Page 208 of 513
PDF/HTML Page 241 of 546
single page version

యథా ఖల్వేకం ముక్తాఫలస్రగ్దామ హార ఇతి సూత్రమితి ముక్తాఫలమితి త్రేధా విస్తార్యతే, తథైకం ద్రవ్యం ద్రవ్యమితి గుణ ఇతి పర్యాయ ఇతి త్రేధా విస్తార్యతే . యథా చైకస్య ముక్తాఫలస్రగ్దామ్నః శుక్లో గుణః శుక్లో హారః శుక్లం సూత్రం శుక్లం ముక్తాఫలమితి త్రేధా విస్తార్యతే, తథైకస్య ద్రవ్యస్య సత్తాగుణః సద్ద్రవ్యం సద్గుణః సత్పర్యాయ ఇతి త్రేధా విస్తార్యతే . యథా చైకస్మిన్ ముక్తాఫలస్రగ్దామ్ని యః శుక్లో గుణః స న హారో న సూత్రం న ముక్తాఫలం యశ్చ హారః సూత్రం ముక్తాఫలం వా స న శుక్లో గుణ ఇతీతరేతరస్య యస్తస్యాభావః స తదభావ- లక్షణోతద్భావోన్యత్వనిబన్ధనభూతః, తథైకస్మిన్ ద్రవ్యే యః సత్తాగుణస్తన్న ద్రవ్యం నాన్యో గుణో స్థానీయో యోసౌ శుక్లగుణః స ప్రదేశాభేదేన కిం కిం భణ్యతే . శుక్లో హార ఇతి శుక్లం సూత్రమితి శుక్లం ముక్తాఫలమితి భణ్యతే, యశ్చ హారః సూత్రం ముక్తాఫలం వా తైస్త్రిభిః ప్రదేశాభేదేన శుక్లో గుణో భణ్యత ఇతి తద్భావస్య లక్షణమిదమ్ . తద్భావస్యేతి కోర్థః . హారసూత్రముక్తాఫలానాం శుక్లగుణేన సహ తన్మయత్వం ప్రదేశాభిన్నత్వమితి . తథా ముక్తాత్మపదార్థే యోసౌ శుద్ధసత్తాగుణః స ప్రదేశాభేదేన కిం కిం భణ్యతే . సత్తాలక్షణః పరమాత్మపదార్థ ఇతి సత్తాలక్షణః కేవలజ్ఞానాదిగుణ ఇతి సత్తాలక్షణః సిద్ధపర్యాయ

అన్వయార్థ : — [సత్ ద్రవ్యం ] ‘సత్ ద్రవ్య’ [సత్ చ గుణః ] ‘సత్ గుణ’ [చ ] ఔర [సత్ చ ఏవ పర్యాయః ] ‘సత్ పర్యాయ’ — [ఇతి ] ఇస ప్రకార [విస్తారః ] (సత్తాగుణకా) విస్తార హై . [యః ఖలు ] (ఉనమేం పరస్పర) జో [తస్య అభావః ] ‘ఉసకా అభావ’ అర్థాత్ ‘ఉసరూప హోనేకా అభావ’ హై [సః ] వహ [తద్భావః ] ‘తద్ -అభావ’ [అతద్భావః ] అర్థాత్ అతద్భావ హై ..౧౦౭..

టీకా : — జైసే ఏక ౧మోతియోంకీ మాలా ‘హార’కే రూపమేం, ‘సూత్ర’ (ధాగా) కే రూపమేం ఔర ‘మోతీ’ కే రూపమేం — (త్రిధా) తీన ప్రకారసే విస్తారిత కీ జాతీ హై, ఉసీప్రకార ఏక ‘ద్రవ్య,’ ద్రవ్యకే రూపమేం, ‘గుణ’కే రూపమేం ఔర ‘పర్యాయ’కే రూపమేం — తీన ప్రకారసే విస్తారిత కియా జాతా హై .

ఔర జైసే ఏక మోతియోంకీ మాలాకా శుక్లత్వ గుణ, ‘శుక్ల హార,’ ‘శుక్ల ధాగా’, ఔర ‘శుక్ల మోతీ’, — ఐసే తీన ప్రకారసే విస్తారిత కియా జాతా హై, ఉసీప్రకార ఏక ద్రవ్యకా సత్తాగుణ ‘సత్ద్రవ్య’, ‘సత్గుణ’, ఔర ‘సత్పర్యాయ’, — ఐసే తీన ప్రకారసే విస్తారిత కియా జాతా హై .

ఔర జిస ప్రకార ఏక మోతియోంకీ మాలామేం జో శుక్లత్వగుణ హై వహ హార నహీం హై, ధాగా నహీం హై యా మోతీ నహీం హై, ఔర జో హార, ధాగా యా మోతీ హై వహ శుక్లత్వగుణ నహీం హై; — ఇసప్రకార ౧ మోతియోంకీ మాలా = మోతీ కా హార, మౌక్తికమాలా .

Page 209 of 513
PDF/HTML Page 242 of 546
single page version

న పర్యాయో యచ్చ ద్రవ్యమన్యో గుణః పర్యాయో వా స న సత్తాగుణ ఇతీతరేతరస్య యస్తస్యాభావః స తదభావలక్షణోతద్భావోన్యత్వనిబన్ధనభూతః ..౧౦౭.. ఇతి భణ్యతే . యశ్చ పరమాత్మపదార్థః కేవలజ్ఞానాదిగుణః సిద్ధత్వపర్యాయ ఇతి తైశ్చ త్రిభిః (ప్రదేశాభేదేన ?) శుద్ధసత్తాగుణో భణ్యత ఇతి తద్భావస్య లక్షణమిదమ్ . తద్భావస్యేతి కోర్థః . పరమాత్మపదార్థ- కేవలజ్ఞానాదిగుణసిద్ధత్వపర్యాయాణాం శుద్ధసత్తాగుణేన సహ సంజ్ఞాదిభేదేపి ప్రదేశైస్తన్మయత్వమితి . జో ఖలు తస్స అభావో యస్తస్య పూర్వోక్తలక్షణతద్భావస్య ఖలు స్ఫు టం సంజ్ఞాదిభేదవివక్షాయామభావః సో తదభావో స పూర్వోక్తలక్షణస్తదభావో భణ్యతే . స చ తదభావః కిం భణ్యతే . అతబ్భావో న తద్భావస్తన్మయత్వమ్ కించ అతద్భావః సంజ్ఞాలక్షణప్రయోజనాదిభేదః ఇత్యర్థః . తద్యథా — యథా ముక్తాఫలహారే యోసౌ శుక్లగుణస్తద్వాచకే న శుక్లమిత్యక్షరద్వయేన హారో వాచ్యో న భవతి సూత్రం వా ముక్తాఫలం వా, హారసూత్రముక్తాఫలశబ్దైశ్చ శుక్లగుణో వాచ్యో న భవతి . ఏవం పరస్పరం ప్రదేశాభేదేపి యోసౌ సంజ్ఞాదిభేదః స తస్య పూర్వోక్త లక్షణ- తద్భావస్యాభావస్తదభావో భణ్యతే . స చ తదభావః పునరపి కిం భణ్యతే . అతద్భావః సంజ్ఞా- లక్షణప్రయోజనాదిభేద ఇతి . తథా ముక్తజీవే యోసౌ శుద్ధసత్తాగుణస్తద్వాచకేన సత్తాశబ్దేన ముక్తజీవో ఏక -దూసరేమేం జో ‘ఉసకా అభావ’ అర్థాత్ ‘తద్రూప హోనేకా అభావ’ హై వహ ‘తద్ -అభావ’ లక్షణ ‘అతద్భావ’ హై, జో కి అన్యత్వకా కారణ హై . ఇసీప్రకార ఏక ద్రవ్యమేం జో సత్తాగుణ హై వహ ద్రవ్య నహీం హై, ౧అన్యగుణ నహీం హై, యా పర్యాయ నహీం హై; ఔర జో ద్రవ్య అన్య గుణ యా పర్యాయ హై వహ సత్తాగుణ

— ఇసప్రకార ఏక -దూసరేమేం జో ‘ఉసకా అభావ’ అర్థాత్ ‘తద్రూప హోనేకా అభావ’ హై వహ ౨‘తద్ -అభావ’ లక్షణ ‘అతద్భావ’ హై జో కి అన్యత్వకా కారణ హై .

భావార్థ : — ఏక ఆత్మాకా విస్తారకథనమేం ‘ఆత్మద్రవ్య’కే రూపమేం ‘జ్ఞానాదిగుణ’ కే రూపమేం ఔర ‘సిద్ధత్వాది పర్యాయ’ కే రూపమేం — తీన ప్రకారసే వర్ణన కియా జాతా హై . ఇసీప్రకార సర్వ ద్రవ్యోంకే సమ్బన్ధమేం సమఝనా చాహియే .

ఔర ఏక ఆత్మాకే అస్తిత్వ గుణకో ‘సత్ ఆత్మద్రవ్య’, సత్ జ్ఞానాదిగుణ’ ఔర ‘సత్ సిద్ధత్వాది పర్యాయ’ — ఐసే తీన ప్రకారసే విస్తారిత కియా జాతా హై; ఇసీప్రకార సభీ ద్రవ్యోంకే సమ్బన్ధమేం సమఝనా చాహియే .

ఔర ఏక ఆత్మాకా జో అస్తిత్వ గుణ హై వహ ఆత్మద్రవ్య నహీం హై, (సత్తా గుణకే బినా) జ్ఞానాదిగుణ నహీం హై, యా సిద్ధత్వాది పర్యాయ నహీం హై; ఔర జో ఆత్మద్రవ్య హై, (అస్తిత్వకే సివాయ) జ్ఞానాదిగుణ హై యా సిద్ధత్వాది పర్యాయ హై వహ అస్తిత్వ గుణ నహీం హై — ఇసప్రకార ఉనమేం పరస్పర అతద్భావ హై, జిసకే కారణ ఉనమేం అన్యత్వ హై . ఇసీప్రకార సభీ ద్రవ్యోంకే సమ్బన్ధమేం సమఝనా చాహియే . ౧. అన్యగుణ = సత్తా కే అతిరిక్త దూసరా కోఈ భీ గుణ . ౨. తద్ -అభావ = ఉసకా అభావ; (తద్ -అభావ = తస్య అభావః) తద్భావ అతద్భావకా లక్షణ (స్వరూప) హై;

అతద్భావ అన్యత్వకా కారణ హై . ప్ర. ౨౭

Page 210 of 513
PDF/HTML Page 243 of 546
single page version

భీ భలీభాఁతి సమఝ లేనా చాహియే . జైసే కి : — సత్తా గుణకీ భాఁతి ఏక ఆత్మాకే పురుషార్థ గుణకో ‘పురుషార్థీ ఆత్మద్రవ్య’ ‘పురుషార్థీ జ్ఞానాదిగుణ’ ఔర ‘పురుషార్థీ సిద్ధత్వాది పర్యాయ’ — ఇసప్రకార విస్తరిత కర సకతే హైం . అభిన్నప్రదేశ హోనేసే ఇసప్రకార విస్తార కియా జాతా హై, ఫి ర భీ సంజ్ఞా -లక్షణ -ప్రయోజనాది భేద హోనేసే పురుషార్థగుణకో తథా ఆత్మద్రవ్యకో, జ్ఞానాది అన్య గుణ ఔర సిద్ధత్వాది పర్యాయకో అతద్భావ హై, జో కి ఉనమేం అన్యత్వకా కారణ హై ..౧౦౭..

అన్వయార్థ : — [అర్థాత్ ] స్వరూప అపేక్షాసే [యద్ ద్రవ్యం ] జో ద్రవ్య హై [తత్ న గుణః ] వహ గుణ నహీం హై, [యః అపి గుణః ] ఔర జో గుణ హై [సః న తత్త్వం ] యహ ద్రవ్య నహీం హై . [ఏషః హి అతద్భావః ] యహ అతద్భావ హై; [న ఏవ అభావః ] సర్వథా అభావ వహ అతద్భావ నహీం హై; [ఇతి నిర్దిష్టః ] ఐసా (జినేన్ద్రదేవ ద్వారా) దరశాయా గయా హై ..౧౦౮..

– ఆనే అతత్పణుం జాణవుం, న అభావనే; భాఖ్యుం జినే. ౧౦౮.

Page 211 of 513
PDF/HTML Page 244 of 546
single page version

ఏకస్మిన్ద్రవ్యే యద్ ద్రవ్యం గుణో న తద్భవతి, యో గుణః స ద్రవ్యం న భవతీత్యేవం యద్ ద్రవ్యస్య గుణరూపేణ గుణస్య వా ద్రవ్యరూపేణ తేనాభవనం సోతద్భావః, ఏతావతైవాన్యత్వవ్యవహారసిద్ధేః . న పునర్ద్రవ్యస్యాభావో గుణో గుణస్యాభావో ద్రవ్యమిత్యేవంలక్షణోభావోతద్భావః . ఏవం సత్యేకద్రవ్య- స్యానేకత్వముభయశూన్యత్వమపోహరూపత్వం వా స్యాత్ . తథా హి — యథా ఖలు చేతనద్రవ్యస్యాభావో- చేతనద్రవ్యమచేతనద్రవ్యస్యాభావశ్చేతనద్రవ్యమితి తయోరనేకత్వం, తథా ద్రవ్యస్యాభావో గుణో గుణస్యాభావో ద్రవ్యమిత్యేకస్యాపి ద్రవ్యస్యానేకత్వం స్యాత్ . యథా సువర్ణస్యాభావే సువర్ణత్వస్యా- భావః సువర్ణత్వస్యాభావే సువర్ణస్యాభావ ఇత్యుభయశూన్యత్వం, తథా ద్రవ్యస్యాభావే గుణస్యాభావో యోపి గుణః స న తత్త్వం ద్రవ్యమర్థతః పరమార్థతః, యః శుద్ధసత్తాగుణః స ముక్తాత్మద్రవ్యం న భవతి . శుద్ధసత్తాశబ్దేన ముక్తాత్మద్రవ్యం వాచ్యం న భవతీత్యర్థః . ఏసో హి అతబ్భావో ఏష ఉక్తలక్షణో హి స్ఫు టమతద్భావః . ఉక్తలక్షణ ఇతి కోర్థః . గుణగుణినోః సంజ్ఞాదిభేదేపి ప్రదేశభేదాభావః . ణేవ అభావో త్తి ణిద్దిట్ఠో నైవాభావ ఇతి నిర్దిష్టః . నైవ అభావ ఇతి కోర్థః . యథా సత్తావాచకశబ్దేన ముక్తాత్మ- ద్రవ్యం వాచ్యం న భవతి తథా యది సత్తాప్రదేశైరపి సత్తాగుణాత్సకాశాద్భిన్నం భవతి తదా యథా

టీకా : — ఏక ద్రవ్యమేం, జో ద్రవ్య హై వహ గుణ నహీం హై, జో గుణ హై వహ ద్రవ్య నహీం హై; — ఇసప్రకార జో ద్రవ్యకా గుణరూపసే అభవన (-న హోనా) అథవా గుణకా ద్రవ్యరూపసే అభవన వహ అతద్భావ హై; క్యోంకి ఇతనేసే హీ అన్యత్వవ్యవహార (-అన్యత్వరూప వ్యవహార) సిద్ధ హోతా హై . పరన్తు ద్రవ్యకా అభావ గుణ హై, గుణకా అభావ ద్రవ్య హై; — ఐసే లక్షణవాలా అభావ వహ అతద్భావ నహీం హై . యది ఐసా హో తో (౧) ఏక ద్రవ్యకో అనేకత్వ ఆ జాయగా, (౨) ఉభయశూన్యతా (దోనోంకా అభావ) హో జాయగీ, అథవా (౩) అపోహరూపతా ఆ జాయగీ . ఇసీ కో సమఝాతే హైం : —

(ద్రవ్యకా అభావ వహ గుణ హై ఔర గుణకా అభావ వహ ద్రవ్య; వహ ఐసా మాననే పర ప్రథమ దోష ఇస ప్రకార ఆయగా : — )

(౧) జైసే చేతనద్రవ్యకా అభావ వహ అచేతన ద్రవ్య హై, అచేతనద్రవ్యకా అభావ వహ చేతనద్రవ్య హై, — ఇసప్రకార ఉనకే అనేకత్వ (ద్విత్వ) హై, ఉసీప్రకార ద్రవ్యకా అభావ వహ గుణ, గుణకా అభావ వహ ద్రవ్య — ఇసప్రకార ఏక ద్రవ్యకే భీ అనేకత్వ ఆ జాయగా . (అర్థాత్ ద్రవ్యకే ఏక హోనేపర భీ ఉసకే అనేకత్వకా ప్రసంగ ఆ జాయగా .)

సువర్ణత్వకా అభావ హోనే పర సువర్ణకా అభావ హో జాతా హై, — ఇసప్రకార ఉభయశూన్యత్వ – దోనోంకా అభావ హో జాతా హై; ఉసీప్రకార ద్రవ్యకా అభావ హోనే పర గుణకా అభావ ఔర గుణకా అభావ హోనే పర ద్రవ్యకా అభావ హో జాయగా; — ఇసప్రకార ఉభయశూన్యతా హో జాయగీ . (అర్థాత్

Page 212 of 513
PDF/HTML Page 245 of 546
single page version

గుణస్యాభావే ద్రవ్యస్యాభావ ఇత్యుభయశూన్యత్వం స్యాత్ . యథా పటాభావమాత్ర ఏవ ఘటో ఘటాభావమాత్ర ఏవ పట ఇత్యుభయోరపోహరూపత్వం, తథా ద్రవ్యాభావమాత్ర ఏవ గుణో గుణాభావమాత్ర ఏవ ద్రవ్య- మిత్యత్రాప్యపోహరూపత్వం స్యాత్ . తతో ద్రవ్యగుణయోరేకత్వమశూన్యత్వమనపోహత్వం చేచ్ఛతా యథోదిత ఏవాతద్భావోభ్యుపగన్తవ్యః ..౧౦౮..

జీవప్రదేశేభ్యః పుద్గలద్రవ్యం భిన్నం సద్ద్రవ్యాన్తరం భవతి తథా సత్తాగుణప్రదేశేభ్యో ముక్తజీవద్రవ్యం సత్తాగుణాద్భిన్నం సత్పృథగ్ద్రవ్యాన్తరం ప్రాప్నోతి . ఏవం కిం సిద్ధమ్ . సత్తాగుణరూపం పృథగ్ద్రవ్యం ముక్తాత్మద్రవ్యం చ పృథగితి ద్రవ్యద్వయం జాతం, న చ తథా . ద్వితీయం చ దూషణం ప్రాప్నోతి — యథా సువర్ణత్వగుణప్రదేశేభ్యో ద్రవ్య తథా గుణ దోనోంకే అభావకా ప్రసంగ ఆ జాయగా .)

అభావ జితనా హీ ఘట హై, ఔర ఘటకే కేవల అభావ జితనా హీ వస్త్ర హై) — ఇసప్రకార దోనోంకే అపోహరూపతా హై, ఉసీప్రకార ద్రవ్యాభావమాత్ర హీ గుణ ఔర గుణాభావమాత్ర హీ ద్రవ్య హోగా; — ఇసప్రకార ఇసమేం భీ (ద్రవ్య -గుణమేం భీ) ౧అపోహరూపతా ఆ జాయగీ, (అర్థాత్ కేవల నకారరూపతాకా ప్రసఙ్గ ఆ జాయగా .)

ఇసలియే ద్రవ్య ఔర గుణకా ఏకత్వ, అశూన్యత్వ ఔర ౨అనపోహత్వ చాహనేవాలేకో యథోక్త హీ (జైసా కహా వైసా హీ) అతద్భావ మాననా చాహియే ..౧౦౮..

అబ, సత్తా ఔర ద్రవ్యకా గుణ – గుణీపనా సిద్ధ కరతే హైం : — ౧. అపోహరూపతా = సర్వథా నకారాత్మకతా; సర్వథా భిన్నతా . (ద్రవ్య ఔర గుణమేం ఏక -దూసరేకా కేవల నకార హీ

౨. అనపోహత్వ = అపోహరూపతాకా న హోనా; కేవల నకారాత్మకతాకా న హోనా .

పరిణామ ద్రవ్యస్వభావ జే, తే గుణ ‘సత్’-అవిశిష్ట ఛే; ‘ద్రవ్యో స్వభావే స్థిత సత్ ఛే’ – ఏ జ ఆ ఉపదేశ ఛే. ౧౦౯.

Page 213 of 513
PDF/HTML Page 246 of 546
single page version

ద్రవ్యం హి స్వభావే నిత్యమవతిష్ఠమానత్వాత్సదితి ప్రాక్ ప్రతిపాదితమ్ . స్వభావస్తు ద్రవ్యస్య పరిణామోభిహితః . య ఏవ ద్రవ్యస్య స్వభావభూతః పరిణామః, స ఏవ సదవిశిష్టో గుణ ఇతీహ సాధ్యతే . యదేవ హి ద్రవ్యస్వరూపవృత్తిభూతమస్తిత్వం ద్రవ్యప్రధాననిర్దేశాత్సదితి సంశబ్ద్యతే తదవిశిష్టగుణభూత ఏవ ద్రవ్యస్య స్వభావభూతః పరిణామః, ద్రవ్యవృత్తేర్హి త్రికోటిసమయ- భిన్నస్య సువర్ణస్యాభావస్తథైవ సువర్ణప్రదేశేభ్యో భిన్నస్య సువర్ణత్వగుణస్యాప్యభావః, తథా సత్తాగుణ- ప్రదేశేభ్యో భిన్నస్య ముక్తజీవద్రవ్యస్యాభావస్తథైవ ముక్తజీవద్రవ్యప్రదేశేభ్యో భిన్నస్య సత్తాగుణస్యాప్యభావః ఇత్యుభయశూన్యత్వం ప్రాప్నోతి . యథేదం ముక్తజీవద్రవ్యే సంజ్ఞాదిభేదభిన్నస్యాతద్భావస్తస్య సత్తాగుణేన సహ ప్రదేశాభేదవ్యాఖ్యానం కృతం తథా సర్వద్రవ్యేషు యథాసంభవం జ్ఞాతవ్యమిత్యర్థః ..౧౦౮.. ఏవం ద్రవ్యస్యాస్తిత్వ- కథనరూపేణ ప్రథమగాథా, పృథక్త్వలక్షణాతద్భావాభిధానాన్యత్వలక్షణయోః కథనేన ద్వితీయా, సంజ్ఞాలక్షణ- ప్రయోజనాదిభేదరూపస్యాతద్భావస్య వివరణరూపేణ తృతీయా, తస్యైవ దృఢీకరణార్థం చ చతుర్థీతి ద్రవ్యగుణ- యోరభేదవిషయే యుక్తికథనముఖ్యతయా గాథాచతుష్టయేన పఞ్చమస్థలం గతమ్ . అథ సత్తా గుణో భవతి, ద్రవ్యం

అన్వయార్థ : — [యః ఖలు ] జో, [ద్రవ్యస్వభావః పరిణామః ] ద్రవ్యకా స్వభావభూత (ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యాత్మక) పరిణామ హై [సః ] వహ (పరిణామ) [సదవిశిష్టః గుణః ] ‘సత్’ సే అవిశిష్ట (-సత్తాసే అభిన్న హై ఐసా) గుణ హై . [స్వభావే అవస్థితం ] ‘స్వభావమేం అవస్థిత (హోనేసే) [ద్రవ్యం ] ద్రవ్య [సత్ ] సత్ హై’ — [ఇతి జినోపదేశః ] ఐసా జో (౯౯ వీం గాథామేం కథిత) జినోపదేశ హై [అయమ్ ] వహీ యహ హై . (అర్థాత్ ౯౯వీం గాథాకే కథనమేంసే ఇస గాథామేం కథిత భావ సహజ హీ నికలతా హై .) ..౧౦౯..

టీకా : — ద్రవ్య స్వభావమేం నిత్య అవస్థిత హోనేసే సత్ హై, — ఐసా పహలే (౯౯వీం గాథామేం) ప్రతిపాదిత కియా గయా హై; ఔర (వహాఁ) ద్రవ్యకా స్వభావ పరిణామ కహా గయా హై . యహాఁ యహ సిద్ధ కియా జా రహా హై కి — జో ద్రవ్యకా స్వభావభూత పరిణామ హై వహీ ‘సత్’ సే అవిశిష్ట (-అస్తిత్వసే అభిన్న ఐసా – అస్తిత్వసే కోఈ అన్య నహీం ఐసా) గుణ హై .

ద్రవ్యకే స్వరూపకా వృత్తిభూత ఐసా జో అస్తిత్వ ద్రవ్యప్రధాన కథనకే ద్వారా ‘సత్’ శబ్దసే కహా జాతా హై ఉససే అవిశిష్ట (-ఉస అస్తిత్వసే అనన్య) గుణభూత హీ ద్రవ్యస్వభావభూత పరిణామ హై; క్యోంకి ద్రవ్యకీ ౧వృత్తి (అస్తిత్వ) తీన ప్రకారకే సమయకో స్పర్శిత కరతీ హోనేసే ౧. వృత్తి = వర్తనా; అస్తిత్వ రహనా వహ; టికనా వహ .

Page 214 of 513
PDF/HTML Page 247 of 546
single page version

స్పర్శిన్యాః ప్రతిక్షణం తేన తేన స్వభావేన పరిణమనాత్ . ద్రవ్యస్వభావభూత ఏవ తావత్పరిణామః . స త్వస్తిత్వభూతద్రవ్యవృత్త్యాత్మకత్వాత్సదవిశిష్టో ద్రవ్యవిధాయకో గుణ ఏవేతి సత్తాద్రవ్యయో- ర్గుణగుణిభావః సిద్ధయతి ..౧౦౯..

చ గుణీ భవతీతి ప్రతిపాదయతి — జో ఖలు దవ్వసహావో పరిణామో యః ఖలు స్ఫు టం ద్రవ్యస్య స్వభావభూతః పరిణామః పఞ్చేన్ద్రియవిషయానుభవరూపమనోవ్యాపారోత్పన్నసమస్తమనోరథరూపవికల్పజాలాభావే సతి యశ్చిదా- నన్దైకానుభూతిరూపః స్వస్థభావస్తస్యోత్పాదః, పూర్వోక్తవికల్పజాలవినాశో వ్యయః, తదుభయాధారభూతజీవత్వం ధ్రౌవ్యమిత్యుక్తలక్షణోత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యాత్మకజీవద్రవ్యస్య స్వభావభూతో యోసౌ పరిణామః సో గుణో స గుణో భవతి . స పరిణామః కథంభూతః సన్గుణో భవతి . సదవిసిట్ఠో సతోస్తిత్వాదవిశిష్టోభిన్నస్తదుత్పాదాదిత్రయం తిష్ఠత్యస్తిత్వం చైకం తిష్ఠత్యస్తిత్వేన సహ కథమభిన్నో భవతీతి చేత్ . ‘‘ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యయుక్తం సత్’’ ఇతి వచనాత్ . ఏవం సతి సత్తైవ గుణో భవతీత్యర్థః . ఇతి గుణవ్యాఖ్యానం గతమ్ . సదవట్ఠిదం సహావే దవ్వం తి సదవస్థితం స్వభావే ద్రవ్యమితి . ద్రవ్యం పరమాత్మద్రవ్యం భవతి . కిం కర్తృ . సదితి . కేన . అభేద- నయేన . కథంభూతమ్ . సత్ అవస్థితమ్ . క్వ . ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యాత్మకస్వభావే . జిణోవదేసోయం అయం జినోపదేశ ఇతి ‘సదవట్ఠిదం సహావే దవ్వం దవ్వస్స జో హు పరిణామో’ ఇత్యాదిపూర్వసూత్రే యదుక్తం తదేవేదం వ్యాఖ్యానమ్, గుణకథనం పునరధికమితి తాత్పర్యమ్ . యథేదం జీవద్రవ్యే గుణగుణినోర్వ్యాఖ్యానం (వహ వృత్తి – అస్తిత్వ) ప్రతిక్షణ ఉస -ఉస స్వభావరూప పరిణమిత హోతీ హై .

(ఇసప్రకార) ప్రథమ తో ద్రవ్యకా స్వభావభూత పరిణామ హై; ఔర వహ (ఉత్పాద -వ్యయ- ధ్రౌవ్యాత్మక పరిణామ) అస్తిత్వభూత ఐసీ ద్రవ్యకీ వృత్తిస్వరూప హోనేసే, ‘సత్’ సే అవిశిష్ట, ద్రవ్యవిధాయక (-ద్రవ్యకా రచయితా) గుణ హీ హై . — ఇసప్రకార సత్తా ఔర ద్రవ్యకా గుణగుణీపనా సిద్ధ హోతా హై ..౧౦౯..

Page 215 of 513
PDF/HTML Page 248 of 546
single page version

న ఖలు ద్రవ్యాత్పృథగ్భూతో గుణ ఇతి వా పర్యాయ ఇతి వా కశ్చిదపి స్యాత్; యథా సువర్ణాత్పృథగ్భూతం తత్పీతత్వాదికమితి వా తత్కుణ్డలత్వాదికమితి వా . అథ తస్య తు ద్రవ్యస్య స్వరూపవృత్తిభూతమస్తిత్వాఖ్యం యద్ద్రవ్యత్వం స ఖలు తద్భావాఖ్యో గుణ ఏవ భవన్ కిం హి ద్రవ్యాత్పృథగ్భూతత్వేన వర్తతే . న వర్తత ఏవ . తర్హి ద్రవ్యం సత్తాస్తు స్వయమేవ ..౧౧౦..

అన్వయార్థ : — [ఇహ ] ఇస విశ్వమేం [గుణః ఇతి వా కశ్చిత్ ] గుణ ఐసా కుఛ [పర్యాయః ఇతి వా ] యా పర్యాయ ఐసా కుఛ [ద్రవ్యం వినా నాస్తి ] ద్రవ్యకే బినా (-ద్రవ్యసే పృథక్) నహీం హోతా; [ద్రవ్యత్వం పునః భావః ] ఔర ద్రవ్యత్వ వహ భావ హై (అర్థాత్ అస్తిత్వ గుణ హై); [తస్మాత్ ] ఇసలియే [ద్రవ్యం స్వయం సత్తా ] ద్రవ్య స్వయం సత్తా (అస్తిత్వ) హై ..౧౧౦..

టీకా : — వాస్తవమేం ద్రవ్యసే పృథగ్భూత (భిన్న) ఐసా కోఈ గుణ యా ఐసీ కోఈ పర్యాయ కుఛ నహీం హోతా; జైసే — సువర్ణసే పృథగ్భూత ఉసకా పీలాపన ఆది యా ఉసకా కుణ్డలత్వాది నహీం హోతా తదనుసార . అబ, ఉస ద్రవ్యకే స్వరూపకీ వృత్తిభూత జో ‘అస్తిత్వ’ నామసే కహా జానేవాలా ద్రవ్యత్వ వహ ఉసకా ‘భావ’ నామసే క హా జానేవాలా గుణ హీ హోనేసే, క్యా వహ ద్రవ్యసే పృథక్రూప వర్తతా హై ? నహీం హీ వర్తతా . తబ ఫి ర ద్రవ్య స్వయమేవ సత్తా హో ..౧౧౦..

Page 216 of 513
PDF/HTML Page 249 of 546
single page version

ఏవమేతద్యథోదితప్రకారసాకల్యాకలంక లాంఛనమనాదినిధనం సత్స్వభావే ప్రాదుర్భావమాస్కన్దతి ద్రవ్యమ్ . స తు ప్రాదుర్భావో ద్రవ్యస్య ద్రవ్యాభిధేయతాయాం సద్భావనిబద్ధ ఏవ స్యాత్; పర్యాయాభిధేయతాయాం త్వసద్భావనిబద్ధ ఏవ . తథా హి — యదా ద్రవ్యమేవాభిధీయతే న పర్యాయాస్తదా ప్రభవావసాన- వర్జితాభిర్యౌగపద్యప్రవృత్తాభిర్ద్రవ్యనిష్పాదికాభిరన్వయశక్తిభిః ప్రభవావసానలాంఛనాః క్రమప్రవృత్తాః మోక్షపర్యాయః కేవలజ్ఞానాదిరూపో గుణసమూహశ్చ యేన కారణేన తద్ద్వయమపి పరమాత్మద్రవ్యం వినా నాస్తి, న విద్యతే . కస్మాత్ . ప్రదేశాభేదాదితి . ఉత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యాత్మకశుద్ధసత్తారూపం ముక్తాత్మద్రవ్యం భవతి . తస్మాదభేదేన సత్తైవ ద్రవ్యమిత్యర్థః . యథా ముక్తాత్మద్రవ్యే గుణపర్యాయాభ్యాం సహాభేదవ్యాఖ్యానం కృతం తథా యథాసంభవం సర్వద్రవ్యేషు జ్ఞాతవ్యమితి ..౧౧౦.. ఏవం గుణగుణివ్యాఖ్యానరూపేణ ప్రథమగాథా, ద్రవ్యస్య గుణపర్యాయాభ్యాం సహ భేదో నాస్తీతి కథనరూపేణ ద్వితీయా చేతి స్వతన్త్రగాథాద్వయేన షష్ఠస్థలం గతమ్ .. అథ ద్రవ్యస్య ద్రవ్యార్థికపర్యాయార్థికనయాభ్యాం సదుత్పాదాసదుత్పాదౌ దర్శయతి – ఏవంవిహసబ్భావే ఏవంవిధసద్భావే సత్తాలక్షణముత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యలక్షణం గుణపర్యాయలక్షణం ద్రవ్యం చేత్యేవంవిధపూర్వోక్తసద్భావే స్థితం, అథవా ఏవంవిహం సహావే ఇతి పాఠాన్తరమ్ . తత్రైవంవిధం పూర్వోక్తలక్షణం స్వకీయసద్భావే స్థితమ్ . కిమ్ . దవ్వం ద్రవ్యం కర్తృ . కిం

అన్వయార్థ : — [ఏవంవిధం ద్రవ్యం ] ఐసా (పూర్వోక్త) ద్రవ్య [స్వభావే ] స్వభావమేం [ద్రవ్యార్థపర్యాయార్థాభ్యాం ] ద్రవ్యార్థిక ఔర పర్యాయార్థిక నయోంకే ద్వారా [సదసద్భావనిబద్ధం ప్రాదుర్భావం ] సద్భావసంబద్ధ ఔర అసద్భావసంబద్ధ ఉత్పాదకో [సదా లభతే ] సదా ప్రాప్త కరతా హై ..౧౧౧..

టీకా : — ఇసప్రకార యథోదిత (పూర్వకథిత) సర్వ ప్రకారసే ౧అకలంక లక్షణవాలా, అనాదినిధన వహ ద్రవ్య సత్ -స్వభావమేం (అస్తిత్వస్వభావమేం) ఉత్పాదకో ప్రాప్త హోతా హై . ద్రవ్యకా వహ ఉత్పాద, ద్రవ్యకీ ౨అభిధేయతాకే సమయ సద్భావసంబద్ధ హీ హై ఔర పర్యాయోంకీ అభిధేయతాకే సమయ అసద్భావసంబద్ధ హీ హై . ఇసే స్పష్ట సమఝాతే హైం : —

జబ ద్రవ్య హీ కహా జాతా హై — పర్యాయేం నహీం, తబ ఉత్పత్తివినాశ రహిత, యుగపత్ ప్రవర్తమాన, ద్రవ్యకో ఉత్పన్న కరనేవాలీ ౩అన్వయశక్తియోంకే ద్వారా, ఉత్పత్తివినాశలక్షణవాలీ, క్రమశః ప్రవర్తమాన, ౧. అకలంక = నిర్దోష (యహ ద్రవ్య పూర్వకథిత సర్వప్రకార నిర్దోష లక్షణవాలా హై .) ౨. అభిధేయతా = కహనే యోగ్యపనా; వివక్షా; కథనీ . ౩. అన్వయశక్తి = అన్వయరూపశక్తి . (అన్వయశక్తియాఁ ఉత్పత్తి ఔర నాశసే రహిత హైం, ఏక హీ సాథ ప్రవృత్త

Page 217 of 513
PDF/HTML Page 250 of 546
single page version

పర్యాయనిష్పాదికా వ్యతిరేకవ్యక్తీస్తాస్తాః సంక్రామతో ద్రవ్యస్య సద్భావనిబద్ధ ఏవ ప్రాదుర్భావః, హేమవత్ . తథా హి — యదా హేమైవాభిధీయతే నాంగదాదయః పర్యాయాస్తదా హేమసమానజీవితాభిర్యౌగ- పద్యప్రవృత్తాభిర్హేమనిష్పాదికాభిరన్వయశక్తి భిరంగదాదిపర్యాయసమానజీవితాః క్రమప్రవృత్తా అంగదాది- పర్యాయనిష్పాదికా వ్యతిరేకవ్యక్తీస్తాస్తాః సంక్రామతో హేమ్నః సద్భావనిబద్ధ ఏవ ప్రాదుర్భావః . యదా తు పర్యాయా ఏవాభిధీయన్తే న ద్రవ్యం, తదా ప్రభవావసానలాంఛనాభిః క్రమప్రవృత్తాభిః పర్యాయనిష్పాదికాభిర్వ్యతిరేకవ్యక్తిభిస్తాభిస్తాభిః ప్రభవావసానవర్జితా యౌగపద్యప్రవృత్తా ద్రవ్య- కరోతి . సదా లభది సదా సర్వకాలం లభతే . కిం కర్మతాపన్నమ్ . పాదుబ్భావం ప్రాదుర్భావముత్పాదమ్ . కథంభూతమ్ . సదసబ్భావణిబద్ధం సద్భావనిబద్ధమసద్భావనిబద్ధం చ . కాభ్యాం కృత్వా . దవ్వత్థపజ్జయత్థేహిం ద్రవ్యార్థికపర్యాయార్థికనయాభ్యామితి . తథాహి — యథా యదా కాలే ద్రవ్యార్థికనయేన వివక్షా క్రియతే యదేవ కటకపర్యాయే సువర్ణం తదేవ కఙ్కణపర్యాయే నాన్యదితి, తదా కాలే సద్భావనిబద్ధ ఏవోత్పాదః . కస్మాదితి చేత్ . ద్రవ్యస్య ద్రవ్యరూపేణావినష్టత్వాత్ . యదా పునః పర్యాయవివక్షా క్రియతే కటకపర్యాయాత్ సకాశాదన్యో యః కఙ్కణపర్యాయః సువర్ణసమ్బన్ధీ స ఏవ న భవతి, తదా పునరసదుత్పాదః . కస్మాదితి చేత్ . పూర్వపర్యాయస్య వినష్టత్వాత్ . తథా యదా ద్రవ్యార్థికనయవివక్షా క్రియతే య ఏవ పూర్వం గృహస్థావస్థాయామేవమేవం గృహవ్యాపారం కృతవాన్ పశ్చాజ్జినదీక్షాం గృహీత్వా స ఏవేదానీం రామాదికేవలిపురుషో నిశ్చయరత్నత్రయాత్మకపరమాత్మధ్యానే- పర్యాయోంకీ ఉత్పాదక ఉన -ఉన ౧వ్యతిరేకవ్యక్తియోంకో ప్రాప్త హోనేవాలే ద్రవ్యకో ౨సద్భావసంబద్ధ హీ ఉత్పాద హై; సువర్ణకీ భాఁతి . జైసే : — జబ సువర్ణ హీ కహా జాతా హై — బాజూబంధా ఆది పర్యాయేం నహీం, తబ సువర్ణ జితనీ స్థాయీ, యుగపత్ ప్రవర్తమాన, సువర్ణకీ ఉత్పాదక అన్వయశక్తియోంకే ద్వారా బాజూబంధ ఇత్యాది పర్యాయ జితనే స్థాయీ, క్రమశః ప్రవర్తమాన, బాజూబంధ ఇత్యాది పర్యాయోంకీ ఉత్పాదక ఉన -ఉన వ్యతిరేకవ్యక్తియోంకో ప్రాప్త హోనేవాలే సువర్ణకా సద్భావసంబద్ధ హీ ఉత్పాద హై .

ఔర జబ పర్యాయేం హీ కహీ జాతీ హైం, — ద్రవ్య నహీం, తబ ఉత్పత్తివినాశ జినకా లక్షణ హై ఐసీ, క్రమశః ప్రవర్తమాన, పర్యాయోంకో ఉత్పన్న కరనేవాలీ ఉన -ఉన వ్యతిరేకవ్యక్తియోంకే ద్వారా, ఉత్పత్తివినాశ రహిత, యుగపత్ ప్రవర్తమాన, ద్రవ్యకీ ఉత్పాదక అన్వయశక్తియోంకో ప్రాప్త హోనేవాలే *౧. వ్యతిరేకవ్యక్తి = భేదరూప ప్రగటతా . [వ్యతిరేకవ్యక్తియాఁ ఉత్పత్తి వినాశకో ప్రాప్త హోతీ హైం, క్రమశః ప్రవృత్త

౨. సద్భావసంబద్ధ = సద్భావ -అస్తిత్వకే సాథ సంబంధ రఖనేవాలా, – సంకలిత . [ద్రవ్యకీ వివక్షాకే సమయ

అన్వయ శక్తియోంకో ముఖ్య ఔర వ్యతిరేకవ్యక్తియోంకో గౌణ కర దియా జాతా హై, ఇసలియే ద్రవ్యకే సద్భావసంబద్ధ ఉత్పాద (సత్ -ఉత్పాద, విద్యమానకా ఉత్పాద) హై . ] પ્ર. ૨૮

Page 218 of 513
PDF/HTML Page 251 of 546
single page version

నిష్పాదికా అన్వయశక్తీః సంక్రామతో ద్రవ్యస్యాసద్భావనిబద్ధ ఏవ ప్రాదుర్భావః, హేమవదేవ . తథా హి — యదాంగదాదిపర్యాయా ఏవాభిధీయన్తే, న హేమ, తదాంగదాదిపర్యాయసమానజీవితాభిః క్రమప్రవృత్తాభిరంగదాదిపర్యాయనిష్పాదికాభిర్వ్యతిరేకవ్యక్తిభిస్తాభిస్తాభిర్హేమసమానజీవితా యౌగపద్యప్రవృత్తా హేమనిష్పాదికా అన్వయశక్తిః సంక్రామతో హేమ్నోసద్భావనిబద్ధ ఏవ ప్రాదుర్భావః . అథ పర్యాయాభిధేయతాయామప్యసదుత్పత్తౌ పర్యాయనిష్పాదికాస్తాస్తా వ్యతిరేకవ్యక్తయో యౌగపద్యప్రవృత్తి- మాసాద్యాన్వయశక్తిత్వమాపన్నాః పర్యాయాన్ ద్రవీకుర్యుః, తథాంగదాదిపర్యాయనిష్పాదికాభిస్తాభి- స్తాభిర్వ్యతిరేకవ్యక్తిభిర్యౌగపద్యప్రవృత్తిమాసాద్యాన్వయశక్తిత్వమాపన్నాభిరంగదాదిపర్యాయా అపి హేమీ- క్రియేరన్ . ద్రవ్యాభిధేయతాయామపి సదుత్పత్తౌ ద్రవ్యనిష్పాదికా అన్వయశక్తయః క్రమప్రవృత్తిమాసాద్య తత్తద్వయతిరేకవ్యక్తిత్వమాపన్నా ద్రవ్యం పర్యాయీకుర్యుః, తథా హేమనిష్పాదికాభిరన్వయశక్తిభిః నానన్తసుఖామృతతృప్తో జాతః, న చాన్య ఇతి, తదా సద్భావనిబద్ధ ఏవోత్పాదః . కస్మాదితి చేత్ . పురుషత్వేనావినష్టత్వాత్ . యదా తు పర్యాయనయవివక్షా క్రియతే పూర్వం సరాగావస్థాయాః సకాశాదన్యోయం భరతసగరరామపాణ్డవాదికేవలిపురుషాణాం సంబన్ధీ నిరుపరాగపరమాత్మపర్యాయః స ఏవ న భవతి, తదా ద్రవ్యకో ౧అసద్భావసంబద్ధ హీ ఉత్పాద హై; సువర్ణకీ హీ భాఁతి . వహ ఇసప్రకార జబ బాజూబంధాది పర్యాయేం హీ కహీ జాతీ హైం — సువర్ణ నహీం, తబ బాజూబంధ ఇత్యాది పర్యాయ జితనీ టికనేవాలీ, క్రమశః ప్రవర్తమాన, బాజూబంధ ఇత్యాది పర్యాయోంకీ ఉత్పాదక ఉన -ఉన వ్యతిరేక -వ్యక్తియోంకే ద్వారా, సువర్ణ జితనీ టికనేవాలీ, యుగపత్ ప్రవర్తమాన, సువర్ణకీ ఉత్పాదక అన్వయశక్తియోంకో ప్రాప్త సువర్ణకే అసద్భావయుక్త హీ ఉత్పాద హై .

అబ, పర్యాయోంకీ అభిధేయతా (కథనీ) కే సమయ భీ, అసత్ -ఉత్పాదమేం పర్యాయోంకో ఉత్పన్న కరనేవాలీ వే -వే వ్యతిరేకవ్యక్తియాఁ యుగపత్ ప్రవృత్తి ప్రాప్త కరకే అన్వయశక్తిపనేకో ప్రాప్త హోతీ హుఈ పర్యాయోంకో ద్రవ్య కరతా హై (-పర్యాయోంకీ వివక్షాకే సమయ భీ వ్యతిరేకవ్యక్తియాఁ అన్వయశక్తిరూప బనతీ హుఈ పర్యాయోంకో ద్రవ్యరూప కరతీ హైం ); జైసే బాజూబంధ ఆది పర్యాయోంకో ఉత్పన్న కరనేవాలీ వే- వే వ్యతిరేకవ్యక్తియాఁ యుగపత్ ప్రవృత్తి ప్రాప్త కరకే అన్వయశక్తిపనేకో ప్రాప్త కరతీ హుఈ బాజుబంధ ఇత్యాది పర్యాయోంకో సువర్ణ కరతా హై తద్నుసార . ద్రవ్యకీ అభిధేయతాకే సమయ భీ, సత్ -ఉత్పాదమేం ద్రవ్యకీ ఉత్పాదక అన్వయశక్తియాఁ క్రమప్రవృత్తికో ప్రాప్త కరకే ఉస -ఉస వ్యతిరేకవ్యక్తిత్వకో ప్రాప్త హోతీ హుఈ, ద్రవ్యకో పర్యాయేం (-పర్యాయరూప) కరతీ హైం; జైసే సువర్ణకీ ఉత్పాదక అన్వయశక్తియాఁ ౧. అసద్భావసంబంద్ధ = అనస్తిత్వకే సాథ సంబంధవాలా — సంకలిత . [పర్యాయోంకీ వివక్షాకే సమయ

Page 219 of 513
PDF/HTML Page 252 of 546
single page version

క్రమప్రవృత్తిమాసాద్య తత్తద్వయతిరేకమాపన్నాభిర్హేమాంగదాదిపర్యాయమాత్రీక్రియేత . తతో ద్రవ్యార్థాదేశా- త్సదుత్పాదః, పర్యాయార్థాదేశాదసత్ ఇత్యనవద్యమ్ ..౧౧౧..

పునరసద్భావనిబద్ధ ఏవోత్పాదః . కస్మాదితి చేత్ . పూర్వపర్యాయాదన్యత్వాదితి . యథేదం జీవద్రవ్యే సదుత్పాదా- సదుత్పాదవ్యాఖ్యానం కృతం తథా సర్వద్రవ్యేషు యథాసంభవం జ్ఞాతవ్యమితి ..౧౧౧.. అథ పూర్వోక్తమేవ సదుత్పాదం ద్రవ్యాదభిన్నత్వేన వివృణోతి — జీవో జీవః కర్తా భవం భవన్ పరిణమన్ సన్ భవిస్సది భవిష్యతి తావత్ . క్రమప్రవృత్తి ప్రాప్త కరకే ఉస -ఉస వ్యతిరేకవ్యక్తిత్వకో ప్రాప్త హోతీ హుఈ, సువర్ణకో బాజూబంధాది పర్యాయమాత్ర (-పర్యాయమాత్రరూప) కరతీ హైం .

ఇసలియే ద్రవ్యార్థిక కథనసే సత్ -ఉత్పాద హై, పర్యాయార్థిక కథనసే అసత్ -ఉత్పాద హై — యహ బాత అనవద్య (నిర్దోష, అబాధ్య) హై .

భావార్థ : — జో పహలే విద్యమాన హో ఉసీకీ ఉత్పత్తికో సత్ -ఉత్పాద కహతే హైం ఔర జో పహలే విద్యమాన న హో ఉసకీ ఉత్పత్తికో అసత్ -ఉత్పాద కహతే హైం . జబ పర్యాయోంకో గౌణ కరకే ద్రవ్యకా ముఖ్యతయా కథన కియా జాతా హై, తబ తో జో విద్యమాన థా వహీ ఉత్పన్న హోతా హై, (క్యోంకి ద్రవ్య తో తీనోం కాలమేం విద్యమాన హై); ఇసలియే ద్రవ్యార్థిక నయసే తో ద్రవ్యకో సత్ -ఉత్పాద హై; ఔర జబ ద్రవ్యకో గౌణ కరకే పర్యాయోంకా ముఖ్యతయా కథన కియా జాతా హై తబ జో విద్యమాన నహీం థా వహ ఉత్పన్న హోతా హై (క్యోంకి వర్తమాన పర్యాయ భూతకాలమేం విద్యమాన నహీం థీ), ఇసలియే పర్యాయార్థిక నయసే ద్రవ్యకే అసత్ -ఉత్పాద హై .

యహాఁ యహ లక్ష్యమేం రఖనా చాహియే కి ద్రవ్య ఔర పర్యాయేం భిన్న -భిన్న వస్తుఏఁ నహీం హైం; ఇసలియే పర్యాయోంకీ వివక్షాకే సమయ భీ, అసత్ -ఉత్పాదమేం, జో పర్యాయేం హైం వే ద్రవ్య హీ హైం, ఔర ద్రవ్యకీ వివక్షాకే సమయ భీ సత్ -ఉత్పాదమేం, జో ద్రవ్య హై వే హీ పర్యాయేం హీ హైం ..౧౧౧..

Page 220 of 513
PDF/HTML Page 253 of 546
single page version

ద్రవ్యం హి తావద్ ద్రవ్యత్వభూతామన్వయశక్తిం నిత్యమప్యపరిత్యజద్భవతి సదేవ . యస్తు ద్రవ్యస్య పర్యాయభూతాయా వ్యతిరేకవ్యక్తేః ప్రాదుర్భావః తస్మిన్నపి ద్రవ్యత్వభూతాయా అన్వయశక్తేరప్రచ్యవనాద్ ద్రవ్యమనన్యదేవ . తతోనన్యత్వేన నిశ్చీయతే ద్రవ్యస్య సదుత్పాదః . తథా హి — జీవో ద్రవ్యం భవన్నారకతిర్యఙ్మనుష్యదేవసిద్ధత్వానామన్యతమేన పర్యాయేణ ద్రవ్యస్య పర్యాయదుర్లలితవృత్తిత్వాద- వశ్యమేవ భవిష్యతి . స హి భూత్వా చ తేన కిం ద్రవ్యత్వభూతామన్వయశక్తిముజ్ఝతి, నోజ్ఝతి . కిం కిం భవిష్యతి . నిర్వికారశుద్ధోపయోగవిలక్షణాభ్యాం శుభాశుభోపయోగాభ్యాం పరిణమ్య ణరోమరో వా పరో నరో దేవః పరస్తిర్యఙ్నారకరూపో వా నిర్వికారశుద్ధోపయోగేన సిద్ధో వా భవిష్యతి . భవీయ పుణో ఏవం పూర్వోక్తప్రకారేణ పునర్భూత్వాపి . అథవా ద్వితీయవ్యాఖ్యానమ్ . భవన్ వర్తమానకాలాపేక్షయా భవిష్యతి భావికాలాపేక్షయా భూత్వా భూతకాలాపేక్షయా చేతి కాలత్రయే చైవం భూత్వాపి కిం దవ్వత్తం పజహది కిం ద్రవ్యత్వం పరిత్యజతి . ణ చయది ద్రవ్యార్థికనయేన ద్రవ్యత్వం న త్యజతి, ద్రవ్యాద్భిన్నో న భవతి . అణ్ణో కహం హవది

అన్వయార్థ : — [జీవః ] జీవ [భవన్ ] పరిణమిత హోతా హుఆ [నరః ] మనుష్య, [అమరః ] దేవ [వా ] అథవా [పరః ] అన్య (-తిర్యంచ, నారకీ యా సిద్ధ) [భవిష్యతి ] హోగా, [పునః ] పరన్తు [భూత్వా ] మనుష్య దేవాది హోకర [కిం ] క్యా వహ [ద్రవ్యత్వం ప్రజహాతి ] ద్రవ్యత్వకో ఛోడ దేతా హై ? [న జహత్ ] నహీం ఛోడతా హుఆ వహ [అన్యః కథం భవతి ] అన్య కైసే హో సకతా హై ? (అర్థాత్ వహ అన్య నహీం, వహకా వహీ హై .)..౧౧౨..

టీకా : — ప్రథమ తో ద్రవ్య ద్రవ్యత్వభూత అన్వయశక్తికో కభీ భీ న ఛోడతా హుఆ సత్ (విద్యమాన) హీ హై . ఔర ద్రవ్యకే జో పర్యాయభూత వ్యతిరేకవ్యక్తికా ఉత్పాద హోతా హై ఉసమేం భీ ద్రవ్యత్వభూత అన్వయశక్తికా అచ్యుతపనా హోనేసే ద్రవ్య అనన్య హీ హై, (అర్థాత్ ఉస ఉత్పాదమేం భీ అన్వయశక్తి తో అపతిత -అవినష్ట -నిశ్చల హోనేసే ద్రవ్య వహకా వహీ హై, అన్య నహీం .) ఇసలియే అనన్యపనేకే ద్వారా ద్రవ్యకా సత్ -ఉత్పాద నిశ్చిత హోతా హై, (అర్థాత్ ఉపరోక్త కథనానుసార ద్రవ్యకా ద్రవ్యాపేక్షాసే అనన్యపనా హోనేసే, ఉసకే సత్ -ఉత్పాద హై, — ఐసా అనన్యపనే ద్వారా సిద్ధ హోతా హై .)

దేవత్వ ఔర సిద్ధత్వమేంసే కిసీ ఏక పర్యాయమేం అవశ్యమేవ (పరిణమిత) హోగా . పరన్తు వహ జీవ ఉస పర్యాయరూప హోకర క్యా ద్రవ్యత్వభూత అన్వయశక్తికో ఛోడతా హై ? నహీం ఛోడతా .

Page 221 of 513
PDF/HTML Page 254 of 546
single page version

యది నోజ్ఝతి కథమన్యో నామ స్యాత్, యేన ప్రకటితత్రికోటిసత్తాకః స ఏవ న స్యాత్ ..౧౧౨..

భావార్థ : — జీవ మనుష్య -దేవాదిక పర్యాయరూప పరిణమిత హోతా హుఆ భీ అన్య నహీం హో జాతా, అనన్య రహతా హై, వహకా వహీ రహతా హై; క్యోంకి ‘వహీ యహ దేవకా జీవ హై, జో పూర్వభవమేం మనుష్య థా ఔర అముక భవమేం తిర్యంచ థా’ ఐసా జ్ఞాన హో సకతా హై . ఇసప్రకార జీవకీ భాఁతి ప్రత్యేక ద్రవ్య అపనీ సర్వ పర్యాయోంమేం వహకా వహీ రహతా హై, అన్య నహీం హో జాతా, — ✽అనన్య రహతా హై . ఇసప్రకార ద్రవ్యకా అనన్యపనా హోనేసే ద్రవ్యకా సత్ -ఉత్పాద నిశ్చిత హోతా హై ..౧౧౨..

అన్వయార్థ : — [మనుజః ] మనుష్య [దేవః న భవతి ] దేవ నహీం హై, [వా ] అథవా [దేవః ] దేవ [మానుషః వా సిద్ధః వా ] మనుష్య యా సిద్ధ నహీం హై; [ఏవం అభవన్ ] ఐసా న హోతా హుఆ [అనన్య భావం కథం లభతే ] అనన్యభావకో కైసే ప్రాప్త హో సకతా హై ? ..౧౧౩.. ✽(అర్థాత్ ఉత్పాద -వ్యయ -ధ్రౌవ్యాత్మక జీవ, మనుష్యాది పర్యాయోంరూప పరిణమిత హోనే పర భీ, అన్వయశక్తికో నహీం ఛోడతా హోనేసే అనన్య – వహకా వహీ – హై .)

Page 222 of 513
PDF/HTML Page 255 of 546
single page version

పర్యాయా హి పర్యాయభూతాయా ఆత్మవ్యతిరేకవ్యక్తేః కాల ఏవ సత్త్వాత్తతోన్యకాలేషు భవన్త్యసన్త ఏవ . యశ్చ పర్యాయాణాం ద్రవ్యత్వభూతయాన్వయశక్త్యానుస్యూతః క్రమానుపాతీ స్వకాలే ప్రాదుర్భావః తస్మిన్పర్యాయభూతాయా ఆత్మవ్యతిరేకవ్యక్తేః పూర్వమసత్త్వాత్పర్యాయా అన్య ఏవ . తతః పర్యాయాణామన్యత్వేన నిశ్చీయతే పర్యాయస్వరూపకర్తృకరణాధికరణభూతత్వేన పర్యాయేభ్యోపృథగ్భూతస్య ద్రవ్యస్యాసదుత్పాదః . తథా హి — న హి మనుజస్త్రిదశో వా సిద్ధో వా స్యాత్, న హి త్రిదశో మనుజో వా సిద్ధో వా స్యాత్ . ఏవమసన్ కథమనన్యో నామ స్యాత్, యేనాన్య ఏవ న స్యాత్; యేన చ నిష్పద్యమానమనుజాదిపర్యాయం జాయమానవలయాదివికారం కాంచనమివ జీవద్రవ్యమపి ప్రతిపద- మన్యన్న స్యాత్ ..౧౧౩.. దేవపర్యాయకాలే మనుష్యపర్యాయస్యానుపలమ్భాత్ . దేవో వా మాణుసో వ సిద్ధో వా దేవో వా మనుష్యో న భవతి స్వాత్మోపలబ్ధిరూపసిద్ధపర్యాయో వా న భవతి . కస్మాత్ . పర్యాయాణాం పరస్పరం భిన్నకాలత్వాత్, సువర్ణద్రవ్యే కుణ్డలాదిపర్యాయాణామివ . ఏవం అహోజ్జమాణో ఏవమభవన్సన్ అణణ్ణభావం కధం లహది అనన్యభావ-

టీకా : — పర్యాయేం పర్యాయభూత స్వవ్యతిరేకవ్యక్తికే కాలమేం హీ సత్ (-విద్యమాన) హోనేసే, ఉససే అన్య కాలోంమేం అసత్ (-అవిద్యమాన) హీ హైం . ఔర పర్యాయోంకా ద్రవ్యత్వభూత అన్వయశక్తికే సాథ గుంథా హుఆ (-ఏకరూపతాసే యుక్త) జో క్రమానుపాతీ (క్రమానుసార) స్వకాలమేం ఉత్పాద హోతా హై ఉసమేం పర్యాయభూత స్వవ్యతిరేకవ్యక్తికా పహలే అసత్పనా హోనేసే, పర్యాయేం అన్య హీ హైం . ఇసీలియే పర్యాయోంకీ అన్యతాకే ద్వారా ద్రవ్యకా — జో కి పర్యాయోంకే స్వరూపకా కర్తా, కరణ ఔర అధికరణ హోనేసే పర్యాయోంసే అపృథక్ హై ఉసకా — అసత్ -ఉత్పాద నిశ్చిత హోతా హై .

న హోతా హుఆ అనన్య (-వహకా వహీ) కైసే హో సకతా హై, కి జిససే అన్య హీ న హో ఔర జిససే మనుష్యాది పర్యాయేం ఉత్పన్న హోతీ హైం ఐసా జీవ ద్రవ్య భీ — వలయాది వికార (కంకణాది పర్యాయేం) జిసకే ఉత్పన్న హోతీ హైం ఐసే సువర్ణకీ భాఁతి — పద -పద పర (ప్రతి పర్యాయ పర) అన్య న హో ? [జైసే కంకణ, కుణ్డల ఇత్యాది పర్యాయేం అన్య హైం, (-భిన్న -భిన్న హైం, వే కీ వే హీ నహీం హైం) ఇసలియే ఉన పర్యాయోంకా కర్తా సువర్ణ భీ అన్య హై, ఇసీప్రకార మనుష్య, దేవ ఇత్యాది పర్యాయేం అన్య హైం, ఇసలియే ఉన పర్యాయోంకా కర్తా జీవద్రవ్య భీ పర్యాయాపేక్షాసే అన్య హై . ]

భావార్థ : — జీవకే అనాది అనన్త -హోనే పర భీ, మనుష్య పర్యాయకాలమేం దేవపర్యాయకీ యా స్వాత్మోపలబ్ధిరూప సిద్ధపర్యాయకీ అప్రాప్తి హై అర్థాత్ మనుష్య, దేవ యా సిద్ధ నహీం హై, ఇసలియే వే పర్యాయేం అన్య అన్య హైం . ఐసా హోనేసే, ఉన పర్యాయోంకా కర్త్తా, సాధన ఔర ఆధార జీవ భీ పర్యాయాపేక్షాసే అన్యపనేకో ప్రాప్త హోతా హై . ఇసప్రకార జీవకీ భాఁతి ప్రత్యేక ద్రవ్యకే పర్యాయాపేక్షాసే

Page 223 of 513
PDF/HTML Page 256 of 546
single page version

సర్వస్య హి వస్తునః సామాన్యవిశేషాత్మకత్వాత్తత్స్వరూపముత్పశ్యతాం యథాక్రమం సామాన్య- విశేషౌ పరిచ్ఛిన్దతీ ద్వే కిల చక్షుషీ, ద్రవ్యార్థికం పర్యాయార్థికం చేతి . తత్ర పర్యాయార్థిక- మేకత్వం కథం లభతే, న కథమపి . తత ఏతావదాయాతి అసద్భావనిబద్ధోత్పాదః పూర్వపర్యాయాద్భిన్నో భవతీతి ..౧౧౩.. అథైకద్రవ్యస్య పర్యాయైస్సహానన్యత్వాభిధానమేకత్వమన్యత్వాభిధానమనేకత్వం చ నయ- విభాగేన దర్శయతి, అథవా పూర్వోక్తసద్భావనిబద్ధాసద్భావనిబద్ధముత్పాదద్వయం ప్రకారాన్తరేణ సమర్థయతి — హవది భవతి . కిం కర్తృ . సవ్వం దవ్వం సర్వం వివక్షితావివక్షితజీవద్రవ్యమ్ . కింవిశిష్టం భవతి . అణణ్ణం అనన్యమభిన్నమేకం తన్మయమితి . కేన సహ . తేన నారకతిర్యఙ్మనుష్యదేవరూపవిభావపర్యాయసమూహేన కేవల- జ్ఞానాద్యనన్తచతుష్టయశక్తిరూపసిద్ధపర్యాయేణ చ . కేన కృత్వా . దవ్వట్ఠిఏణ శుద్ధాన్వయద్రవ్యార్థికనయేన . కస్మాత్ . కుణ్డలాదిపర్యాయేషు సువర్ణస్యేవ భేదాభావాత్ . తం పజ్జయట్ఠిఏణ పుణో తద్ద్రవ్యం పర్యాయార్థికనయేన అన్యపనా హై . ఇసప్రకార ద్రవ్యకో అన్యపనా హోనేసే ద్రవ్యకే అసత్ -ఉత్పాద హై, – ఐసా నిశ్చిత హోతా హై ..౧౧౩..

అబ, ఏక హీ ద్రవ్యకే అనన్యపనా ఔర అనన్యపనా హోనేమేం జో విరోధ హై, ఉసే దూర కరతే హైం . (అర్థాత్ ఉసమేం విరోధ నహీం ఆతా, యహ బతలాతే హైం) : —

అన్వయార్థ : — [ద్రవ్యార్థికేన ] ద్రవ్యార్థిక (నయ) సే [సర్వ ] సబ [ద్రవ్యం ] ద్రవ్య హై; [పునః చ ] ఔర [పర్యాయార్థికేన ] పర్యాయార్థిక (నయ) సే [తత్ ] వహ (ద్రవ్య) [అన్యత్ ] అన్య- అన్య హై, [తత్కాలే తన్మయత్వాత్ ] క్యోంకి ఉస సమయ తన్మయ హోనేసే [అనన్యత్ ] (ద్రవ్య పర్యాయోంసే) అనన్య హై ..౧౧౪..

టీకా : — వాస్తవమేం సభీ వస్తు సామాన్య -విశేషాత్మక హోనేసే వస్తుకా స్వరూప దేఖనేవాలోంకే క్రమశః (౧) సామాన్య ఔర (౨) విశేషకో జాననేవాలీ దో ఆఁఖేం హైం — (౧) ద్రవ్యార్థిక ఔర (౨) పర్యాయార్థిక .

ద్రవ్యార్థికే బధుం ద్రవ్య ఛే; నే తే జ పర్యాయార్థికే ఛే అన్య, జేథీ తే సమయ తద్రూప హోఈ అనన్య ఛే. ౧౧౪.

Page 224 of 513
PDF/HTML Page 257 of 546
single page version

మేకాన్తనిమీలితం విధాయ కేవలోన్మీలితేన ద్రవ్యార్థికేన యదావలోక్యతే తదా నారకతిర్యఙ్- మనుష్యదేవసిద్ధత్వపర్యాయాత్మకేషు విశేషేషు వ్యవస్థితం జీవసామాన్యమేకమవలోకయతామనవ- లోకితవిశేషాణాం తత్సర్వం జీవద్రవ్యమితి ప్రతిభాతి . యదా తు ద్రవ్యార్థికమేకాన్తనిమీలితం విధాయ కేవలోన్మీలితేన పర్యాయార్థికేనావలోక్యతే తదా జీవద్రవ్యే వ్యవస్థితాన్నారకతిర్యఙ్మనుష్యదేవ- సిద్ధత్వపర్యాయాత్మకాన్ విశేషాననేకానవలోకయతామనవలోకితసామాన్యానామన్యదన్యత్ప్రతిభాతి, ద్రవ్యస్య తత్తద్విశేషకాలే తత్తద్విశేషేభ్యస్తన్మయత్వేనానన్యత్వాత్, గణతృణపర్ణదారుమయహవ్యవాహవత్ . యదా తు తే ఉభే అపి ద్రవ్యార్థికపర్యాయార్థికే తుల్యకాలోన్మీలితే విధాయ తత ఇతశ్చావలోక్యతే తదా నారకతిర్యఙ్మనుష్యదేవసిద్ధత్వపర్యాయేషు వ్యవస్థితం జీవసామాన్యం జీవసామాన్యే చ వ్యవస్థితా నారకతిర్యఙ్మనుష్యదేవసిద్ధత్వపర్యాయాత్మకా విశేషాశ్చ తుల్యకాలమేవావలోక్యన్తే . తత్రైకచక్షురవ- పునః అణ్ణం అన్యద్భిన్నమనేకం పర్యాయైః సహ పృథగ్భవతి . కస్మాదితి చేత్ . తక్కాలే తమ్మయత్తాదో తృణాగ్ని- కాష్ఠాగ్నిపత్రాగ్నివత్ స్వకీయపర్యాయైః సహ తత్కాలే తన్మయత్వాదితి . ఏతావతా కిముక్తం భవతి . ద్రవ్యార్థిక- నయేన యదా వస్తుపరీక్షా క్రియతే తదా పర్యాయసన్తానరూపేణ సర్వం పర్యాయకదమ్బకం ద్రవ్యమేవ ప్రతిభాతి . యదా తు పర్యాయనయవివక్షా క్రియతే తదా ద్రవ్యమపి పర్యాయరూపేణ భిన్నం భిన్నం ప్రతిభాతి . యదా చ పరస్పరసాపేక్ష- నయద్వయేన యుగపత్సమీక్ష్యతే, తదైకత్వమనేకత్వం చ యుగపత్ప్రతిభాతీతి . యథేదం జీవద్రవ్యే వ్యాఖ్యానం కృతం తథా

ఇనమేంసే పర్యాయార్థిక చక్షుకో సర్వథా బన్ద కరకే జబ మాత్ర ఖులీ హుఈ ద్రవ్యార్థిక చక్షుకే ద్వారా దేఖా జాతా హై తబ నారకపనా, తిర్యంచపనా, మనుష్యపనా, దేవపనా ఔర సిద్ధపనా — వహ పర్యాయస్వరూప విశేషోంమేం రహనేవాలే ఏక జీవసామాన్యకో దేఖనేవాలే ఔర విశేషోంకో న దేఖనేవాలే జీవోంకో ‘వహ సబ జీవ ద్రవ్య హై’ ఐసా భాసిత హోతా హై . ఔర జబ ద్రవ్యార్థిక చక్షుకో సర్వథా బన్ద కరకే మాత్ర ఖులీ హుఈ పర్యాయార్థిక చక్షుకే ద్వారా దేఖా జాతా హై తబ జీవద్రవ్యమేం రహనేవాలే నారకపనా, తిర్యంచపనా, మనుష్యపనా, దేవపనా ఔర సిద్ధపనా — వే పర్యాయస్వరూప అనేక విశేషోంకో దేఖనేవాలే ఔర సామాన్యకో న దేఖనేవాలే జీవోంకో (వహ జీవ ద్రవ్య) అన్య -అన్య భాసిత హోతా హై, క్యోంకి ద్రవ్య ఉన -ఉన విశేషోంకే సమయ తన్మయ హోనేసే ఉన -ఉన విశేషోంసే అనన్య హై — కణ్డే, ఘాస, పత్తే ఔర కాష్ఠమయ అగ్నికీ భాఁతి . (జైసే ఘాస, లకడీ ఇత్యాదికీ అగ్ని ఉస -ఉస సమయ ఘాసమయ, లకడీమయ ఇత్యాది హోనేసే ఘాస, లకడీ ఇత్యాదిసే అనన్య హై ఉసీప్రకార ద్రవ్య ఉన- ఉన పర్యాయరూప విశేషోంకే సమయ తన్మయ హోనేసే ఉనసే అనన్య హై — పృథక్ నహీం హై .) ఔర జబ ఉన ద్రవ్యార్థిక ఔర పర్యాయార్థిక దోనోం ఆఁఖోంకో ఏక హీ సాథ ఖోలకర ఉనకే ద్వారా ఔర ఇనకే ద్వారా (-ద్రవ్యార్థిక తథా పర్యాయార్థిక చక్షుఓంకే) దేఖా జాతా హై తబ నారకపనా, తిర్యంచపనా, మనుష్యపనా, దేవపనా ఔర సిద్ధపనా పర్యాయోంమేం రహనేవాలా జీవసామాన్య తథా జీవసామాన్యమేం రహనేవాలా నారకపనా -తిర్యంచపనా -మనుష్యపనా -దేవపనా ఔర సిద్ధత్వపర్యాయస్వరూప విశేష తుల్యకాలమేం హీ (ఏక హీ సాథ) దిఖాఈ దేతే హైం .

Page 225 of 513
PDF/HTML Page 258 of 546
single page version

లోకనమేకదేశావలోకనం, ద్విచక్షురవలోకనం సర్వావలోకనమ్ . తతః సర్వావలోకనే ద్రవ్యస్యా- న్యత్వానన్యత్వం చ న విప్రతిషిధ్యతే ..౧౧౪..

సర్వద్రవ్యేషు యథాసంభవం జ్ఞాతవ్యమిత్యర్థః ..౧౧౪.. ఏవం సదుత్పాదాసదుత్పాదకథనేన ప్రథమా, సదుత్పాద- విశేషవివరణరూపేణ ద్వితీయా, తథైవాసదుత్పాదవిశేషవివరణరూపేణ తృతీయా, ద్రవ్యపర్యాయయోరేకత్వానేకత్వ- ప్రతిపాదనేన చతుర్థీతి సదుత్పాదాసదుత్పాదవ్యాఖ్యానముఖ్యతయా గాథాచతుష్టయేన సప్తమస్థలం గతమ్ . అథ సమస్తదుర్నయైకాన్తరూపవివాదనిషేధికాం నయసప్తభఙ్గీం విస్తారయతి — అత్థి త్తి య స్యాదస్త్యేవ . స్యాదితి

వహాఁ, ఏక ఆఁఖసే దేఖా జానా వహ ఏకదేశ అవలోకన హై ఔర దోనోం ఆఁఖోంసే దేఖనా వహ సర్వావలోకన (-సమ్పూర్ణ అవలోకన) హై . ఇసలియే సర్వావలోకనమేం ద్రవ్యకే అన్యత్వ ఔర అనన్యత్వ విరోధకో ప్రాప్త నహీం హోతే .

భావార్థ : — ప్రత్యేక ద్రవ్య సామాన్య – విశేషాత్మక హై, ఇసలియే ప్రత్యేక ద్రవ్య వహకా వహీ రహతా హై ఔర బదలతా భీ హై . ద్రవ్యకా స్వరూప హీ ఐసా ఉభయాత్మక హోనేసే ద్రవ్యకే అనన్యత్వమేం ఔర అన్యత్వమేం విరోధ నహీం హై . జైసే – మరీచి ఔర భగవాన మహావీరకా జీవసామాన్యకీ అపేక్షాసే అనన్యత్వ ఔర జీవ విశేషోంకీ అపేక్షాసే అన్యత్వ హోనేమేం కిసీ ప్రకారకా విరోధ నహీం హై .

ద్రవ్యార్థికనయరూపీ ఏక చక్షుసే దేఖనే పర ద్రవ్యసామాన్య హీ జ్ఞాత హోతా హై, ఇసలియే ద్రవ్య అనన్య అర్థాత్ వహకా వహీ భాసిత హోతా హై ఔర పర్యాయార్థికనయరూపీ దూసరీ ఏక చక్షుసే దేఖనే పర ద్రవ్యకే పర్యాయరూప విశేష జ్ఞాత హోతే హైం, ఇసలియే ద్రవ్య అన్య -అన్య భాసిత హోతా హై . దోనోం నయరూపీ దోనోం చక్షుఓంసే దేఖనే పర ద్రవ్యసామాన్య ఔర ద్రవ్యకే విశేష దోనోం జ్ఞాత హోతే హైం, ఇసలియే ద్రవ్య అనన్య తథా అన్య -అన్య దోనోం భాసిత హోతా హై ..౧౧౪..

Page 226 of 513
PDF/HTML Page 259 of 546
single page version

స్యాదస్త్యేవ ౧, స్యాన్నాస్త్యేవ ౨, స్యాదవక్తవ్యమేవ ౩, స్యాదస్తినాస్త్యేవ ౪, స్యాద- స్త్యవక్తవ్యమేవ ౫, స్యాన్నాస్త్యవక్తవ్యమేవ ౬, స్యాదస్తినాస్త్యవక్తవ్యమేవేతి ౭, స్వరూపేణ ౧, పరరూపేణ ౨, స్వపరరూపయౌగపద్యేన ౩, స్వపరరూపక్ర మేణ ౪, స్వరూపస్వపరరూపయౌగపద్యాభ్యాం ౫, పరరూపస్వపరరూపయౌగపద్యాభ్యాం ౬, స్వరూపపరరూపస్వపరరూపయౌగపద్యైః ౭, ఆదిశ్యమానస్య స్వరూపేణ కోర్థః . కథంచిత్ . కథంచిత్కోర్థః . వివక్షితప్రకారేణ స్వద్రవ్యాదిచతుష్టయేన . తచ్చతుష్టయం శుద్ధ- జీవవిషయే కథ్యతే . శుద్ధగుణపర్యాయాధారభూతం శుద్ధాత్మద్రవ్యం ద్రవ్యం భణ్యతే, లోకాకాశప్రమితాః శుద్ధాసంఖ్యేయప్రదేశాః క్షేత్రం భణ్యతే, వర్తమానశుద్ధపర్యాయరూపపరిణతో వర్తమానసమయః కాలో భణ్యతే, శుద్ధచైతన్యం భావశ్చేత్యుక్తలక్షణద్రవ్యాదిచతుష్టయ ఇతి ప్రథమభఙ్గః ౧ . ణత్థి త్తి య స్యాన్నాస్త్యేవ . స్యాదితి

అన్వయార్థ : — [ద్రవ్యం ] ద్రవ్య [అస్తి ఇతి చ ] కిసీ పర్యాయసే ‘అస్తి’, [నాస్తి ఇతి చ ] కిసీ పర్యాయసే ‘నాస్తి’ [పునః ] ఔర [అవక్తవ్యమ్ ఇతి భవతి ] కిసీ పర్యాయసే ‘అవక్తవ్య’ హై, [కేనచిత్ పర్యాయేణ తు తదుభయం ] ఔర కిసీ పర్యాయసే ‘అస్తి- నాస్తి’ [వా ] అథవా [అన్యత్ ఆదిష్టమ్ ] కిసీ పర్యాయసే అన్య తీన భంగరూప కహా గయా హై ..౧౧౫..

టీకా : — ద్రవ్య (౧) స్వరూపాపేక్షాసే ‘స్యాత్ అస్తి’; (౨) పరరూపకీ అపేక్షాసే ‘స్యాత్ నాస్తి’; (౩) స్వరూప -పరరూపకీ యుగపత్ అపేక్షాసే ‘స్యాత్ ౨అవక్తవ్య’; (౪) స్వరూప -పరరూపకే క్రమకీ అపేక్షాసే ‘స్యాత్ అస్తి -నాస్తి’; (౫) స్వరూపకీ ఔర స్వరూప -పరరూపకీ యుగపత్ అపేక్షాసే ‘స్యాత్ అస్తి -అవక్తవ్య’; (౬) పరరూపకీ ఔర స్వరూప -పరరూపకీ యుగపత్ అపేక్షాసే ‘స్యాత్ నాస్తి’, అవక్తవ్య; ఔర (౭) స్వరూపకీ, పరరూపకీ తథా స్వరూప -పరరూపకీ యుగపత్ అపేక్షాసే ‘స్యాత్ అస్తి -నాస్తి -అవక్తవ్య’ హై . ౧. ‘స్యాత్’ = కథంచిత్; కిసీప్రకార; కిసీ అపేక్షాసే . (ప్రత్యేక ద్రవ్య స్వచతుష్టయకీ అపేక్షాసే — స్వద్రవ్య,

గుణ -పర్యాయోంకా ఆధారభూత శుద్ధాత్మద్రవ్య వహ ద్రవ్య హై; లోకాకాశప్రమాణ శుద్ధ అసంఖ్యప్రదేశ వహ క్షేత్ర హై, శుద్ధ పర్యాయరూపసే పరిణత వర్తమాన సమయ వహ కాల హై, ఔర శుద్ధ చైతన్య వహ భావ హై .) ౨. అవక్తవ్య = జో కహా న జా సకే . (ఏక హీ సాథ స్వరూప తథా పరరూపకీ అపేక్షాసే ద్రవ్య కథనమేం నహీం

Page 227 of 513
PDF/HTML Page 260 of 546
single page version

సతః, పరరూపేణాసతః, స్వపరరూపాభ్యాం యుగపద్వక్తుమశక్యస్య, స్వపరరూపాభ్యాం క్రమేణ సతోసతశ్చ, స్వరూపస్వపరరూపయౌగపద్యాభ్యాం సతో వక్తుమశక్యస్య చ, పరరూపస్వపరరూపయౌగపద్యాభ్యామసతో వక్తుమ- శక్యస్య చ, స్వరూపపరరూపస్వపరరూపయౌగపద్యైః సతోసతో వక్తుమశక్యస్య చానన్తధర్మణో ద్రవ్యస్యై- కైకం ధర్మమాశ్రిత్య వివక్షితావివక్షితవిధిప్రతిషేధాభ్యామవతరన్తీ సప్తభంగికైవకారవిశ్రాన్తమ- కోర్థః . కథంచిద్వివక్షితప్రకారేణ పరద్రవ్యాదిచతుష్టయేన ౨ . హవది భవతి . కథంభూతమ్ . అవత్తవ్వమిది స్యాదవక్తవ్యమేవ . స్యాదితి కోర్థః . కథంచిద్వివక్షితప్రకారేణ యుగపత్స్వపరద్రవ్యాదిచతుష్టయేన ౩ . స్యాదస్తి, స్యాన్నాస్తి, స్యాదవక్తవ్యం, స్యాదస్తినాస్తి, స్యాదస్త్యేవావక్తవ్యం, స్యాన్నాస్త్యేవావక్తవ్యం, స్యాదస్తినాస్త్యేవావక్తవ్యమ్ . పుణో పునః ఇత్థంభూతమ్ కిం భవతి . దవ్వం పరమాత్మద్రవ్యం కర్తృ . పునరపి కథంభూతం భవతి . తదుభయం స్యాదస్తినాస్త్యేవ . స్యాదితి కోర్థః . కథంచిద్వివక్షితప్రకారేణ క్రమేణ స్వపర- ద్రవ్యాదిచతుష్టయేన ౪ . కథంభూతం సదిత్థమిత్థం భవతి . ఆదిట్ఠం ఆదిష్టం వివక్షితం సత్ . కేన కృత్వా . పజ్జాఏణ దు పర్యాయేణ తు ప్రశ్నోత్తరరూపనయవిభాగేన తు . కథంభూతేన . కేణ వి కేనాపి వివక్షితేన నైగమాదినయరూపేణ . అణ్ణం వా అన్యద్వా సంయోగభఙ్గత్రయరూపేణ . తత్కథ్యతే — స్యాదస్త్యేవావక్తవ్యం . స్యాదితి కోర్థః . కథంచిత్ వివక్షితప్రకారేణ స్వద్రవ్యాదిచతుష్టయేన యుగపత్స్వపరద్రవ్యాదిచతుష్టయేన చ ౫ . స్యాన్నాస్త్యేవావక్త వ్యం . స్యాదితి కోర్థః . క థంచిత్ వివక్షితప్రకారేణ పరద్రవ్యాదిచతుష్టయేన యుగపత్స్వపరద్రవ్యాదిచతుష్టయేన చ ౬ . స్యాదస్తినాస్త్యేవావక్తవ్యం . స్యాదితి కోర్థః . కథంచిత్ వివక్షితప్రకారేణ క్రమేణ స్వపరద్రవ్యాదిచతుష్టయేన యుగపత్స్వపరద్రవ్యాదిచతుష్టయేన చ ౭ . పూర్వం పఞ్చాస్తికాయే స్యాదస్తీత్యాదిప్రమాణవాక్యేన ప్రమాణసప్తభఙ్గీ వ్యాఖ్యాతా, అత్ర తు స్యాదస్త్యేవ, యదేవకారగ్రహణం తన్నయసప్తభఙ్గీజ్ఞాపనార్థమితి భావార్థః . యథేదం నయసప్తభఙ్గీవ్యాఖ్యానం శుద్ధాత్మద్రవ్యే దర్శితం తథా యథాసంభవం

ద్రవ్యకా కథన కరనేమేం, (౧) జో స్వరూపసే ‘సత్’ హై; (౨) జో పరరూపసే ‘అసత్’ హై; (౩) జిసకా స్వరూప ఔర పరరూపసే యుగపత్ ‘కథన అశక్య’ హై; (౪) జో స్వరూపసే ఔర పరరూపసే క్రమశః ‘సత్ ఔర అసత్’ హై; (౫) జో స్వరూపసే, ఔర స్వరూప -పరరూపసే యుగపత్ ‘సత్ ఔర అవక్తవ్య’ హై; (౬) జో పరరూపసే, ఔర స్వరూప -పరరూపసే యుగపత్ ‘అసత్ ఔర అవక్తవ్య’ హై; తథా (౭) జో స్వరూపసే పర -రూప ఔర స్వరూప -పరరూపసే యుగపత్ ‘సత్’, ‘అసత్’ ఔర ‘అవక్తవ్య’ హై — ఐసే అనన్త ధర్మోంవాలే ద్రవ్యకే ఏక ఏక ధర్మకా ఆశ్రయ లేకర ౧వివక్షిత -అవివక్షితతాకే విధి -నిషేధకే ద్వారా ప్రగట హోనేవాలీ ౧. వివక్షిత (కథనీయ) ధర్మకో ముఖ్య కరకే ఉసకా ప్రతిపాదన కరనేసే ఔర అవివక్షిత (న కహనే యోగ్య)