravyāntaḥ- pralayācca śuddhadravya evātmāvatiṣṭhate ..125..

athaivamātmano jñeyatāmāpannasya śuddhatvaniścayāt jñānatattvasiddhau śuddhātmatattvopalambho vyam ..124.. ath jñānakarmakarmaphalānyabhedanayenātmaiv bhavatīti prajñāpayati — appā pariṇāmappā ātmā bhavati . kathaṁbhūtaḥ . pariṇāmātmā pariṇāmasvabhāvaḥ . kasmāditi cet ‘pariṇāmo sayamādā’ iti pūrvaṁ svayamev bhaṇitatvāt . pariṇāmaḥ kathyate — pariṇāmo ṇāṇakammaphalabhāvī pariṇāmo bhavati . kiṁviśiṣṭaḥ . jñānakarmakarmaphalabhāvī; jñānakarmakarmaphalarūpeṇ bhavituṁ śīl ityarthaḥ . tamhā yasmādevaṁ tasmātkāraṇāt . ṇāṇaṁ pūrvasūtroktā jñānacetanā . kammaṁ tatraivauktalakṣaṇā karmacetanā . phalaṁ ca pūrvoktalakṣaṇaphalacetanā ca . ādā muṇedavvo iyaṁ cetanā trividhāpyabhedanayenātmaiv mantavyo jñātavya iti . etāvatā kimuktaṁ bhavati . trividhacetanāpariṇāmen pariṇāmī sannātmā kiṁ karoti . niścayaratnatrayātmakaśuddhapariṇāmen mokṣaṁ sādhayati, śubhāśubhābhyāṁ punarbandhamiti ..125.. evaṁ trividhacetanākathanamukhyatayā gāthātrayeṇ caturtha- sthalaṁ gatam . ath sāmānyajñeyādhikārasamāptau pūrvoktabhedabhāvanāyāḥ śuddhātmaprāptirūpaṁ phalaṁ darśayati — karma phalaṁ ca ] jñān, karma aur karmaphal [ātmā jñātavyaḥ ] ātmā hai aisā samajhanā ..125..

ṭīkā : — pratham to ātmā vāstavameṁ pariṇāmasvarūp hī hai, kyoṁki ‘pariṇām svayaṁ ātmā hai’ aisā (112vīṁ gāthāmeṁ bhagavat kundakundācāryadevane) svayaṁ kahā hai; tathā pariṇām cetanāsvarūp honese jñān, karma aur karmaphalarūp honeke svabhāvavālā hai, kyoṁki cetanā tanmay (jñānamay, karmamay athavā karmaphalamay) hotī hai . isaliye jñān, karma karmaphal ātmā hī hai .

isaprakār vāstavameṁ śuddhadravyake nirūpaṇameṁ paradravyake saṁparkakā (sambandha; saṁg) asaṁbhav honese aur paryāyeṁ dravyake bhītar 1pralīn ho jānese ātmā śuddhadravya hī rahatā hai ..125..

ab, isaprakār 2jñeyapaneko prāpta ātmākī śuddhatāke niścayase jñānatattvakī siddhi hone par śuddha ātmatattvakī upalabdhi (-anubhav, prāpti) hotī hai; isaprakār usakā abhinandan karate hue (arthāt ātmākī śuddhatāke nirṇayakī praśaṁsā karate hue — dhanyavād dete hue), dravyasāmānyake varṇanakā upasaṁhār karate haiṁ : — 1. pralīn ho jānā = atyaṁt līn ho jānā; magna ho jānā; ḍūb jānā; adr̥śya ho jānā . 2. jñeyapaneko prāpta = jñeyabhūt . (ātmā jñānarūp bhī aur jñeyarūp bhī hai, is jñeyatattva -prajñāpan adhikārameṁ

Page 247 of 513
PDF/HTML Page 280 of 546
single page version

bhavatīti tamabhinandan dravyasāmānyavarṇanāmupasaṁharati —

yo hi nāmaivaṁ kartāraṁ karaṇaṁ karma karmaphalaṁ cātmānamev niścitya na khalu paradravyaṁ pariṇamati sa ev viśrāntaparadravyasaṁparkaṁ dravyāntaḥpralīnaparyāyaṁ ca śuddhamātmānamupalabhate, na kattā svatantraḥ svādhīnaḥ kartā sādhako niṣpādako‘smi bhavāmi . sa kaḥ . appa tti ātmeti . ātmeti ko‘rthaḥ . ahamiti . kathaṁbhūtaḥ . ekaḥ . kasyāḥ sādhakaḥ . nirmalātmānubhūteḥ . kiṁviśiṣṭaḥ . nirvikār- paramacaitanyapariṇāmen pariṇataḥ san . karaṇaṁ atiśayen sādhakaṁ sādhak tamaṁ ka raṇamupak raṇaṁ ka raṇakārak mahamek evāsmi bhavāmi . ka syāḥ sādhakam . sahajaśuddhaparamātmānubhūteḥ . ken kr̥tvā .

anvayārtha : — [yadi ] yadi [śramaṇaḥ ] śramaṇ [kartā karaṇaṁ karma karmaphalaṁ ca ātmā ] ‘kartā, karaṇ, karma aur karmaphal ātmā hai’ [iti niścitaḥ ] aisā niścayavālā hotā huā [anyat ] anyarūp [na ev pariṇamati ] pariṇamit hī nahīṁ ho, [śuddhaṁ ātmānaṁ ] to vah śuddha ātmāko [labhate ] upalabdha karatā hai ..126..

ṭīkā : — jo puruṣ isaprakār ‘kartā, karaṇ, karma aur karmaphal ātmā hī hai’ yah niścay 1karake vāstavameṁ paradravyarūp pariṇamit nahīṁ hotā, vahī puruṣ, jisakā paradravyake sāth saṁparka ruk gayā hai aur jisakī paryāyeṁ dravyake bhītar pralīn ho gaī haiṁ aise śuddhātmāko upalabdha karatā hai; parantu anya koī (puruṣ) aise śuddha ātmāko upalabdha nahīṁ karatā .

isīko spaṣṭatayā samajhāte haiṁ : — 1. ‘kartā karaṇ ityādi ātmā hī hai’ aisā niścay hone par do bāteṁ niścit ho jātī haiṁ . ek to yah ki