Page 228 of 513
PDF/HTML Page 261 of 546
single page version
shrAntasamuchchAryamANasyAtkArAmoghamantrapaden samastamapi vipratiShedhaviShamohamudasyati ..115..
ath nirdhAryamANatvenodAharaNIkRutasya jIvasya manuShyAdiparyAyANAn kriyAphalatvenAnyatvan dyotayati —
sarvapadArtheShu draShTavyamiti ..115.. evan nayasaptabhanggIvyAkhyAnagAthayAShTamasthalan gatam . evan pUrvokta- prakAreN prathamA namaskAragAthA, dravyaguNaparyAyakathanarUpeN dvitIyA, svasamayaparasamayapratipAdanen tRutIyA, dravyasya sattAdilakShaNatrayasUchanarUpeN chaturthIti svatantragAthAchatuShTayen pIThikAsthalam . tadanantaramavAntarasattAkathanarUpeN prathamA, mahAsattArUpeN dvitIyA, yathA dravyan svabhAvasiddhan tathA sattAguNopIti kathanarUpeN tRutIyA, utpAdavyayadhrauvyatvepi sattaiv dravyan bhavatIti kathanen chaturthIti gAthAchatuShTayen sattAlakShaNavivaraNamukhyatA . tadanantaramutpAdavyayadhrauvyalakShaNavivaraNamukhyatven gAthAtrayan, tadanantaran dravyaparyAyakathanen guNaparyAyak thanen cha gAthAdvayan, tatashcha dravyasyAstitvasthApanArUpeN prathamA, saptabhangI satat samyaktayA uchchArit karane par 1syAtkArarUpI amogh mantra padake dvArA 2‘ev’ kAramen rahanevAle samasta virodhaviShake mohako dUr karatI hai ..115..
ab, jisakA nirdhAr karanA hai, isaliye jise udAharaNarUp banAyA gayA hai aise jIvakI manuShyAdi paryAyen kriyAkA phal hain isaliye unakA anyatva (arthAt ve paryAyen badalatI rahatI hain, isaprakAr) prakAshit karate hain : — 1. syAdvAdamen anekAntakA sUchak ‘syAt’ shabda samyaktayA prayukta hotA hai . vah ‘syAt pad ekAntavAdamen
rahanevAle samasta virodharUpI viShake bhramako naShTa karaneke liye rAmabAN mantra hai . 2. anekAntAtmak vastusvabhAvakI apekShAse rahit ekAntavAdamen mithyA ekAntako sUchit karatA huA jo
niShedh kiyA hai . (anekAntAtmak vastusvabhAvakA dhyAn chUke binA, jis apekShAse vastukA kathan chal
Page 229 of 513
PDF/HTML Page 262 of 546
single page version
ih hi sansAriNo jIvasyAnAdikarmapudgalopAdhisannidhipratyayapravartamAnapratikShaN- vivartanasya kriyA kil svabhAvanirvRuttaivAsti . tatastasya manuShyAdiparyAyeShu na kashchanApyeSh eveti TankotkIrNosti, teShAn pUrvapUrvopamardapravRuttakriyAphalatvenottarottaropamardyamAnatvAt; phal- pRuthaktvalakShaNasyAtadbhAvAbhidhAnAnyatvalakShaNasya cha kathanarUpeN dvitIyA, sangnAlakShaNaprayojanAdibhedarUp- syAtadbhAvasya vivaraNarUpeN tRutIyA, tasyaiv dRuDhIkaraNArthan chaturthIti gAthAchatuShTayen sattAdravyayor- bhedaviShaye yuktikathanamukhyatA . tadanantaran sattAdravyayorguNaguNikathanen prathamA, guNaparyAyANAn dravyeN sahAbhedakathanen dvitIyA cheti svatantragAthAdvayam . tadanantaran dravyasya sadutpAdAsadutpAdayo sAmAnyavyAkhyAnen visheShavyAkhyAnen cha gAthAchatuShTayan, tatashcha saptabhanggIkathanen gAthaikA cheti samudAyen
anvayArtha : — [eSha iti kashchit nAsti ] (manuShyAdiparyAyommen) ‘yahI’ aisI koI (shAshvat paryAy) nahIn hain; [svabhAvanirvRuttA kriyA nAsti na ] (kyonki sansArI jIvake) svabhAvaniShpanna kriyA nahIn ho so bAt nahIn hai; (arthAt vibhAvasvabhAvase utpanna honevAlI rAg- dveShamay kriyA avashya hai .) [yadi ] aur yadi [parama dharma niphala ] paramadharma aphal hai to [kriyA hi aphalA nAsti ] kriyA avashya aphal nahIn hai; (arthAt ek vItarAg bhAv hI manuShyAdiparyAyarUp phal utpanna nahIn karatI; rAg -dveShamay kriyA to avashya vah phal utpanna karatI hai .)..116..
TIkA : — yahAn (is vishvamen), anAdikarmapudgalakI upAdhike sadbhAvake Ashray (-kAraN) se jisake pratikShaN 1vivarttan hotA rahatA hai aise sansArI jIvako kriyA vAstavamen svabhAv niShpanna hI hai; isaliye usake manuShyAdiparyAyommense koI bhI paryAy ‘yahI’ hai aisI TankotkIrNa nahIn hai; kyonki ve paryAyen pUrva -pUrva paryAyonke nAshamen pravartamAn kriyA phalarUp honese 2uttar -uttar paryAyonke dvArA naShTa hotI hain . aur kriyAkA phal to, mohake sAth 3milanakA nAsh 1. vivartan = vipariNaman; palaTA (phe raphAr) hote rahanA . 2. uttar -uttar = bAdakI . (manuShyAdiparyAyen rAgadveShamay kriyAkI phalarUp hain, isaliye koI bhI paryAy pUrva
paryAyako naShTa karatI hai aur bAdakI paryAyase svayam naShTa hotI hai . 3. milan = mil jAnA; mishritapanA; sambandh; juDAn .
Page 230 of 513
PDF/HTML Page 263 of 546
single page version
mabhilaShyet vA mohasamvalanAvilayanAt kriyAyA . kriyA hi tAvachchetanasya pUrvottaradashA- vishiShTachaitanyapariNAmAtmikA . sA punaraNoraNvantarasangatasya pariNatirivAtmano mohasamvalitasya dvayaNukakAryasyev manuShyAdikAryasya niShpAdakatvAtsaphalaiv . saiv mohasamvalanavilayane pun- chaturvinshatigAthAbhiraShTabhi sthalai sAmAnyagneyavyAkhyAnamadhye sAmAnyadravyaprarUpaNan samAptam . ata paran tatraiv sAmAnyadravyanirNayamadhye sAmAnyabhedabhAvanAmukhyatvenaikAdashagAthAparyantan vyAkhyAnan karoti . tatra krameN panychasthalAni bhavanti . prathamatastAvadvArtikavyAkhyAnAbhiprAyeN sAnkhyaikAntanirAkaraNan, athavA shuddhanishchayanayen jainamatameveti vyAkhyAnamukhyatayA ‘eso tti Natthi koI’ ityAdi sUtragAthaikA . tadanantaran manuShyAdiparyAyA nishchayanayen karmaphalan bhavati, na cha shuddhAtmasvarUpamiti tasyaivAdhikArasUtrasya vivaraNArthan ‘kamman NAmasamakkhan’ ityAdipAThakrameN gAthAchatuShTayan, tata paran rAgAdipariNAm ev dravyakarmakAraNatvAdbhAvakarma bhaNyat iti pariNAmamukhyatven ‘AdA kammamalimaso’ ityAdisUtradvayan, tadanantaran ka rmaphalachetanA ka rmachetanA gnAnachetaneti trividhachetanApratipAdanarUpeN ‘pariNamadi chedaNAe’ ityAdisUtratrayan, tadanantaran shuddhAtmabhedabhAvanAphalan kathayan san ‘kattAkaraNan’ ityAdyekasUtreNopasanharati . evan bhedabhAvanAdhikAre sthalapanychaken samudAyapAtanikA . tadyathA — ath naranArakAdiparyAyA karmAdhInatven vinashvaratvAditi shuddhanishchayanayen jIvasvarUpan na bhavatIti bhedabhAvanAn kathayati — eso tti Natthi koI TangkotkIrNagnAyakaikasvabhAvaparamAtmadravyavatsansAre manuShyAdiparyAyeShu madhye sarvadaivaiSh ekarUp ev nitya kopi nAsti . tarhi manuShyAdiparyAyanirvartikA sansArakriyA sApi na bhaviShyati . Na Natthi kiriyA na nAsti kriyA mithyAtvarAgAdipariNatissansAra karmeti yAvat iti paryAyanAmachatuShTayarUpA kriyAstyev . sA cha kathambhUtA . sabhAvaNivvattA shuddhAtmasvabhAvAdviparItApi naranArakAdivibhAvaparyAyasvabhAven nirvRuttA . tarhi kin niShphalA bhaviShyati . kiriyA hi Natthi aphalA kriyA hi nAstyaphalA sA mithyAtvarAgAdipariNatirUpA kriyA yadyapyanantasukhAdiguNAtmakamokShakAryan prati niShphalA tathApi nAnAdukhadAyakasvakIyakAryabhUtamanuShyAdiparyAyanirvartakatvAtsaphaleti manuShyAdi- paryAyaniShpattirevAsyA phalam . kathan gnAyat iti chet . dhammo jadi Nipphalo paramo dharmo yadi niShphala na huA honese mAnanA chAhiye; kyonki — pratham to, kriyA chetanakI pUrvottaradashAse 1vishiShTa chaitanyapariNAmasvarUp hai; aur vah (kriyA) — jaise dUsare aNuke sAth yukta (kisI) aNukI pariNati 2dviaNukakAryakI niShpAdak hai, usI prakAr — mohake sAth milit AtmAke sambandhamen, 1. vishiShTa -bhedayukta . (pUrvakI aur pashchAtkI avasthAke bhedase bhedayukta aise chaitanyapariNAm vah AtmAkI
kriyA hai .) 2. dviaNukakAryakI niShpAdak = do aNuonse bane huye skandharUp kAryakI utpAdak .
Page 231 of 513
PDF/HTML Page 264 of 546
single page version
raNoruchchhinnANvantarasangamasya pariNatiriv dvayaNukakAryasyev manuShyAdikAryasyAniShpAdakatvAt paramadravyasvabhAvabhUtatayA paramadharmAkhyA bhavatyaphalaiv ..116..
parama nIrAgaparamAtmopalambhapariNatirUpa AgamabhAShayA paramayathAkhyAtachAritrarUpo vA yosau paramo dharma, sa kevalagnAnAdyanantachatuShTayavyaktirUpasya kAryasamayasArasyotpAdakatvAtsaphalopi naranArakAdi- paryAyakAraNabhUtan gnAnAvaraNAdikarmabandhan notpAdayati, tata kAraNAnniShphala . tato gnAyate naranArakAdisansArakAryan mithyAtvarAgAdikriyAyA phalamiti . athavAsya sUtrasya dvitIyavyAkhyAnan kriyate — yathA shuddhanayen rAgAdivibhAven na pariNamatyayan jIvastathaivAshuddhanayenApi na pariNamatIti yaduktan sAnkhyen tannirAkRutam . kathamiti chet . ashuddhanayen mithyAtvarAgAdivibhAvapariNat- jIvAnAn naranArakAdiparyAyapariNatidarshanAditi . evan prathamasthale sUtragAthA gatA ..116.. ath manuShyAdikAryakI niShpAdak honese saphal hI hai; aur, jaise dUsare aNuke sAth sambandh jisakA naShTa ho gayA hai aise aNukI pariNati dviaNuk kAryakI niShpAdak nahIn hai usIprakAr, mohake sAth milanakA nAsh hone par vahI kriyA — dravyakI paramasvabhAvabhUt honese ‘paramadharma’ nAmase kahI jAnevAlI aisI — manuShyAdikAryakI niShpAdak na honese aphal hI hai .
bhAvArtha : — chaitanyapariNati vah AtmAkI kriyA hai . moh rahit kriyA manuShyAdi- paryAyarUp phal utpanna nahIn karatI, aur moh sahit 1kriyA avashya manuShyAdiparyAyarUp phal utpanna karatI hai . moh sahit bhAv ek prakArake nahIn hote, isaliye usake phalarUp manuShyAdiparyAyen bhI TankotkIrNa – shAshvat – ekarUp nahIn hotIn .. 116..
ab, yah vyakta karate hain ki manuShyAdiparyAyen jIvako kriyAke phal hain : — 1. mUl gAthAmen prayukta ‘kriyA’ shabdase moh sahit kriyA samajhanI chAhiye . moh rahit kriyAko to ‘param
nAmAkhya karma svabhAvathI nij jIvadravya -svabhAvane abhibhUt karI tiryanch, dev, manuShya vA nArak kare. 117.
Page 232 of 513
PDF/HTML Page 265 of 546
single page version
kriyA khalvAtmanA prApyatvAtkarma . tannimittaprAptapariNAma pudgalopi karma . tatkAryabhUtA manuShyAdiparyAyA jIvasya kriyAyA mUlakAraNabhUtAyA pravRuttatvAt kriyAphalamev syu, kriyAbhAve pudgalAnAn karmatvAbhAvAttatkAryabhUtAnAn teShAmabhAvAt . ath kathan te karmaNa kAryabhAvamAyAnti? karmasvabhAven jIvasvabhAvamabhibhUy kriyamANatvAt, pradIpavat . tathA hi — yathA khalu jyotissvabhAven tailasvabhAvamabhibhUy kriyamANa pradIpo jyotiShkAryan, tathA manuShyAdiparyAyA karmajanitA iti visheSheN vyaktIkaroti — kamman karmarahitaparamAtmano vilakShaNan karma kartRu . kimvishiShTam . NAmasamakkhan nirnAmanirgotramuktAtmano viparItan nAmeti samyagAkhyA sangnA yasya tadbhavati nAmasamAkhyan nAmakarmetyartha . sabhAvan shuddhabuddhaikaparamAtmasvabhAvan ah ath appaNo sahAveN AtmIyen gnAnAvaraNAdisvakIyasvabhAven karaNabhUten abhibhUy tiraskRutya prachchhAdya tan pUrvoktamAtmasvabhAvam . pashchAtkin karoti . Naran tiriyan Neraiyan vA suran kuNadi naratiryagnArak- surarUpan karotIti . ayamatrArtha – yathAgni kartA tailasvabhAvan karmatApannamabhibhUy tiraskRutya
anvayArtha : — [ath ] vahAn [nAmasamAkhyan karma ] ‘nAm’ sangnAvAlA karma [svabhAven ] apane svabhAvase [Atmana svabhAvan abhibhUy ] jIvake svabhAvakA parAbhav karake, [naran tiryanychan nairayikan vA suran ] manuShya, tiryanch, nArak athavA dev (-in paryAyonko) [karoti ] karatA hai ..117..
TIkA : — kriyA vAstavamen AtmAke dvArA prApya honese karma hai, (arthAt AtmA kriyAko prApta karatA hai — pahunchatA hai isaliye vAstavamen kriyA hI AtmAkA karma hai .) usake nimittase pariNaman ko prApta hotA huA (-dravyakarmarUpase pariNaman karatA huA) pudgal bhI karma hai . us (pudgalakarma) kI kAryabhUt manuShyAdiparyAyen mUlakAraNabhUt aisI jIvakI kriyAse pravartamAn honese kriyAphal hI hain; kyonki kriyAke abhAvamen pudgalonko karmapanekA abhAv honese us (-pudgalakarma) kI kAryabhUt manuShyAdiparyAyonkA abhAv hotA hai .
vahAn, ve manuShyAdiparyAyen karmake kArya kaise hain ? (so kahate hain ki — ) ve karmasvabhAvake dvArA jIvake svabhAvakA parAbhav karake kI jAtI hain, isaliye dIpakakI bhAnti . vah is prakAr : — jaise 1jyoti (lau) ke svabhAvake dvArA telake svabhAvakA parAbhav karake *1. jyoti = jyot; agni .
Page 233 of 513
PDF/HTML Page 266 of 546
single page version
karmasvabhAven jIvasvabhAvamabhibhUy kriyamANA manuShyAdiparyAyA karmakAryam ..117..
vartyAdhAreN dIpashikhArUpeN pariNamayati, tathA karmAgni kartA tailasthAnIyan shuddhAtmasvabhAvan tiraskRutya vartisthAnIyasharIrAdhAreN dIpashikhAsthAnIyanaranArakAdiparyAyarUpeN pariNamayati . tato gnAyate manuShyAdiparyAyA nishchayanayen karmajanitA iti ..117.. ath naranArakAdiparyAyeShu kathan jIvasya svabhAvAbhibhavo jAtastatra kin jIvAbhAv iti prashne pratyuttaran dadAti — NaraNArayatiriyasurA jIvA naranArakatiryaksuranAmAno jIvA santi tAvat . khalu sphu Tam . kathambhUtA . NAmakammaNivvattA naranArakAdisvakIyasvakIyanAmakarmaNA nirvRuttA . Na hi te laddhasahAvA kintu yathA mANikyabaddhasuvarNa- kangkaNeShu mANikyasya hi mukhyatA nAsti, tathA te jIvAshchidAnandaikashuddhAtmasvabhAvamalabhamAnA santo kiyA jAnevAlA dIpak jyotikA kArya hai, usIprakAr karmasvabhAvake dvArA jIvake svabhAvakA parAbhav karake kI jAnevAlI manuShyAdiparyAyen karmake kArya hain .
bhAvArtha : — manuShyAdiparyAyen 116vIn gAthAmen kahI gaI rAg -dveShamay kriyAke phal hain; kyonki us kriyAse karmabandha hotA hai, aur karma jIvake svabhAvakA parAbhav karake manuShyAdiparyAyonko utpanna karate hain ..117..
ab yah nirNay karate hain ki manuShyAdiparyAyommen jIvake svabhAvakA parAbhav kis kAraNase hotA hai ? : —
anvayArtha : — [naranArakatiryaksurA jIvA ] manuShya, nArak, tiryanch aur devarUp jIv [khalu ] vAstavamen [nAmakarma nirvRuttA ] nAmakarmase niShpanna hain . [hi ] vAstavamen [svakarmANi ] ve apane karmarUpase [pariNamamAnA ] pariNamit hote hain isaliye [te na labdhasvabhAvA ] unhen svabhAvakI upalabdhi nahIn hai ..118..
nij karmarUp pariNamanathI ja svabhAvalabdhi na temane. 118.
Page 234 of 513
PDF/HTML Page 267 of 546
single page version
amI manuShyAdaya paryAyA nAmakarmanirvRuttA santi tAvat . na punaretAvatApi tatra jIvasya svabhAvAbhibhavosti, yathA kanakabaddhamANikyakank NeShu mANikyasya . yattatra naiv jIva svabhAvamupalabhate tat svakarmapariNamanAt, payapUravat . yathA khalu payapUra pradeshasvAdAbhyAn pichumandachandanAdivanarAjIn pariNamanna dravatvasvAdutvasvabhAvamupalabhate, tathAtmApi pradeshabhAvAbhyAn karmapariNamanAnnAmUrtatvaniruparAgavishuddhimattvasvabhAvamupalabhate ..118.. labdhasvabhAvA na bhavanti, ten kAraNen svabhAvAbhibhavo bhaNyate, na cha jIvAbhAva . kathambhUtA santo labdhasvabhAvA na bhavanti . pariNamamANA sakammANi svakIyodayAgatakarmANi sukhadukharUpeN pariNamamAnA iti . ayamatrArtha — yathA vRukShasechanaviShaye jalapravAhashchandanAdivanarAjirUpeN pariNata sansvakIy-
TIkA : — pratham to, yah manuShyAdiparyAyen nAmakarmase niShpanna hain, kintu itanese bhI vahAn jIvake svabhAvakA parAbhav nahIn hai; jaise kanakabaddha (suvarNamen jaDe huye) mANikavAle kankaNommen mANikake svabhAvakA parAbhav nahIn hotA tadanusAr . jo vahAn jIv svabhAvako upalabdha nahIn karatA – anubhav nahIn karatA so svakarmarUp pariNamit honese hai, pAnIke pUr (bADh) kI bhAnti . jaise pAnIkA pUr pradeshase aur svAdase nimba -chandanAdivanarAjirUp (nIm, chandan ityAdi vRukShonkI lambI panktirUp) pariNamit hotA huA ( apane 1dravatva aur 2svAdutvarUp svabhAvako upalabdha nahIn karatA, usIprakAr AtmA bhI pradeshase aur bhAvase svakarmarUp pariNamit honese (apane) amUrtatva aur 3niruparAg vishuddhimatvarUp svabhAvako upalabdha nahIn karatA .
bhAvArtha : — manuShyAdiparyAyommen karma kahIn jIvake svabhAvako na to hanatA hai aur na AchchhAdit karatA hai; parantu vahAn jIv svayam hI apane doShase karmAnusAr pariNaman karatA hai, isaliye use apane svabhAvakI upalabdhi nahIn hai . jaise pAnIkA pUr pradeshakI apekShAse vRukShonke rUpase pariNamit hotA huA apane pravAhIpanerUp svabhAvako upalabdha karatA huA anubhav nahIn karatA, aur svAdakI apekShAse vRukSharUp pariNamit hotA huA apane svAdiShTapanerUp svabhAvako upalabdha nahIn karatA, usIprakAr AtmA bhI pradeshakI apekShAse svakarmAnusAr pariNamit hotA huA apane amUrtasvarUp svabhAvako upalabdha nahIn karatA aur bhAvakI apekShAse svakarmarUp pariNamit hotA huA uparAgase rahit vishuddhivAlApanArUp apane svabhAvako upalabdha nahIn karatA . isase yah nishchit hotA hai ki manuShyAdiparyAyommen jIvonko apane hI doShase apane 1. dravatva = pravAhIpanA . 2. svAdutva = svAdiShTapanA . 3. niruparAg -vishuddhimatva = uparAg (-malinatA, vikAr) rahit vishuddhivAlApanA [arUpIpanA aur nirvikAr
Page 235 of 513
PDF/HTML Page 268 of 546
single page version
ih tAvanna kashchijjAyate na mriyate cha . ath cha manuShyadevatiryangnArakAtmako jIvaloka pratikShaNapariNAmitvAdutsangitakShaNabhangotpAda . na cha vipratiShiddhametat, sambhavavilayayorekatva- komalashItalanirmalAdisvabhAvan na labhate, tathAyan jIvopi vRukShasthAnIyakarmodayapariNata sanparamAhlAdaik- lakShaNasukhAmRutAsvAdanairmalyAdisvakIyaguNasamUhan na labhat iti ..118.. ath jIvasya dravyeN nityatvepi paryAyeN vinashvaratvan darshayati – jAyadi Nev Na Nassadi jAyate naiv na nashyati dravyArthikanayen . kva . khaNabhangasamubbhave jaNe koI kShaNabhanggasamudbhave jane kopi . kShaNan kShaNan prati svabhAvakI anupalabdhi hai, karmAdik anya kisI kAraNase nahIn . ‘karma jIvake svabhAvakA parAbhav karatA hai’ aisA kahanA to upachAr kathan hai; paramArthase aisA nahIn hai ..118..
ab, jIvakI dravyarUpase 1avasthitatA hone par bhI paryAyonse anavasthitatA (anityatA -asthiratA) prakAshate hain : —
anvayArtha : — [kShaNabhanggasamudbhave jane ] pratikShaN utpAd aur vinAshavAle jIvalokamen [kashchit ] koI [na ev jAyate ] utpanna nahIn hotA aur [na nashyati ] na naShTa hotA hai; [hi ] kyonki [ya bhava sa vilaya ] jo utpAd hai vahI vinAsh hai; [sambhav -vilayau iti tau nAnA ] aur utpAd tathA vinAsh, isaprakAr ve anek (bhinna) bhI hain ..119..
TIkA : — pratham to yahAn na koI janma letA hai aur na maratA hai (arthAt is lokamen koI na to utpanna hotA hai aur na nAshako prApta hotA hai ) . aur (aisA hone par bhI) manuShya- dev -tiryanch -nArakAtmak jIvalok pratikShaN pariNAmI honese kShaN -kShaNamen honevAle vinAsh aur 1. avasthitatA = sthirapanA; ThIk rahanA .
kAraN janam te nAsh chhe; vaLI janma nAsh vibhinna chhe. 119.
Page 236 of 513
PDF/HTML Page 269 of 546
single page version
nAnAtvAbhyAm . yadA khalu bhangotpAdayorekatvan tadA pUrvapakSha, yadA tu nAnAtvan tadottara . tathA hi — yathA ya ev ghaTastadev kuNDamityukte ghaTakuNDasvarUpayorekatvAsambhavAttadubhayAdhArabhUtA mRuttikA sambhavati, tathA ya ev sambhava sa ev vilay ityukte sambhavavilay- svarUpayorekatvAsambhavAttadubhayAdhArabhUtan dhrauvyan sambhavati; tato devAdiparyAye sambhavati manuShyAdi- paryAye vilIyamAne cha ya ev sambhava sa ev vilay iti kRutvA tadubhayAdhArabhUtan dhrauvyavajjIvadravyan sambhAvyat ev . tata sarvadA dravyatven jIvaShTankotkIrNovatiShThate . api cha yathAnyo ghaTonyatkuNDamityukte tadubhayAdhArabhUtAyA mRuttikAyA anyatvAsambhavAt ghaTakuNDa- svarUpe sambhavata, tathAnya sambhavonyo vilay ityukte tadubhayAdhArabhUtasya dhrauvyasyAnyatvA- bhanggasamudbhavo yatra sambhavati kShaNabhanggasamudbhavastasminkShaNabhanggasamudbhave vinashvare paryAyArthikanayen jane loke jagati kashchidapi, tasmAnnaiv jAyate na chotpadyat iti hetun vadati . jo hi bhavo so vilao dravyArthikanayen yo hi bhavassa ev vilayo yata kAraNAt . tathAhi – muktAtmanAn ya ev sakalavimalakevalagnAnAdirUpeN mokShaparyAyeN bhav utpAda sa ev nishchayartttttnatrayAtmakanishchayamokShamArgaparyAyeN vilayo vinAshastau cha mokShaparyAyamokShamArgaparyAyau kAryakAraNarUpeN bhinnau, tadubhayAdhArabhUtan yatparamAtmadravyan tadev, mRutpiNDa- utpAdake sAth (bhI) juDA huA hai . aur yah virodhako prApta nahIn hotA; kyonki udbhav aur vilayakA ekapanA aur anekapanA hai . jab udbhav aur vilayakA ekapanA hai tab pUrvapakSha hai, aur jab anekapanA hai tab uttarapakSha hai . (arthAt – jab utpAd aur vinAshake ekapanekI apekShA lI jAy tab yah pakSha phalit hotA hai ki – ‘na to koI utpanna hotA hai aur na naShTa hotA hai; aur jab utpAd tathA vinAshake anekapanekI apekShA lI jAy tab pratikShaN honevAle vinAsh aur utpAdakA pakSha phalit hotA hai .) vah isaprakAr hai : —
jaise : — ‘jo ghaDA hai vahI kUnDA hai’ aisA kahA jAne par, ghaDe aur kUnDeke svarUpakA ekapanA asambhav honese, un dononkI AdhArabhUt miTTI pragaT hotI hai, usIprakAr ‘jo utpAd hai vahI vinAsh hai’ aisA kahA jAne par utpAd aur vinAshake svarUpakA ekapanA asambhav honese un dononkA AdhArabhUt dhrauvya pragaT hotA hai; isaliye devAdiparyAyake utpanna hone aur manuShyAdiparyAyake naShTa hone par, ‘jo utpAd hai vahI vilay hai’ aisA mAnanese (is apekShAse) un dononkA AdhArabhUt dhrauvyavAn jIvadravya pragaT hotA hai (-lakShamen AtA hai ) isaliye sarvadA dravyapanese jIv TankotkIrNa rahatA hai
aur phi ra, jaise ‘anya ghaDA hai aur anya kUnDA hai’ aisA kahA jAne par un dononkI AdhArabhUt miTTIkA anyapanA (-bhinna -bhinnapanA) asambhavit honese ghaDekA aur kUnDekA (-dononkA bhinna -bhinna) svarUp pragaT hotA hai, usIprakAr ‘anya utpAd hai aur anya vyay
Page 237 of 513
PDF/HTML Page 270 of 546
single page version
sambhavAtsambhavavilayasvarUpe sambhavata; tato devAdiparyAye sambhavati manuShyAdiparyAye vilIyamAne chAnya sambhavonyo vilay iti kRutvA sambhavavilayavantau devAdimanuShyAdiparyAyau sambhAvyete ev tata pratikShaNan paryAyairjIvonavasthita ..119..
aur vyayakA svarUp pragaT hotA hai; isaliye devAdiparyAyake utpanna hone par aur
manuShyAdiparyAyake naShTa hone par, ‘anya utpAd hai aur anya vyay hai’ aisA mAnanese (is
apekShAse) utpAd aur vyayavAlI devAdiparyAy aur manuShyAdiparyAy pragaT hotI hai (-lakShamen
AtI hai ); isaliye jIv pratikShaN paryAyonse anavasthit hai ..119..
anvayArtha : — [tasmAt tu ] isaliye [sansAre ] sansAramen [svabhAvasamavasthita iti ] svabhAvase avasthit aisA [kashchit na asti ] koI nahIn hai; (arthAt sansAramen kisIkA svabhAv keval ekarUp rahanevAlA nahIn hai ); [sansAra puna ] aur sansAr to [sansarata ] sansaraN karate huye (gol phi rate huye, parivartit hote huye) [dravyasya ] dravyakI [kriyA ] kriyA hai ..120..
tethI svabhAve sthir evun na koI chhe sansAramAn; sansAr to sansaraN karatA dravya kerI chhe kriyA. 120.
Page 238 of 513
PDF/HTML Page 271 of 546
single page version
yata khalu jIvo dravyatvenAvasthitopi paryAyairanavasthita, tata pratIyate na kashchidapi sansAre svabhAvenAvasthit iti . yachchAtrAnavasthitatvan tatra sansAr ev hetu, tasya manuShyAdi- paryAyAtmakatvAt svarUpeNaiv tathAvidhatvAt . ath yastu pariNamamAnasya dravyasya pUrvottar- dashAparityAgopAdAnAtmaka kriyAkhya pariNAmastatsansArasya svarUpam ..120..
ath pariNAmAtmake sansAre kuta pudgalashleSho yen tasya manuShyAdiparyAyAtmakatva- mityatra samAdhAnamupavarNayati —
vyAkhyAtamidAnIn tasyopasanhAramAh — tamhA du Natthi koI sahAvasamavaTThido tti tasmAnnAsti kashchitsva- bhAvasamavasthit iti . yasmAtpUrvoktaprakAreN manuShyAdiparyAyANAn vinashvaratvan vyAkhyAtan tasmAdev gnAyate paramAnandaikalakShaNaparamachaitanyachamatkArapariNatashuddhAtmasvabhAvavadavasthito nitya kopi nAsti . kva . sansAre nissansArashuddhAtmano viparIte sansAre . sansArasvarUpan kathayati — sansAro puN kiriyA sansAra puna kriyA . niShkriyanirvikalpashuddhAtmapariNatervisadRushI manuShyAdivibhAvaparyAyapariNatirUpA kriyA sansAr- svarUpam . sA cha kasya bhavati . sansaramANassa jIvassa vishuddhagnAnadarshanasvabhAvamuktAtmano vilakShaNasya sansarata paribhramata sansArijIvasyeti . tata sthitan manuShyAdiparyAyAtmaka sansAr ev vinashvaratve kAraNamiti ..120.. evan shuddhAtmano bhinnAnAn karmajanitamanuShyAdiparyAyANAn vinashvaratvakathanamukhyatayA
TIkA : — vAstavamen jIv dravyapanese avasthit hone par bhI paryAyonse anavasthit hai; isase yah pratIt hotA hai ki sansAramen koI bhI svabhAvase avasthit nahIn hai (arthAt kisIkA svabhAv keval avichal — ekarUp rahanevAlA nahIn hai ); aur yahAn jo anavasthitatA hai usamen sansAr hI hetu hai; kyonki vah (-sansAr) manuShyAdiparyAyAtmak hai, kAraN ki vah svarUpase hI vaisA hai, (arthAt sansArakA svarUp hI aisA hai ) usamen pariNaman karate huye dravyakA pUrvottaradashAkA tyAgagrahaNAtmak aisA jo kriyA nAmakA pariNAm hai vah sansArakA svarUp hai ..120..
ab pariNAmAtmak sansAramen kis kAraNase pudgalakA sambandh hotA hai ki jisase vah (sansAr) manuShyAdiparyAyAtmak hotA hai ? — isakA yahAn samAdhAn karate hain : —
karme malin jIv karmasanyut pAmato pariNAmane, tethI karam bandhAy chhe; pariNAm tethI karma chhe. 121.
Page 239 of 513
PDF/HTML Page 272 of 546
single page version
yo hi nAm sansAranAmAyamAtmanastathAvidha pariNAma sa ev dravyakarmashleShahetu . ath tathAvidhapariNAmasyApi ko hetu . dravyakarma hetu, tasya dravyakarmasanyuktatvenaivopalambhAt . evan satItaretarAshrayadoSha . na hi; anAdiprasiddhadravyakarmAbhisambaddhasyAtmana prAktanadravyakarmaNastatra hetutvenopAdAnAt . evan kAryakAraNabhUtanavapurANadravyakarmatvAdAtmanastathAvidhapariNAmo gAthAchatuShTayen dvitIyasthalan gatam . ath sansArasya kAraNan gnAnAvaraNAdi dravyakarma tasya tu kAraNan mithyAtvarAgAdipariNAm ityAvedayati — AdA nirdoShiparamAtmA nishchayen shuddhabuddhaikasvabhAvopi vyavahAreNAnAdikarmabandhavashAt kammamalimaso karmamalImaso bhavati . tathAbhavansan kin karoti . pariNAman
anvayArtha : — [karmamalImasa AtmA ] karmase malin AtmA [karmasanyuktan pariNAman ] karmasanyukta pariNAmako (-dravyakarmake sanyogase honevAle ashuddha pariNAmako) [labhate ] prApta karatA hai . [tata ] usase [karma shliShyati ] karma chipak jAtA hai (-dravyakarmakA bandh hotA hai ); [tasmAt tu ] isaliye [pariNAma karma ] pariNAm vah karma hai ..121..
TIkA : — ‘sansAr’ nAmak jo yah AtmAkA tathAvidh (-usaprakArakA) pariNAm hai vahI dravyakarmake chipakanekA hetu hai . ab, us prakArake pariNAmakA hetu kaun hai ? (isake uttaramen kahate hain ki) dravyakarma usakA hetu hai, kyonki 1dravyakarmakI sanyuktatAse hI vah dekhA jAtA hai .
(shankA : – ) aisA honese 2itaretarAshrayadoSh AyagA ! (samAdhAn : – ) nahIn AyagA; kyonki anAdisiddha dravyakarmake sAth sambaddha aise AtmAkA jo pUrvakA 3dravyakarma hai usakA vahAn heturUpase grahaN (-svIkAr) kiyA gayA hai . 1. dravyakarmake sanyogase hI ashuddha pariNAm hote hain, dravyakarmake binA ve kabhI nahIn hote; isaliye dravyakarma
ashuddha pariNAmakA kAraN hai . 2. ek asiddha bAtako siddha karaneke liye dUsarI asiddha bAtakA Ashray liyA jAy, aur phi ra us dUsarI
par usakA kAraN puna dravyakarma kahA hai, isaliye shankAkArako shankA hotI hai ki is bAtamen itaretarAshray doSh AtA hai . 3. navIn dravyakarmakA kAraN ashuddha AtmapariNAm hai, aur us ashuddha AtmapariNAmakA kAraN vahakA vahI
Page 240 of 513
PDF/HTML Page 273 of 546
single page version
dravyakarmaiv, tathAtmA chAtmapariNAmakartRutvAd dravyakarmakartApyupachArAt ..121..
AtmapariNAmo hi tAvatsvayamAtmaiv, pariNAmina pariNAmasvarUpakartRutven pariNAmA- dananyatvAt . yashcha tasya tathAvidha pariNAma sA jIvamayyev kriyA, sarvadravyANAn pariNAm- lahadi pariNAman labhate . kathambhUtam kathambhUtam . kammasanjuttan karmarahitaparamAtmano visdrashakarmasanyuktan mithyAtva- rAgAdivibhAvapariNAman . tatto silisadi kamman tata pariNAmAt shliShyati badhnAti . kim . karma . yadi punarnirmalavivekajyotipariNAmen pariNamati tadA tu karma munychati . tamhA kamman tu pariNAmo tasmAt karma tu pariNAma . yasmAdrAgAdipariNAmen karma badhnAti, tasmAdrAgAdivikalparUpo bhAvakarmasthAnIya sarAgapariNAm ev karmakAraNatvAdupachAreN karmeti bhaNyate . tata sthitan rAgAdipariNAma karmabandha- kAraNamiti ..121.. athAtmA nishchayen svakIyapariNAmasyaiv kartA, na cha dravyakarmaN iti pratipAdayati .
isaprakAr navIn dravyakarma jisakA kAryabhUt hai aur purAnA dravyakarma jisakA kAraNabhUt hai, aisA (AtmAkA tathAvidh pariNAm) honese AtmAkA tathAvidh pariNAm upachArase dravyakarma hI hai, aur AtmA bhI apane pariNAmakA karttA honese dravyakarmakA karttA bhI upachArase hai ..121..
anvayArtha : — [pariNAma ] pariNAm [svayam ] svayam [AtmA ] AtmA hai, [sA puna ] aur vah [jIvamayI kriyA iti bhavati ] jIvamay kriyA hai; [kriyA ] kriyAko [karma iti matA ] karma mAnA gayA hai; [tasmAt ] isaliye AtmA [karmaNa kartA tu na ] dravyakarmakA karttA to nahIn hai ..122..
pariNAm pote jIv chhe, ne chhe kriyA e jIvamayI; kiriyA gaNI chhe karma; tethI karmano kartA nathI. 122.
Page 241 of 513
PDF/HTML Page 274 of 546
single page version
lakShaNakriyAyA AtmamayatvAbhyupagamAt . yA cha kriyA sA punarAtmanA svatantreN prApyatvAtkarma . tatastasya paramArthAdAtmA AtmapariNAmAtmakasya bhAvakarmaN ev kartA, na tu pudgalapariNAmAtmakasya dravyakarmaNa . ath dravyakarmaNa ka karteti chet . pudgalapariNAmo hi tAvatsvayam pudgal ev, pariNAmina pariNAmasvarUpakartRutven pariNAmAdananyatvAt . yashcha tasya tathAvidha pariNAma sA pudgalamayyev kriyA, sarva- dravyANAn pariNAmalakShaNakriyAyA AtmamayatvAbhyupagamAt . yA cha kriyA sA puna pudgalen svatantreN prApyatvAtkarma . tatastasya paramArthAt pudgal AtmapariNAmAtmakasya athavA dvitIypAtanikA – shuddhapAriNAmikaparamabhAvagrAhakeN shuddhanayen yathaivAkartA tathaivAshuddhanayenApi sAnkhyen yaduktan tanniShedhArthamAtmano bandhamokShasiddhayarthan kathanchitpariNAmitvan vyavasthApayatIti pAtanikAdvayan manasi sampradhArya sUtramidan nirUpayati — pariNAmo sayamAdA pariNAma svayamAtmA, Atma- pariNAmastAvadAtmaiv . kasmAt . pariNAmapariNAminostanmayatvAt . sA puN kiriy tti hodi sA puna kriyeti bhavati, sa cha pariNAma kriyA pariNatiriti bhavati . kathambhUtA . jIvamayA jIven nirvRuttatvAjjIvamayI . kiriyA kamma tti madA jIven svatantreN svAdhInen shuddhAshuddhopAdAnakAraNabhUten prApyatvAtsA kriyA karmeti matA sammatA . karmashabdenAtra yadev chidrUpan jIvAdabhinnan bhAvakarmasangnan nishchayakarma tadev grAhyam . tasyaiv kartA jIva . tamhA kammassa Na du kattA tasmAddravyakarmaNo na karteti . atraitadAyAti – yadyapi kathanchit pariNAmitve sati jIvasya kartRutvan jAtan tathApi nishchayen svakIy- pariNAmAnAmev kartA, pudgalakarmaNAn vyavahAreNeti . tatra tu yadA shuddhopAdAnakAraNarUpeN shuddhopayogen pariNAmake svarUpakA karttA honese pariNAmase ananya hai; aur jo usakA (-AtmAkA) tathAvidh pariNAm hai vah jIvamayI hI kriyA hai, kyonki sarva dravyonkI pariNAmalakShaNakriyA AtmamayatA (nijamayatA) se svIkAr kI gaI hai; aur phi ra, jo (jIvamayI) kriyA hai vah AtmAke dvArA svatantratayA 1prApya honese karma hai . isaliye paramArthata AtmA apane pariNAmasvarUp bhAvakarmakA hI karttA hai; kintu pudgalapariNAmasvarUp dravyakarmakA nahIn .
ab yahAn aisA prashna hotA hai ki ‘(jIv bhAvakarmakA hI karttA hai tab phi ra) dravyakarmakA karttA kaun hai ?’ isakA uttar isaprakAr hai : — pratham to pudgalakA pariNAm vAstavamen svayam pudgal hI hai, kyonki pariNAmI pariNAmake svarUpakA karttA honese pariNAmase ananya hai; aur jo usakA (-pudgalakA) tathAvidhi pariNAm hai vah pudgalamayI hI kriyA hai, kyonki sarva dravyonkI pariNAmasvarUp kriyA nijamay hotI hai, aisA svIkAr kiyA gayA hai; aur phi ra, jo (pudgalamayI) kriyA hai vah pudgalake dvArA svatantratayA prApya honese karma hai . isaliye paramArthata pudgal apane pariNAmasvarUp us dravyakarmakA hI karttA hai, kintu 1. prApya = prApta hone yogya, (jo svatantrapane kare so kartA hai; aur ka rttA jise prApta kare so karma hai .) pra. 31
Page 242 of 513
PDF/HTML Page 275 of 546
single page version
dravyakarmaN ev kartA, na tvAtmapariNAmAtmak sya bhAvakarmaNa . tat AtmAtmasvarUpeN pariNamati, na pudgalasvarUpeN pariNamati ..122..
yato hi nAm chaitanyamAtmana svadharmavyApakatvan tatashchetanaivAtmana svarUpan, tayA pariNamati tadA mokShan sAdhayati, ashuddhopAdAnakAraNen tu bandhamiti . pudgalopi jIvavannishchayen svakIyapariNAmAnAmev kartA, jIvapariNAmAnAn vyavahAreNeti ..122.. evan rAgAdipariNAmA karmabandha- kAraNan, teShAmev kartA jIv itikathanamukhyatayA gAthAdvayen tRutIyasthalan gatam . ath yen pariNAmenAtmA pariNamati tan pariNAman kathayati — pariNamadi chedaNAe AdA pariNamati chetanayA karaNabhUtayA . sa ka . AtmA . ya kopyAtmana shuddhAshuddhapariNAma sa sarvopi chetanAn na tyajati ityabhiprAya . puN chedaNA tidhAbhimadA sA sA chetanA punastridhAbhimatA . kutra kutra . NANe gnAnaviShaye kamme karmaviShaye phalammi AtmAke pariNAmasvarUp bhAvakarmakA nahIn .
isase (aisA samajhanA chAhiye ki) AtmA AtmasvarUp pariNamit hotA hai, pudgalasvarUp pariNamit nahIn hotA ..122..
anvayArtha : — [AtmA ] AtmA [chetanatayA ] chetanArUpe [pariNamati ] pariNamit hotA hai . [puna ] aur [chetanA ] chetanA [tridhA abhimatA ] tIn prakArase mAnI gayI hai; [puna ] aur [sA ] vah [gnAne ] gnAnasambandhI, [karmaNi ] karmasambandhI [vA ] athavA [karmaNa phale ] karmaphal sambandhI — [bhaNitA ] aisI kahI gayI hai ..123..
TIkA : — jisase chaitanya vah AtmAkA 1svadharmavyApakapanA hai, usase chetanA hI 1. svadharmavyApakapanA = nijadharmommen vyApakapanA .
te gnAnaviShayak, karmaviShayak, karmaph LaviShayak kahI. 123.
Page 243 of 513
PDF/HTML Page 276 of 546
single page version
khalvAtmA pariNamati . ya kashchanApyAtmana pariNAma sa sarvopi chetanAn nAtivartat iti tAtparyam . chetanA punargnAnakarmak rmaphalatven tredhA . tatra gnAnapariNatirgnAnachetanA, karmapariNati karmachetanA, karmaphalapariNati karmaphalachetanA ..123..
vA phale vA . kasya phale . kammaNo karmaNa . bhaNidA bhaNitA kathiteti . gnAnapariNati gnAnachetanA agre vakShyamANA, karmapariNati ka rmachetanA, ka rmaphalapariNati karmaphalachetaneti bhAvArtha ..123.. ath gnAnakarmakarmaphalarUpeN tridhA chetanAn visheSheN vichArayati — NANan aTThaviyappan gnAnan matyAdibhedenAShTavikalpan bhavati . athavA pAThAntaram — NANan aTThaviyappo gnAnamarthavikalpa . tathAhi — artha paramAtmAdipadArtha, anantagnAnasukhAdirUpohamiti rAgAdyAsravAstu matto bhinnA iti svaparAkArAvabhAsenAdarsha ivArtha- AtmAkA svarUp hai; us rUp (chetanArUp) vAstavamen AtmA pariNamit hotA hai . AtmAkA jo kuchh bhI pariNAm ho vah sab hI chetanAkA ullanghan nahIn karatA, (arthAt AtmAkA koI bhI pariNAm chetanAko kinchitmAtra bhI nahIn chhoDatA — binA chetanAke bilakul nahIn hotA) — aisA tAtparya hai . aur chetanA gnAnarUp, karmarUp aur karmaphalarUpase tIn prakArakI hai . usamen gnAnapariNati (gnAnarUpase pariNati) vah gnAnachetanA, karma pariNati vah karmachetanA aur karmaphalapariNati vah karmaphalachetanA hai ..123..
anvayArtha* : — [arthavikalpa ] arthavikalpa (arthAt sva -par padArthonkA bhinnatApUrvak yugapat avabhAsan) [gnAnan ] vah gnAn hai; [jIven ] jIvake dvArA [yat samArabdhan ] jo kiyA jA rahA ho [karma ] vah karma hai, [tad anekavidhan ] vah anek prakArakA hai; [saukhyan vA dukhan vA ] sukh athavA dukh [phalan iti bhaNitam ] vah karmaphal kahA gayA hai ..124..
Page 244 of 513
PDF/HTML Page 277 of 546
single page version
arthavikalpastAvat gnAnam . tatra ka khalvartha . svaparavibhAgenAvasthitan vishvam . vikalpastadAkArAvabhAsanam . yastu mukurundahRudayAbhog iv yugapadavabhAsamAnasvaparAkArortha- vikalpastad gnAnam . kriyamANamAtmanA karma, kriyamANa khalvAtmanA pratikShaNan ten ten bhAven bhavatA ya tadbhAva sa ev karmAtmanA prApyatvAt . tattvekavidhamapi dravyakarmopAdhisannidhi- sadbhAvAsadbhAvAbhyAmanekavidham . tasya karmaNo yanniShpAdyan sukhadukhan tatkarmaphalam . tatra dravyakarmopAdhisAnnidhyAsadbhAvAtkarma tasya phalamanAkulatvalakShaNan prakRitibhUtan saukhyan, yattu dravyakarmopAdhisAnnidhyasadbhAvAtkarma tasya phalan saukhyalakShaNAbhAvAdvikRutibhUtan dukham . evan gnAnakarmakarmaphalasvarUpanishchaya ..124.. parichchhittisamartho vikalpa vikalpalakShaNamuchyate . sa ev gnAnan gnAnachetaneti . kamman jIveN jan samAraddhan karma jIven yatsamArabdham . buddhipUrvakamanovachanakAyavyApArarUpeN jIven yatsamyakkartRumArabdhan tatkarma
TIkA : — pratham to, arthavikalpa vah gnAn hai . vahAn, artha kyA hai ? sva -parake vibhAgapUrvak avasthit 1vishva vah artha hai . usake AkAronkA 2avabhAsan vah vikalpa hai . aur darpaNake nij vistArakI bhAnti (arthAt jaise darpaNake nij vistAramen sva aur par AkAr ek hI sAth prakAshit hote hain, usIprakAr) jisamen ek hI sAth sva -parAkAr avabhAsit hote hain, aisA arthavikalpa vah gnAn hai .
jo AtmAke dvArA kiyA jAtA hai vah karma hai . pratikShaN us -us bhAvase hotA huA AtmAke dvArA vAstavamen kiyA jAnevAlA jo usakA bhAv hai vahI, AtmAke dvArA 3prApya honese karma hai . aur vah (karma) ek prakArakA hone par bhI, dravyakarmarUp upAdhikI nikaTatAke sadbhAv aur asadbhAvake kAraN anek prakArakA hai .
us karmase utpanna kiyA jAnevAlA sukh -dukh vah karmaphal hai . vahAn, dravyakarmarUp upAdhikI nikaTatAke asadbhAvake kAraN jo karma hotA hai, usakA phal anAkulatvalakShaN 4prakRitibhUt sukh hai; aur dravyakarmarUp upAdhikI nikaTatAke sadbhAvake kAraN jo karma hotA hai, usakA phal 5vikRuti – (vikAr) bhUt dukh hai, kyonki vahAn sukhake lakShaNakA abhAv hai .
is prakAr gnAn, karma aur karmaphalakA svarUp nishchit huA . 1. vishva = samasta padArtha — dravya -guN -paryAy . (padArthommen sva aur par aise do vibhAg hain . jo jAnanevAle
AtmAkA apanA ho vah sva hai, aur dUsarA sab, par hai .) 2. avabhAsan = avabhAsan; prakAshan; gnAt honA; pragaT honA . 3. AtmA apane bhAvako prApta karatA hai, isaliye vah bhAv hI AtmAkA karma hai . 4. prakRitibhUt = svabhAvabhUt . (sukh svabhAvabhUt hai .) 5. vikRutibhUt = vikArabhUt (dukh vikArabhUt hai, svabhAvabhUt nahIn hai .)
Page 245 of 513
PDF/HTML Page 278 of 546
single page version
rAgarUpan shubhopayogalakShaNan karma tasya phalan chakravartyAdipanychendriyabhogAnubhavarUpan, tachchAshuddhanishchayen
sukhamapyAkulotpAdakatvAt shuddhanishchayen dukhamev . yachcha rAgAdivikalparahitashuddhopayogapariNatirUpan karma
bhAvArtha : — jisamen sva, sva -rUpase aur par -rUpase (paraspar ekamek huye binA, spaShTa bhinnatApUrvak) ek hI sAth pratibhAsit ho so gnAn hai .
jIvake dvArA kiyA jAnevAlA bhAv vah (jIvakA) karma hai . usake mukhya do bhed hain : (1) nirupAdhik (svAbhAvik) shuddhabhAvarUp karma, aur (2) aupAdhik shubhAshubhabhAvarUp karma .
is karmake dvArA utpanna honevAlA sukh athavA dukh karmaphal hai . vahAn, dravyakarmarUp upAdhimen yukta na honese jo nirupAdhik shuddhabhAvarUp karma hotA hai, usakA phal to anAkulatA jisakA lakShaN hai aisA svabhAvabhUt sukh hai; aur dravyakarmarUp upAdhimen yukta honese jo aupAdhik shubhAshubhabhAvarUp karma hotA hai, usakA phal vikArabhUt dukh hai, kyonki usamen anAkulatA nahIn, kintu AkulatA hai .
anvayArtha : — [AtmA pariNAmAtmA ] AtmA pariNAmAtmak hai; [pariNAma ] pariNAm [gnAnakarmaphalabhAvI ] gnAnarUp, karmarUp aur karmaphalarUp hotA hai; [tasmAt ] isaliye [gnAnan
pariNAm -Atmak jIv chhe, pariNAm gnAnAdik bane; tethI karamaph La, karma tem ja gnAn AtmA jANaje. 125.
Page 246 of 513
PDF/HTML Page 279 of 546
single page version
AtmA hi tAvatpariNAmAtmaiv, pariNAma svayamAtmeti svayamuktatvAt . pariNAmastu chetanAtmakatven gnAnan karma karmaphalan vA bhavitun shIla, tanmayatvAchchetanAyA . tato gnAnan karma karmaphalan chAtmaiv . evan hi shuddhadravyanirUpaNAyAn paradravyasamparkAsambhavAtparyAyANAn dravyAnta- pralayAchcha shuddhadravya evAtmAvatiShThate ..125..
athaivamAtmano gneyatAmApannasya shuddhatvanishchayAt gnAnatattvasiddhau shuddhAtmatattvopalambho vyam ..124.. ath gnAnakarmakarmaphalAnyabhedanayenAtmaiv bhavatIti pragnApayati — appA pariNAmappA AtmA bhavati . kathambhUta . pariNAmAtmA pariNAmasvabhAva . kasmAditi chet ‘pariNAmo sayamAdA’ iti pUrvan svayamev bhaNitatvAt . pariNAma kathyate — pariNAmo NANakammaphalabhAvI pariNAmo bhavati . kimvishiShTa . gnAnakarmakarmaphalabhAvI; gnAnakarmakarmaphalarUpeN bhavitun shIl ityartha . tamhA yasmAdevan tasmAtkAraNAt . NANan pUrvasUtroktA gnAnachetanA . kamman tatraivauktalakShaNA karmachetanA . phalan cha pUrvoktalakShaNaphalachetanA cha . AdA muNedavvo iyan chetanA trividhApyabhedanayenAtmaiv mantavyo gnAtavya iti . etAvatA kimuktan bhavati . trividhachetanApariNAmen pariNAmI sannAtmA kin karoti . nishchayaratnatrayAtmakashuddhapariNAmen mokShan sAdhayati, shubhAshubhAbhyAn punarbandhamiti ..125.. evan trividhachetanAkathanamukhyatayA gAthAtrayeN chaturtha- sthalan gatam . ath sAmAnyagneyAdhikArasamAptau pUrvoktabhedabhAvanAyA shuddhAtmaprAptirUpan phalan darshayati — karma phalan cha ] gnAn, karma aur karmaphal [AtmA gnAtavya ] AtmA hai aisA samajhanA ..125..
TIkA : — pratham to AtmA vAstavamen pariNAmasvarUp hI hai, kyonki ‘pariNAm svayam AtmA hai’ aisA (112vIn gAthAmen bhagavat kundakundAchAryadevane) svayam kahA hai; tathA pariNAm chetanAsvarUp honese gnAn, karma aur karmaphalarUp honeke svabhAvavAlA hai, kyonki chetanA tanmay (gnAnamay, karmamay athavA karmaphalamay) hotI hai . isaliye gnAn, karma karmaphal AtmA hI hai .
isaprakAr vAstavamen shuddhadravyake nirUpaNamen paradravyake samparkakA (sambandha; sang) asambhav honese aur paryAyen dravyake bhItar 1pralIn ho jAnese AtmA shuddhadravya hI rahatA hai ..125..
ab, isaprakAr 2gneyapaneko prApta AtmAkI shuddhatAke nishchayase gnAnatattvakI siddhi hone par shuddha AtmatattvakI upalabdhi (-anubhav, prApti) hotI hai; isaprakAr usakA abhinandan karate hue (arthAt AtmAkI shuddhatAke nirNayakI prashansA karate hue — dhanyavAd dete hue), dravyasAmAnyake varNanakA upasanhAr karate hain : — 1. pralIn ho jAnA = atyant lIn ho jAnA; magna ho jAnA; DUb jAnA; adRushya ho jAnA . 2. gneyapaneko prApta = gneyabhUt . (AtmA gnAnarUp bhI aur gneyarUp bhI hai, is gneyatattva -pragnApan adhikAramen
Page 247 of 513
PDF/HTML Page 280 of 546
single page version
bhavatIti tamabhinandan dravyasAmAnyavarNanAmupasanharati —
yo hi nAmaivan kartAran karaNan karma karmaphalan chAtmAnamev nishchitya na khalu paradravyan pariNamati sa ev vishrAntaparadravyasamparkan dravyAntapralInaparyAyan cha shuddhamAtmAnamupalabhate, na kattA svatantra svAdhIna kartA sAdhako niShpAdakosmi bhavAmi . sa ka . appa tti Atmeti . Atmeti kortha . ahamiti . kathambhUta . eka . kasyA sAdhaka . nirmalAtmAnubhUte . kimvishiShTa . nirvikAr- paramachaitanyapariNAmen pariNata san . karaNan atishayen sAdhakan sAdhak taman ka raNamupak raNan ka raNakArak mahamek evAsmi bhavAmi . ka syA sAdhakam . sahajashuddhaparamAtmAnubhUte . ken kRutvA .
anvayArtha : — [yadi ] yadi [shramaNa ] shramaN [kartA karaNan karma karmaphalan cha AtmA ] ‘kartA, karaN, karma aur karmaphal AtmA hai’ [iti nishchita ] aisA nishchayavAlA hotA huA [anyat ] anyarUp [na ev pariNamati ] pariNamit hI nahIn ho, [shuddhan AtmAnan ] to vah shuddha AtmAko [labhate ] upalabdha karatA hai ..126..
TIkA : — jo puruSh isaprakAr ‘kartA, karaN, karma aur karmaphal AtmA hI hai’ yah nishchay 1karake vAstavamen paradravyarUp pariNamit nahIn hotA, vahI puruSh, jisakA paradravyake sAth samparka ruk gayA hai aur jisakI paryAyen dravyake bhItar pralIn ho gaI hain aise shuddhAtmAko upalabdha karatA hai; parantu anya koI (puruSh) aise shuddha AtmAko upalabdha nahIn karatA .
isIko spaShTatayA samajhAte hain : — 1. ‘kartA karaN ityAdi AtmA hI hai’ aisA nishchay hone par do bAten nishchit ho jAtI hain . ek to yah ki
dUsarI – ‘abhed dRuShTimen kartA, karaN ityAdi bhed nahIn hain, yah sab ek AtmA hI hai arthAt paryAyen dravyake
muni anyarUp nav pariName, prApti kare shuddhAtmanI. 126.