Page 408 of 513
PDF/HTML Page 441 of 546
single page version
vishiShTakAlakShetravashAtkashchidapratiShiddha ityapavAda . yadA hi shramaNa sarvopadhipratiShedhamAsthAy paramamupekShAsanyaman pratipattukAmopi vishiShTakAlakShetravashAvasannashaktirna pratipattun kShamate, tadApakRuShya sanyaman pratipadyamAnastadbahirangasAdhanamAtramupadhimAtiShThate . sa tu tathAsthIyamAno na khalUpadhitvAchchheda, pratyut chhedapratiShedh ev . ya kilAshuddhopayogAvinAbhAvI sa chheda . ayan tu shrAmaNyaparyAyasahakArikAraNasharIravRuttihetubhUtAhAranihArAdigrahaNavisarjanaviShayachchhedapratiShedhArtha- mupAdIyamAna sarvathA shuddhopayogAvinAbhUtatvAchchhedapratiShedh ev syAt ..222..
nishchayavyavahAramokShamArgasahakArikAraNatvenApratiShiddhamupadhimupakaraNarUpopadhin, apatthaNijjan asanjadajaNehin aprArthanIyan nirvikArAtmopalabdhilakShaNabhAvasanyamarahitasyAsanyatajanasyAnabhilaShaNIyam, muchchhAdijaNaNarahidan hai — aisA utsarga (-sAmAnya niyam) hai; aur vishiShTa kAlakShetrake vash koI upadhi aniShiddha
prApta karanekA ichchhuk hone par bhI vishiShTa kAlakShetrake vash hIn shaktivAlA honese use prApta karanemen asamartha hotA hai, tab usamen 2apakarShaN karake (anutkRuShTa) sanyam prApta karatA huA usakI bahirang sAdhanamAtra upadhikA Ashray karatA hai . isaprakAr jisakA Ashray kiyA jAtA hai aisI vah upadhi upadhipaneke kAraN vAstavamen chhedarUp nahIn hai, pratyut chhedakI niShedharUp (-tyAgarUp) hI hai . jo upadhi ashuddhopayogake binA nahIn hotI vah chhed hai . kintu yah (sanyamakI bAhyasAdhanamAtrabhUt upadhi) to shrAmaNyaparyAyakI sahakArI kAraNabhUt sharIrakI vRuttike hetubhUt AhAr -nIhArAdike grahaN – visarjan (grahaN – tyAg) sambandhI chhedake niShedhArtha grahaN kI jAnese sarvathA shuddhopayog sahit hai, isaliye chhedake niShedharUp hI hai ..222..
ab, aniShiddha upadhikA svarUp kahate hain : — 1. paramopekShAsanyam = param – upekShAsanyam [utsarga, nishchayanay, sarvaparityAg paramopekShAsanyam, vItarAg chAritra, aur
shuddhopayog; — ye sab ekArthavAchI hain .]] 2. apakarShaN = hInatA [apavAd, vyavahAranay, ekadeshaparityAg, apahRutasanyam (alpatA – hInatAvAlA sanyam)
mUrchhAdijanan rahitane ja graho shramaN, thoDo bhale. 223.
Page 409 of 513
PDF/HTML Page 442 of 546
single page version
ya kilopadhi sarvathA bandhAsAdhakatvAdapratikruShTa, sanyamAdanyatrAnuchitatvAdasanyatajanA- prArthanIyo, rAgAdipariNAmamantareN dhAryamANatvAnmUrchchhAdijananarahitashcha bhavati, sa khalvapratiShiddha . ato yathoditasvarUp evopadhirupAdeyo, na punaralpopi yathoditaviparyastasvarUpa ..223..
paramAtmadravyavilakShaNabahirdravyamamatvarUpamUrchchhArakShaNArjanasanskArAdidoShajananarahitam, geNhadu samaNo jadi vi appan gRuhNAtu shramaNo yamapyalpan pUrvoktamupakaraNopadhin yadyapyalpan tathApi pUrvoktochitalakShaNamev grAhyan, na cha tadviparItamadhikan vetyabhiprAya ..223.. ath sarvasanggaparityAg ev shreShTha, sheShamashakyAnuShThAnamiti prarUpayati — kin kinchaN tti takkan kin kinchanamiti tarka, kin kinchanan parigrah iti tarko vichAra kriyate tAvat . kasya . apuNabbhavakAmiNo apunarbhavakAmina anantagnAnAdichatuShTayAtmakamokShAbhilAShiNa . adh aho, deho vi dehopi sang tti sangga parigrah iti heto jiNavarindA jinavarendrA kartAra
anvayArtha : — [yadyapi alpam ] bhale hI alpa ho tathApi, [apratikruShTam ] jo anindit ho, [asanyatajanai aprArthanIyan ] asanyatajanommen aprArthanIy ho aur [mUrchchhAdijananarahitan ] jo mUrchchhAdikI jananarahit ho — [upadhin ] aisI hI upadhiko [shramaNa ] shramaN [gRuhNAtu ] grahaN karo ..223..
TIkA : — jo upadhi sarvathA bandhakA asAdhak honese anindit hai, sanyatake atirikta anyatra anuchit honese asanyatajanonke dvArA aprArthanIy (anichchhanIy) hai aur rAgAdipariNAmake binA dhAraNakI jAnese mUrchchhAdike utpAdanase rahit hai, vah vAstavamen aniShiddha hai . isase yathokta svarUpavAlI upadhi hI upAdey hai, kintu kinchitmAtra bhI yathokta svarUpase viparIt svarUpavAlI upadhi upAdey nahIn hai ..223..
mokShechchhune dehey niShpratikarma upadeshe jino ? 224.
Page 410 of 513
PDF/HTML Page 443 of 546
single page version
atra shrAmaNyaparyAyasahakArikAraNatvenApratiShidhyamAnetyantamupAttedehepi paradravyatvAt parigrahoyan na nAmAnugrahArha kintUpekShya evetyapratikarmatvamupadiShTavanto bhagavantorhaddevA . ath tatra shuddhAtmatattvopalambhasambhAvanarasikasya punsa sheShonyonupAtta parigraho varAka kin nAm syAditi vyakta ev hi teShAmAkUta . atovadhAryate utsarga ev vastudharmo, na punarapavAda . idamatra tAtparyan, vastudharmatvAtparamanairgranthyamevAvalambyam ..224.. NippaDikammattamuddiTThA nipratikarmatvamupadiShTavanta . shuddhopayogalakShaNaparamopekShAsanyamabalen dehepi nipratikAritvan kathitavanta iti. tato gnAyate mokShasukhAbhilAShiNAn nishchayen dehAdisarvasanggaparityAg evochitonyastUpachAr eveti ..224.. evamapavAdavyAkhyAnarUpeN dvitIyasthale gAthAtrayan gatam . athaikAdashagAthAparyantan strInirvANanirAkaraNamukhyatven vyAkhyAnan karoti . tadyathA — shvetAmbaramatAnusArI shiShya pUrvapakShan karoti —
anvayArtha : — [ath ] jab ki [jinavarendrA ] jinavarendronne [apunarbhavakAmina ] mokShAbhilAShIke, [sanga iti ] ‘deh parigrah hai’ aisA kahakar [dehe api ] dehamen bhI [apratikarmatvam ] apratikarmapanA (sanskArarahitapanA) [uddiShTavanta ] kahA (upadeshA) hai, tab [kin kinchanam iti tarka ] unakA yah (spaShTa) Ashay hai ki usake anya parigrah to kaise ho sakatA hai ?..224..
TIkA : — yahAn, shrAmaNyaparyAyakA sahakArI kAraN honese jisakA niShedh nahIn kiyA gayA hai aise atyanta 1upAtta sharIramen bhI, ‘yah (sharIr) paradravya honese parigrah hai, vAstavamen yah anugrahayogya nahIn, kintu upekShA yogya hI hai’ aisA kahakar, bhagavanta arhanntadevonne apratikarmapanekA upadesh diyA hai, tab phi ra vahAn shuddhAtmatattvopalabdhikI sambhAvanAke rasik puruShonke sheSh anya 2anupAtta parigrah bechArA kaise (anugrah yogya) ho sakatA hai ? — aisA unakA (-arhanta devonkA) Ashay vyakta hI hai . isase nishchit hotA hai ki — utsarga hI vastudharma hai, apavAd nahIn .
1. upAtta = prApta, milA huA . 2. anupAtta = aprApta .
Page 411 of 513
PDF/HTML Page 444 of 546
single page version
pechchhadi Na hi ih logan niruparAganijachaitanyanityopalabdhibhAvanAvinAshakan khyAtipUjAlAbharUpan prekShate na cha hi sphu Tan ih lokam . na cha kevalamih lokan , paran cha svAtmaprAptirUpan mokShan vihAy svargabhogaprAptirUpan paran cha paralokan cha nechchhati . sa ka . samaNindadesido dhammo shramaNendradeshito dharma, jinendropadiShTa ityartha . dhammamhi tamhi kamhA dharme tasmin kasmAt viyappiyan vikalpitan nirgranthalinggAdvastra- prAvaraNen pRuthakkRutam . kim . lingan sAvaraNachihnam . kAsAn sambandhi . itthINan strINAmiti pUrvapakShagAthA ..“20.. ath parihAramAh —
Nichchhayado itthINan siddhI Na hi teN jammaNA diTThA nishchayata strINAn narakAdigativilakShaNAnanta- sukhAdiguNasvabhAvA tenaiv janmanA siddhirna draShTA, na kathitA . tamhA tappaDirUvan tasmAtkAraNAttatpratiyogyan sAvaraNarUpan viyappiyan lingamitthINan nirgranthalinggAtpRuthaktven vikalpitan kathitan linggan prAvaraNasahitan chihnam . kAsAm . strINAmiti ..“21.. ath strINAn mokShapratibandhakan pramAdabAhulyan darshayati —
paiDIpamAdamaiyA prakRutyA svabhAven pramAden nirvRuttA pramAdamayI . kA kartrI bhavati . edAsin vitti . etAsAn strINAn vRutti pariNati . bhAsiyA pamadA tat ev nAmamAlAyAn pramadA pramadAsangnA bhAShitA striya . tamhA tAo pamadA yat ev pramadAsangnAstA striya, tasmAttat ev pamAdabahulA tti NiddiTThA nipramAdaparamAtmatattvabhAvanAvinAshakapramAdabahulA iti nirdiShTA ..“22.. ath tAsAn mohAdi- bAhulyan darshayati —
guruvachan ne sUtrAdhyayan, vaLI vinay paN upakaraNamAn. 225.
Page 412 of 513
PDF/HTML Page 445 of 546
single page version
santi dhuvan pamadANan santi vidyante dhruvan nishchitan pramadAnAn strINAm . ke te . mohapadosA bhayan dugunchhA ya mohAdirahitAnantasukhAdiguNasvarUpamokShakAraNapratibandhakA mohapradveShabhayadugunchhApariNAmA, chitte chittA mAyA kauTilyAdirahitaparamabodhAdipariNate pratipakShabhUtA chitte manasi chitrA vichitrA mAyA, tamhA tAsin Na NivvANan tat ev tAsAmavyAbAdhasukhAdyanantaguNAdhArabhUtan nirvANan nAstItyabhiprAya ..“23.. athaitadev draDhayati —
Na viNA vaTTadi NArI na vinA vartate nArI ekkan vA tesu jIvaloyamhi teShu nirdoShi- paramAtmadhyAnavighAtakeShu pUrvoktadoSheShu madhye jIvaloke tvekamapi doShan vihAy Na hi sanuDan cha gattan na hi sphu Tan samvRuttan gAtran cha sharIran, tamhA tAsin cha samvaraNan tat ev cha tAsAn samvaraNan vastrAvaraNan kriyat iti ..“24.. ath punarapi nirvANapratibandhakadoShAndarshayati —
vijjadi vidyate tAsu a tAsu cha strIShu . kim . chittassAvo chittasrava, nikAmAtmatattva- samvittivinAshakachittasya kAmodrekeN sravo rAgasArdrabhAva, tAsin tAsAn strINAn, sitthillan shithilasya bhAva shaithilyan, tadbhavamuktiyogyapariNAmaviShaye chittadADharyAbhAva sattvahInapariNAm ityartha, attavan cha pakkhalaNan Rutau bhavamArtavan praskhalanan raktasravaNan, sahasA jhaTiti, mAse mAse dinatrayaparyantan chittashuddhivinAshako raktasravo bhavatItyartha, uppAdo suhamamaNuANan utpAd utpatti sUkShmalabdhyaparyApta- manuShyANAmiti ..““ ““ “
lingamhi ya itthINan thaNantare NAhikakkhapadesesu strINAn lingge yonipradeshe, stanAntare, nAbhipradeshe, kakShapradeshe cha, bhaNido suhumuppAdo eteShu sthAneShu sUkShmamanuShyAdijIvotpAdo bhaNita . ete pUrvoktadoShA
gAthA : 225 anvayArtha : — [yathAjAtarUpan ligan ] yathAjAtarUp (-janmajAt – nagna) jo ling vah [jin – mArge ] jinamArgamen [upakaraNan iti bhaNitam ] upakaraN kahA gayA hai, [guruvachanan ] guruke vachan, [sUtrAdhyayanan cha ] sUtronkA adhyayan [cha ] aur [vinaya api ] vinay bhI [nirdiShTam ] upakaraN kahI gaI hai ..225..
Page 413 of 513
PDF/HTML Page 446 of 546
single page version
yo hi nAmApratiShiddhosminnupadhirapavAda, sa khalu nikhilopi shrAmaNyaparyAy- sahakArikAraNatvenopakArakArakatvAdupakaraNabhUt ev, na punaranya . tasya tu visheShA sarvAhArya- varjitasahajarUpApekShitayathAjAtarUpatven bahirangalingabhUtA kAyapudgalA, shrUyamANatatkAlabodhak- puruShANAn kin na bhavantIti chet . evan na vaktavyan, strIShu bAhulyen bhavanti . na chAstitvamAtreN samAnatvam . ekasya viShakaNikAsti, dvitIyasya cha viShaparvatosti, kin samAnatvan bhavati . kintu puruShANAn prathamasanhananabalen doShavinAshako muktiyogyavisheShasanyamosti . tAsin kah sanjamo hodi tata kAraNAttAsAn kathan sanyamo bhavatIti ..“26.. ath strINAn tadbhavamuktiyogyAn sakalakarmanirjarAn niShedhayati —
jadi dansaNeN suddhA yadyapi darshanen samyaktven shuddhA, suttajjhayaNe chAvi sanjuttA ekAdashAngga- sUtrAdhyayanenApi sanyuktA, ghoran charadi va chariyan ghoran pakShopavAsamAsopavAsAdi charati vA chAritran, itthissa Na NijjarA bhaNidA tathApi strIjanasya tadbhavakarmakShayayogyA sakalanirjarA na bhaNiteti bhAva . kinch yathA prathamasanhananAbhAvAtstrI saptamanarakan na gachchhati, tathA nirvANamapi . ‘‘pumvedan vedantA purisA je khavagaseDhimArUDhA . sesodayeN vi tahA jhANuvajuttA ya te du sijjhanti’’ iti gAthAkathitArthAbhiprAyeN bhAvastrINAn kathan nirvANamiti chet . tAsAn bhAvastrINAn prathamasanhananamasti, dravyastrIvedAbhAvAttadbhavamokSha- pariNAmapratibandhakatIvrakAmodrekopi nAsti . dravyastrINAn prathamasanhananan nAstIti kasminnAgame kathitamAsta iti chet . tatrodAharaNagAthA – ‘‘antimatigasanghaDaNan NiyameN ya kammabhUmimahilANan . AdimatigasanghaDaNan Natthi tti jiNehin NiddiTThan’’.. ath matam – yadi mokSho nAsti tarhi bhavadIyamate kimarthamarjikAnAn mahAvratAropaNam . parihAramAh – tadupachAreN kulavyavasthAnimittam . na chopachAra sAkShAdbhavitumarhati, agnivat krUroyan devadatta ityAdivat . tathAchoktam – mukhyAbhAve sati prayojane nimitte chopachAra pravartate . kintu yadi tadbhave mokSho bhavati strINAn tarhi shatavarShadIkShitAyA arjikAyA adyadine dIkShita sAdhu kathan vandyo bhavati . saiv prathamata kin na vandyA bhavati sAdho . kintu bhavanmate
TIkA : — isamen jo aniShiddha upadhi apavAd hai, vah sabhI vAstavamen aisA hI hai ki jo shrAmaNyaparyAyake sahakArI kAraNake rUpamen upakAr karanevAlA honese upakaraNabhUt hai, dUsarA nahIn . usake visheSh (bhed) isaprakAr hain : — (1) sarva AhArya rahit sahajarUpase apekShit (sarva AhArya rahit) yathAjAtarUpapaneke kAraN jo bahirang lingabhUt hain aise 1. AhArya = bAharase lAyA jAnevAlA; kRutrim; aupAdhik, (sarva kRutrim – aupAdhik bhAvonse rahit munike
munike AtmAkA rUp – dashA – sahaj honese sharIr bhI yathAjAt hI honA chAhiye; isaliye yathAjAtarUpapanA
Page 414 of 513
PDF/HTML Page 447 of 546
single page version
gurugIryamANAtmatattvadyotakasiddhopadeshavachanapudgalA, tathAdhIyamAnanityabodhakAnAdinidhanashuddhAtma- tattvadyotanasamarthashrutagnAnasAdhanIbhUtashabdAtmakasUtrapudgalAshcha, shuddhAtmatattvavyanjakadarshanAdiparyAy- mallitIrthakara strIti kathyate, tadapyayuktam . tIrthakarA hi samyagdarshanavishuddhayAdiShoDashabhAvanA pUrvabhave bhAvayitvA pashchAdbhavanti . samyagdraShTe strIvedakarmaNo bandha ev nAsti, kathan strI bhaviShyatIti . kinch yadi mallitIrthakaro vAnya kopi vA strI bhUtvA nirvANan gata tarhi strIrUpapratimArAdhanA kin na kriyate bhavadbhi . yadi pUrvoktadoShA santi strINAn tarhi sItArukmiNIkuntIdraupadIsubhadrAprabhRutayo jinadIkShAn gRuhItvA vishiShTatapashcharaNen kathan ShoDashasvarge gatA iti chet . parihAramAh – tatra doSho nAsti, tasmAtsvargAdAgatya puruShaveden mokShan yAsyantyagre . tadbhavamokSho nAsti, bhavAntare bhavatu, ko doSh iti . idamatra tAtparyam – svayam vastusvarUpamev gnAtavyan, paran prati vivAdo na kartavya . kasmAt . vivAde rAgadveShotpattirbhavati, tatashcha shuddhAtmabhAvanA nashyatIti ..“27.. athopasanhArarUpeN sthitapakShan darshayati —
tamhA yasmAttadbhave mokSho nAsti tasmAtkAraNAt tan paDirUvan lingan tAsin jiNehin NiddiTThan tatpratirUpan vastraprAvaraNasahitan linggan chihnan lAnychhanan tAsAn strINAn jinavarai sarvagnairnirdiShTan kathitam . kularUvavaojuttA samaNIo lokadugunychhArahitatven jinadIkShAyogyan kulan bhaNyate, antarangganirvikArachittashuddhignApakan bahirangganirvikAran rUpan bhaNyate, sharIrabhanggarahitan vA atibAlavRuddhabuddhivaikalyarahitan vayo bhaNyate, tai kularUpavayobhiryuktA kularUpavayoyuktA bhavanti . kA . shramaNyorjikA . punarapi kimvishiShTA . tassamAchArA tAsAn strINAn yogyastadyogya AchArashAstravihita samAchAr AchAr AcharaNan yAsAn tAstatsamAchArA iti ..“28.. athedAnIn puruShANAn dIkShAgrahaNe varNavyavasthAn kathayati — kAyapudgal; (2) jinakA shravaN kiyA jAtA hai aise 1tatkAlabodhak, guru dvArA kahe jAne par 2Atmatattva – dyotak, 3siddha upadesharUp vachanapudgal; tathA (3) jinakA adhyayan kiyA jAtA hai aise, nityabodhak, anAdinidhan shuddha Atmatattvako prakAshit karanemen samartha shrutagnAnake sAdhanabhUt shabdAtmak sUtrapudgal; aur (4) shuddha Atmatattvako vyakta karanevAlI jo darshanAdik paryAyen, unarUpase pariNamit puruShake prati vinItatAkA abhiprAy pravartit 1. tatkAlabodhak = usI (upadeshake) samay hI bodh denevAlA . [shAstra shabda sadA bodhake nimittabhUt
2. Atmatattvadyotak = Atmatattvako samajhAnevAle – prakAshit karanevAle . 3. siddha = saphal; rAmabAN; amogh = achUk; [gurukA upadesh siddha – saphal – rAmabAN hai .]] 4. vinItatA = vinay; namratA; [samyagdarshanAdi paryAyamen pariNamit puruShake prati vinayabhAvase pravRutta honemen manake
Page 415 of 513
PDF/HTML Page 448 of 546
single page version
tatpariNatapuruShavinItatAbhiprAyapravartakachittapudgalAshcha bhavanti . idamatra tAtparyan, kAyavadvachan- manasI api na vastudharma ..225..
vaNNesu tIsu ekko varNeShu triShveka brAhmaNakShatriyavaishyavarNeShveka . kallANango kalyANAngga Arogya . tavosaho vayasA tapasaha tapakShama . ken . ativRuddhabAlatvarahitavayasA . sumuho nirvikArAbhyantaraparamachaitanyapariNativishuddhignApakan gamakan bahirangganirvikAran mukhan yasya, mukhAvayavabhangga- rahitan vA, sa bhavati sumukha . kuchchhArahido lokamadhye durAchArAdyapavAdarahita . lingaggahaNe havadi joggo evanguNavishiShTapuruSho jinadIkShAgrahaNe yogyo bhavati . yathAyogyan sachchhUdrAdyapi ..“29.. ath nishchayanayAbhiprAyan kathayati —
jo rayaNattayaNAso so bhango jiNavarehin NiddiTTho yo ratnatrayanAsha sa bhanggo jinavarairnirdiShTa . vishuddhagnAnadarshanasvabhAvanijaparamAtmatattvasamyakshraddhAgnAnAnuShThAnarUpo yosau nishchayaratnatrayasvabhAvastasya vinAsha sa ev nishchayen nAsho bhanggo jinavarairnirdiShTa . sesan bhangeN puNo sheShabhanggen puna sheShakhaNDamuNDavAtavRuShaNAdibhanggen Na hodi sallehaNAariho na bhavati sallekhanArha . lokadugunychhAbhayen nirgrantharUpayogyo na bhavati . kaupInagrahaNen tu bhAvanAyogyo bhavatItyabhiprAya ..“30.. evan strInirvANanirAkaraNavyAkhyAnamukhyatvenaikAdashagAthAbhistRutIyan sthalan gatam . ath pUrvoktasyopakaraNarUpA- pavAdavyAkhyAnasya visheShavivaraNan karoti — idi bhaNidan iti bhaNitan kathitam . kim . uvayaraNan upakaraNam . kva . jiNamagge jinoktamokShamArge . kimupakaraNam . lingan sharIrAkArapudgalapiNDarUpan karanevAle chitrapudgal . (apavAdamArgamen jis upakaraNabhUt upadhikA niShedh nahIn hai usake uparokta chAr bhed hain .)
bhAvArtha : — jis shramaNakI shrAmaNyaparyAyake sahakArI kAraNabhUt, sarva kRutrimatAonse rahit yathAjAtarUpake sammukh vRutti jAye, use kAyakA parigrah hai; jis shramaNakI guru – upadeshake shravaNamen vRutti ruke, use vachanapudgalonkA parigrah hai; jis shramaNakI sUtrAdhyayanamen vRutti ruke usake sUtrapudgalonkA parigrah hai; aur jis shramaNake yogya puruShake vinayarUp pariNAm hon usake manake pudgalonkA parigrah hai . yadyapi vah parigrah upakaraNabhUt hain, isaliye apavAdamArgamen unakA niShedh nahIn hai, tathApi ve vastudharma nahIn hain ..225..
Page 416 of 513
PDF/HTML Page 449 of 546
single page version
anAdinidhanaikarUpashuddhAtmatattvapariNatatvAdakhilakarmapudgalavipAkAtyantaviviktasvabhAvatven rahitakaShAyatvAttadAtvamanuShyatvepi samastamanuShyavyavahArabahirbhUtatvenehalokanirApekShatvAttathA dravyalinggam . kimvishiShTam . jahajAdarUvan yathAjAtarUpan, yathAjAtarUpashabdenAtra vyavahAreN sangaparityAgayuktan nagnarUpan, nishchayenAbhyantareN shuddhabuddhaikasvabhAvan paramAtmasvarUpan . guruvayaNan pi ya guruvachanamapi, nirvikAraparamachijjayotisvarUpaparamAtmatattvapratibodhakan sArabhUtan siddhopadesharUpan gurUpadeshavachanam . na kevalan gurUpadeshavachanam, suttajjhayaNan cha AdimadhyAntavarjitajAtijarAmaraNarahitanijAtmadravyaprakAshak- sUtrAdhyayanan cha, paramAgamavAchanamityartha . NiddiTThan upakaraNarUpeN nirdiShTan kathitam . viNao svakIyanishchayaratnatrayashuddhirnishchayavinaya, tadAdhArapuruSheShu bhaktipariNAmo vyavahAravinaya . ubhayopi vinayapariNAm upakaraNan bhavatIti nirdiShTa . anen kimuktan bhavati — nishchayen chaturvidhamevopakaraNam . anyadupakaraNan vyavahAr iti ..225.. ath yuktAhAravihAralakShaNatapodhanasya svarUpamAkhyAti – ihalogaNirAvekkho ihalokanirApekSha, TangkotkIrNagnAyakaikasvabhAvanijAtmasamvittivinAshakakhyAtipUjA- lAbharUpehalokakAngkShArahita, appaDibaddho paramhi loyamhi apratibaddha parasmin loke, tapashcharaNe kRute divyadevastrIparivArAdibhogA bhavantIti, evamvidhaparaloke pratibaddho na bhavati, juttAhAravihAro have yuktAhAravihAro bhavet . sa ka . samaNo shramaNa . punarapi kathambhUta . rahidakasAo nikaShAyasvarUp-
anvayArtha : — [shramaNa ] shramaN [rahitakaShAya ] kaShAyarahit vartatA huA [ihalok nirApekSha ] is lokamen nirapekSha aur [parasmin loke ] paralokamen [apratibaddha ] apratibaddha honese [yuktAhAravihAra bhavet ] 1yuktAhAr – vihArI hotA hai ..226..
TIkA : — anAdinidhan ekarUp shuddha Atmatattvamen pariNat honese shramaN samasta karmapudgalake vipAkase atyanta vivikta (-bhinna) svabhAvake dvArA kaShAyarahit honese, us 1. yuktAhAr – vihArI = (1) yogya (-uchit) AhAr – vihAravAlA; (2) yukta arthAt yogIke AhAr
Page 417 of 513
PDF/HTML Page 450 of 546
single page version
bhaviShyadamartyAdibhAvAnubhUtitRuShNAshUnyatven paralokApratibaddhatvAchcha, parichchhedyArthopalambhaprasiddhayartha- pradIpapUraNotsarpaNasthAnIyAbhyAn shuddhAtmatattvopalambhaprasiddhayarthatachchharIrasambhojanasanchalanAbhyAn yuktAhAravihAro hi syAt shramaNa . idamatra tAtparyam — yato hi rahitakaShAya tato na tachchharIrAnurAgeN divyasharIrAnurAgeN vAhAravihArayorayuktyA pravartet . shuddhAtmatattvopalambha- sAdhakashrAmaNyaparyAyapAlanAyaiv kevalan yuktAhAravihAra syAt ..226..
samvittyavaShTambhabalen rahitakaShAyashcheti . ayamatra bhAvArtha — yosau ihalokaparalokanirapekShatven nikaShAyatven cha pradIpasthAnIyasharIre tailasthAnIyan grAsamAtran datvA ghaTapaTAdiprakAshyapadArthasthAnIyan nijaparamAtmapadArthamev nirIkShate sa ev yuktAhAravihAro bhavati, na punaranya sharIrapoShaNanirat iti ..226.. ath panychadashapramAdaistapodhana pramatto bhavatIti pratipAdayati — (vartamAn) kAlamen manuShyatvake hote hue bhI (svayam) samasta manuShyavyavahArase 1bahirbhUt honeke kAraN is lokake prati nirapekSha (nispRuh) hai; tathA bhaviShyamen honevAle devAdi bhAvonke anubhavakI tRuShNAse shUnya honeke kAraN paralokake prati apratibaddha hai; isaliye, jaise gney padArthonke gnAnakI siddhike liye (-ghaTapaTAdi padArthonko dekhaneke liye hI) dIpakamen tel DAlA jAtA hai aur dIpakako haTAyA jAtA hai, usIprakAr shramaN shuddha AtmatattvakI upalabdhikI siddhike liye (-shuddhAtmAko prApta karaneke liye hI) vah sharIrako khilAtA aur chalAtA hai, isaliye yuktAhAravihArI hotA hai
yahAn aisA tAtparya hai ki : — shramaN kaShAyarahit hai isaliye vah sharIrake (-vartamAn manuShya – sharIrake) anurAgase yA divya sharIrake (-bhAvI devasharIrake) anurAgase AhAr – vihAramen ayuktarUpase pravRutta nahIn hotA; kintu shuddhAtmatatvakI upalabdhikI sAdhakabhUt shrAmaNyaparyAyake pAlanake liye hI keval yuktAhAravihArI hotA hai ..226..
ab, yuktAhAravihArI sAkShAt anAhAravihArI (-anAhArI aur avihArI) hI hai aisA upadesh karate hain : — 1 bahirbhUt = bAhar, rahit, udAsIn .
vaN – eShaNA bhikShA vaLI, tethI anAhArI muni. 227.
Page 418 of 513
PDF/HTML Page 451 of 546
single page version
svayamanashanasvabhAvatvAdeShaNAdoShashUnyabhaikShyatvAchcha, yuktAhAra sAkShAdanAhAr ev syAt . tathA hi — yasya sakalakAlamev sakalapudgalAharaNashUnyamAtmAnamavabuddhayamAnasya sakalAshanatRuShNA- shUnyatvAtsvayamanashan ev svabhAva, tadev tasyAnashanan nAm tapontarangasya balIyastvAt; iti kRutvA ye tan svayamanashanasvabhAvan bhAvayanti shramaNA, tatpratiShiddhaye chaiShaNAdoShashUnya-
havadi krodhAdipanychadashapramAdarahitachichchamatkAramAtrAtmatattvabhAvanAchyuta san bhavati . sa ka kartA . samaNo sukhadukhAdisamachitta shramaNa . kimvishiShTo bhavati . pamatto pramatta pramAdI . kai kRutvA . kohAdiehi chauhi vi chaturbhirapi krodhAdibhi, vikahAhi strIbhaktachorarAjakathAbhi, tahindiyANamatthehin tathaiv panychendriyANAmarthai sparshAdiviShayai . punarapi kinrUpa. uvajutto upayukta pariNata . kAbhyAm . NehaNiddAhin snehanidrAbhyAmiti ..“31.. ath yuktAhAravihAratapodhanasvarUpamupadishati – jassa yasya mune sambandhI appA AtmA . kimvishiShTa . aNesaNan svakIyashuddhAtmatattvabhAvanotpannasukhAmRutAhAreN tRuptatvAnna vidyate
anvayArtha : — [yasya AtmA aneShaNa ] jisakA AtmA eShaNArahit hai (arthAt jo anashanasvabhAvI AtmAkA gnAtA honese svabhAvase hI AhArakI ichchhAse rahit hai ) [tat api tapa ] use vah bhI tap hai; (aur) [tatpratyeShakA ] use prApta karaneke liye (-anashanasvabhAvavAle AtmAko paripUrNatayA prApta karaneke liye) prayatna karanevAle [shramaNA ] shramaNonke [anyat bhaikSham ] anya (-svarUpase pRuthak) bhikShA [aneShaNam ] eShaNArahit (-eShaNadoShase rahit) hotI hai; [ath ] isalie [te shramaNA ] ve shramaN [anAhArA ] anAhArI hain ..227..
TIkA : — (1) svayam anashanasvabhAvavAlA honese (apane AtmAko svayam anashan- svabhAvavAlA jAnanese) aur (2) eShaNAdoShashUnya bhikShAvAlA honese, yuktAhArI (-yuktAhAravAlA shramaN) sAkShAt anAhArI hI hai . vah isaprakAr — sadA hI samasta pudgalAhArase shUnya aise AtmAko jAnatA huA samasta ashanatRuShNA rahit honese jisakA 1svayam anashan hI svabhAv hai, vahI usake anashan nAmak tap hai, kyonki antarangakI visheSh balavattA hai; — aisA samajhakar jo shramaN (1) AtmAko svayam anashanasvabhAv bhAte hain (-samajhate hain, anubhav karate hain ) aur (2) usakI siddhike liye (-pUrNa prAptike liye) eShaNAdoShashUnya aisI anya (-pararUp) bhikShA Acharate hain; ve AhAr karate hue bhI mAnon AhAr nahIn karate hon — aise honese sAkShAt anAhArI hI hain, kyonki 1. svayam = apane Ap; apanese; sahajatAse (apane AtmAko svayam anashanasvabhAvI jAnanA vahI anashan
Page 419 of 513
PDF/HTML Page 452 of 546
single page version
manyadbhaikShan charanti, te kilAharantopyanAharanta iv yuktAhAratven svabhAvaparabhAvapratyay- bandhAbhAvAtsAkShAdanAhArA ev bhavanti . evan svayamavihArasvabhAvatvAtsamitishuddhavihAratvAchcha yuktavihAra sAkShAdavihAr ev syAt ityanuktamapi gamyeteti ..227..
eShaNamAhArAkAngkShA yasya sa bhavatyaneShaNa, tan pi tavo tasya tadev nishchayen nirAhArAtmabhAvanA- rUpamupavAsalakShaNan tapa, tappaDichchhagA samaNA tatpratyeShakA shramaNA, tannishchayopavAsalakShaNan tapa pratIchchhanti tatpratyeShakA shramaNA . punarapi kin yeShAm . aNNan nijaparamAtmatattvAdanyadbhinnan heyam . kim . aNesaNan annasyAhArasyaiShaNan vAchchhA annaiShaNam . kathambhUtam . bhikkhan bhikShAyAn bhavan bhaikShyan . adh ath aho, te samaNA aNAhArA te anashanAdiguNavishiShTA shramaNA AhAragrahaNepyanAhArA bhavanti .. tathaiv cha nikriyaparamAtmAnan ye bhAvayanti, panychasamitisahitA viharanti cha, te vihArepyavihArA bhavantItyartha ..227.. ath tadevAnAhArakatvan prakArAntareN prAh – kevaladeho kevaladehonyaparigraharahito yuktAhArIpaneke kAraN unake svabhAv tathA parabhAvake nimittase bandha nahIn hotA .
isaprakAr (jaise yuktAhArI sAkShAt anAhArI hI hai, aisA kahA gayA hai usIprakAr), (1) svayam avihArasvabhAvavAlA honese aur (2) samitishuddha (-IyAsamitise shuddha aise) vihAravAlA honese yuktavihArI (-yuktavihAravAlA shramaN) sAkShAt avihArI hI hai — aisA anukta hone par bhI (-gAthAmen nahIn kahA jAne par bhI) samajhanA chAhiye ..227..
anvayArtha : — [kevaladeha shramaNa ] kevaladehI (-jisake mAtra deharUp parigrah vartatA hai, aise) shramaNane [dehe ] sharIramen bhI [na mam iti ] ‘merA nahIn hai’ aisA samajhakar [rahitaparikarmA ] 1parikarma rahit vartate hue, [Atmana ] apane AtmAkI [shaktin ] shaktiko 1. parikarma = shobhA; shrRunggAr; sanskAr; pratikarma .
Page 420 of 513
PDF/HTML Page 453 of 546
single page version
yato hi shramaNa shrAmaNyaparyAyasahakArikAraNatven kevaladehamAtrasyopadhe prasahyA- pratiShedhakatvAtkevaladehatve satyapi dehe ‘kin kinchaN’ ityAdiprAktanasUtradyotitaparameshvarAbhiprAy- parigraheN na nAm mamAyan tato nAnugrahArha kintUpekShya eveti parityaktasamastasanskAratvAdrahit- parikarmA syAt, tatastanmamatvapUrvakAnuchitAhAragrahaNAbhAvAdyuktAhAratvan siddhayet . yatashcha samastAmapyAtmashaktin prakaTayannanantarasUtroditenAnashanasvabhAvalakShaNen tapasA tan dehan sarvArambheNA- bhiyuktavAn syAt, tat AhAragrahaNapariNAmAtmakayogadhvansAbhAvAdyuktasyaivAhAreN cha yuktAhAratvan siddhayet ..228.. bhavati . sa ka kartA . samaNo nindAprashansAdisamachitta shramaNa . tarhi kin dehe mamatvan bhaviShyati . naivan . dehe vi mamattarahidaparikammo dehepi mamatvarahitaparikarmA, ‘‘mamattin parivajjAmi Nimmamattin uvaTThido . AlambaNan cha me AdA avasesAin vosare ..’’ iti shlokakathitakrameN dehepi mamatvarahita . Ajutto tan tavasA AyuktavAn AyojitavAnstan dehan tapasA . kin kRutvA . aNigUhiy anigUhya prachchhAdanamakRutvA . kAn . appaNo sattin Atmana shaktimiti . anen kimuktan bhavati – ya kopi dehAchchheShaparigrahan tyaktvA [anigUhya ] chhupAye vinA [tapasA ] tapake sAth [tan ] use (-sharIrako) [AyuktavAn ] yukta kiyA (-joDA) hai ..228..
TIkA : — shrAmaNyaparyAyake sahakArI kAraNake rUpamen keval dehamAtra upadhiko shramaN balapUrvak – haThase niShedh nahIn karatA isaliye vah keval dehavAn hai; aisA (dehavAn) hone par bhI, ‘kin kinchaN’ ityAdi pUrvasUtra (gAthA 244) dvArA prakAshit kiye gaye parameshvarake abhiprAyakA grahaN karake ‘yah (sharIr) vAstavamen merA nahIn hai isaliye yah anugrah yogya nahIn hai kintu upekShA yogya hI hai’ isaprakAr dehamen samasta sanskArako chhoDA honese parikarmarahit hai . isaliye usake dehake mamatvapUrvak anuchit AhAragrahaNakA abhAv honese yuktAhArIpanA siddha hotA hai . aur (anya prakArase) usane (Atmashaktiko kinchitmAtra bhI chhupAye binA) samasta hI Atmashaktiko pragaT karake, antim sUtra (gAthA 227) dvArA kahe gaye 1anashanasvabhAv- lakShaN tapake sAth us sharIrako sarvArambha (-udyam) se yukta kiyA hai (-joDA hai ); isaliye AhAragrahaNake pariNAmasvarUp 2yogadhvansakA abhAv honese usakA AhAr yuktakA (-yogIkA) AhAr hai; isaliye usake yuktAhArIpanA siddha hotA hai . 1. anashanasvabhAvalakShaNatap = anashanasvabhAv jisakA lakShaN hai aisA tap . [jo AtmAke anashan svabhAvako
jAnatA hai usake anashanasvabhAvalakShaN tap pAyA jAtA hai] ] 2. yogadhvans = yogakA nAsh [‘AhAr grahaN karanA AtmAkA svabhAv hai’ aise pariNAmase pariNamit honA
Page 421 of 513
PDF/HTML Page 454 of 546
single page version
ekakAl evAhAro yuktAhAra, tAvataiv shrAmaNyaparyAyasahakArikAraNasharIrasya dhAraN- tvAt . anekakAlastu sharIrAnurAgasevyamAnatven prasahya hinsAyatanIkriyamANo na yukta, dehepi mamatvarahitastathaiv tan dehan tapasA yojayati sa niyamen yuktAhAravihAro bhavatIti ..228.. ath yuktAhAratvan vistareNAkhyAti – ekkan khalu tan bhattan ekakAl ev khalu hi sphu Tan sa bhakta AhAro yuktAhAra . kasmAt . ekabhaktenaiv nirvikalpasamAdhisahakArikAraNabhUtasharIrasthitisambhavAt . sa cha kathambhUta . appaDipuNNodaran yathAshaktyA nyUnodara . jahAladdhan yathAlabdho, na cha svechchhAlabdha . charaNan bhikkheN
bhAvArtha : — shramaN do prakArase yuktAhArI siddha hotA hai; (1) sharIr par mamatva na honese usake uchit hI AhAr hotA hai, isaliye vah yuktAhArI arthAt uchit AhAravAlA hai. aur (2) ‘AhAragrahaN AtmAkA svabhAv nahIn hai’ aisA pariNAmasvarUp yog shramaNake vartatA honese vah shramaN yukta arthAt yogI hai aur isaliye usakA AhAr yuktAhAr arthAt yogIkA AhAr hai ..228..
anvayArtha : — [khalu ] vAstavamen [sa bhakta ] vah AhAr (-yuktAhAr) [eka ] ek bAr [apratipUrNodara ] U nodar [yathAlabdha ] yathAlabdha (-jaisA prApta ho vaisA), [bhaikShAcharaNen ] bhikShAcharaNase, [divA ] dinamen [na rasApekSha ] rasakI apekShAse rahit aur [na madhumAnsa ] madhu – mAns rahit hotA hai ..229..
TIkA : — ekabAr AhAr hI yuktAhAr hai, kyonki utanese hI shrAmaNya paryAyakA sahakArI kAraNabhUt sharIr TikA rahatA hai . [ekase adhik bAr AhAr lenA yuktAhAr nahIn hai, aisA nimnAnusAr do prakArase siddha hotA hai : — ] (1) sharIrake anurAgase hI anekabAr AhArakA sevan kiyA jAtA hai, isaliye atyantarUpase 1hinsAyatan kiyA jAnese kAraN yukta 1. hinsAyatan = hinsAkA sthAn [ekase adhikabAr AhAr karanemen sharIrakA anurAg hotA hai, isaliye vah
Page 422 of 513
PDF/HTML Page 455 of 546
single page version
sharIrAnurAgasevakatven na cha yuktasya . apratipUrNodar evAhAro yuktAhAra, tasyaivApratihat- yogatvAt . pratipUrNodarastu pratihatayogatven kathanchit hinsAyatanIbhavan na yukta, pratihat- yogatven na cha yuktasya . yathAlabdha evAhAro yuktAhAra, tasyaiv visheShapriyatvalakShaNAnurAg- shUnyatvAt . ayathAlabdhastu visheShapriyatvalakShaNAnurAgasevyamAnatven prasahya hinsAyatanIkriyamANo na yukta, visheShapriyatvalakShaNAnurAgasevakatven na cha yuktasya . bhikShAcharaNenaivAhAro yuktAhAra, tasyaivArambhashUnyatvAt . abhaikShAcharaNen tvArambhasambhavAtprasiddhahinsAyatanatven na yukta, evan- vidhAhArasevanavyaktAntarashuddhitvAnna cha yuktasya . divas evAhAro yuktAhAra, tadev samyagav- lokanAt . adivase tu samyagavalokanAbhAvAdanivAryahinsAyatanatven na yukta, bhikShAcharaNenaiv labdho, na cha svapAken . divA divaiv, na cha rAtrau . Na rasAvekkhan rasApekSho na bhavati, kintu sarasavirasAdau samachitta . Na madhumansan amadhumAnsa, amadhumAns ityupalakShaNen AchArashAstra- kathitapiNDashuddhikrameN samastAyogyAhArarahit iti . etAvatA kimuktan bhavati . evamvishiShTavisheShaNayukta evAhArastapodhanAnAn yuktAhAra . kasmAditi chet . chidAnandaikalakShaNanishchayaprANarakShaNabhUtA rAgAdi- (-yogya) nahIn hai; (arthAt vah yuktAhAr nahIn hai ); aur (2) anekabAr AhArakA sevan karanevAlA sharIrAnurAgase sevan karanevAlA honese vah AhAr 1yukta (-yogI) kA nahIn hai (arthAt vah yuktAhAr nahIn hai .)
2apUrNodar AhAr hI yuktAhAr hai, kyonki vahI 3pratihat 4yog rahit hai . [pUrNodar AhAr yuktAhAr nahIn hai, aisA nimnAnusAr do prakArase siddha hotA hai : — ] (1) pUrNodar AhAr to pratihat yogavAlA honese kathanchit hinsAyatan hotA huA yukta (-yogya) nahIn hai; aur (2) pUrNodar AhAr karanevAlA pratihat yogavAlA honese vah AhAr yukta (-yogI) kA AhAr nahIn hai .
yathAlabdha AhAr hI yuktAhAr hai, kyonki vahI (AhAr) visheShapriyatAsvarUp anurAgase shUnya hai . (1) 5ayathAlabdha AhAr to visheShapriyatAsvarUp anurAgase sevan kiyA jAtA hai, isaliye atyantarUpase hinsAyatan kiyA jAneke kAraN yukta (-yogya) nahIn hai; aur ayathAlabdha AhArakA sevan karanevAlA visheShapriyatAsvarUp anurAg dvArA sevan karanevAlA honese vah AhAr yukta (-yogI) kA nahIn hai . 1. yukta = AtmasvabhAvamen lagA huA; yogI . 2.apUrNodar = pUrA peT na bharakar; U nodar karanA . 3. pratihat = hanit, naShTa, rukA huA, vighnako prApta . 4. yog = AtmasvabhAvamen juDanA . 5. ayathAlabdha = jaisA mil jAy vaisA nahIn, kintu apanI pasandagIkA; svechchhAlabdha .
Page 423 of 513
PDF/HTML Page 456 of 546
single page version
evamvidhAhArasevanavyaktAntarashuddhitvAnna cha yuktasya . arasApekSha evAhAro yuktAhAra, tasyaivAnta- shuddhisundaratvAt . rasApekShastu antarashuddhayA prasahya hinsAyatanIkriyamANo na yukta, antar- shuddhisevakatven na cha yuktasya . amadhumAns evAhAro yuktAhAra, tasyaivAhinsAyatanatvAt . samadhumAnsastu hinsAyatanatvAnna yukta, evamvidhAhArasevanavyaktAntarashuddhitvAnna cha yuktasya . madhumAnsamatra hinsAyatanopalakShaNan, ten samastahinsAyatanashUnya evAhAro yuktAhAra..229.. vikalpopAdhirahitA yA tu nishchayanayenAhinsA, tatsAdhakarUpA bahiranggaparajIvaprANavyaparopaNanivRuttirUpA dravyAhinsA cha, sA dvividhApi tatra yuktAhAre sambhavati . yastu tadviparIta sa yuktAhAro na bhavati . kasmAditi chet . tadvilakShaNabhUtAyA dravyabhAvarUpAyA hinsAyA sadbhAvAditi ..229.. ath visheSheN mAnsadUShaNan kathayati —
bhikShAcharaNase AhAr hI yuktAhAr hai, kyonki vahI ArambhashUnya hai . (1) abhikShAcharaNase (-bhikShAcharaN rahit) jo AhAr usamen ArambhakA sambhav honese hinsAyatanapanA prasiddha hai, ata vah AhAr yukta (-yogya) nahIn hai; aur (2) aise AhArake sevanamen (sevan karanevAlekI) antarang ashuddhi vyakta (-pragaT) honese vah AhAr yukta (yogI) kA nahIn hai .
dinakA AhAr hI yuktAhAr hai, kyonki vahI samyak (barAbar) dekhA jA sakatA hai . (1) adivas (dinake atirikta samayamen) AhAr to samyak nahIn dekhA jA sakatA, isaliye usake hinsAyatanapanA anivArya honese vah AhAr yukta (-yogya) nahIn hai; aur (2) aise AhArake sevanamen antarang ashuddhi vyakta honese AhAr yukta (-yogI) kA nahIn hai .
rasakI apekShAse rahit AhAr hI yuktAhAr hai . kyonki vahI antarang shuddhise sundar hai . (1) rasakI apekShAvAlA AhAr to antarang ashuddhi dvArA atyantarUpase hinsAyatan kiyA jAneke kAraN yukta (-yogya) nahIn hai; aur (2) usakA sevan karanevAlA antarang ashuddhi pUrvak sevan karatA hai isaliye vah AhAr yukta (-yogI) kA nahIn hai .
madhu – mAns rahit AhAr hI yuktAhAr hai, kyonki usIke hinsAyatanapanekA abhAv hai . (1) madhu – mAns sahit AhAr to hinsAyatan honese yukta (-yogya) nahIn hai; aur (2) aise AhArase sevanamen antarang ashuddhi vyakta honese vah AhAr yukta (-yogI) kA nahIn hai . yahAn madhu – mAns hinsAyatanakA upalakShaN hai isaliye (‘madhu – mAns rahit AhAr yuktAhAr hai’ is kathanase aisA samajhanA chAhiye ki) samasta hinsAyatanashUnya AhAr hI yuktAhAr hai ..229..
Page 424 of 513
PDF/HTML Page 457 of 546
single page version
bhaNit ityadhyAhAra . sa ka . uvavAdo vyavahAranayenotpAda . kimvishiShTa . santattiyan sAntatiko nirantara . keShAn sambandhI . NigodANan nishchayen shuddhabuddhaikasvabhAvAnAmanAdinidhanatvenotpAdavyay- rahitAnAmapi nigodajIvAnAm . punarapi kathambhUtAnAm. tajjAdINan tadvarNatadgandhatadrasatatsparshatven tajjAtInAn mAnsajAtInAm . kAsvadhikaraNabhUtAsu . mansapesIsu mAnsapeshIShu mAnsakhaNDeShu . kathambhUtAsu . pakkesu a Amesu a vipachchamANAsu pakvAsu chAmAsu cha vipachyamAnAsviti prathamagAthA . jo pakkamapakkan vA ya kartA pakvAmapakvAn vA pesIn peshIn khaNDam . kasya . mansassa mAnsasya . khAdi nijashuddhAtmabhAvanotpanna- sukhasudhAhAramalabhamAna san khAdati bhakShati, phAsadi vA sparshati vA, so kil NihaNadi pinDan sa kartA kil lokoktyA paramAgamoktyA vA nihanti piNDam . keShAm . jIvANan jIvAnAm . kati- sankhyopetAnAm . aNegakoDINan anekakoTInAmiti . atredamuktan bhavati – sheShakandamUlAdyAhArA kechanAnanta- kAyA apyagnipakvA santa prAsukA bhavanti, mAnsan punaranantakAyan bhavati tathaiv chAgnipakvamapakvan pachyamAnan vA prAsukan na bhavati . ten kAraNenAbhojyamabhakShaNIyamiti ..“32 – 33.. ath pANigatAhAra prAsukopyanyasmai na dAtavya ityupAdishati —
anvayArtha : — [bAla vA ] bAl, [vRuddha vA ] vRuddha [shramAbhihata vA ] 1shrAnt [puna glAna vA ] yA 2glAn shramaN [mUlachchheda ] mUlakA chhed [yathA na bhavati ] jaisA na ho usaprakArase [svayogyAn ] apane yogya [charyAn charatu ] AcharaN Acharo ..230.. 1. shrAnta = shramit; parishramI thakA; huA . 2. glAn = vyAdhigrasta; rogI; durbal .
charyA charo nijayogya, je rIt mULachhed na thAy chhe. 230.
Page 425 of 513
PDF/HTML Page 458 of 546
single page version
bAlavRuddhashrAntaglAnenApi sanyamasya shuddhAtmatattvasAdhanatven mUlabhUtasya chhedo na yathA syAttathA sanyatasya svasya yogyamatikarkashamevAcharaNamAcharaNIyamityutsarga . bAlavRuddhashrAntaglAnen sharIrasya shuddhAtmatattvasAdhanabhUtasanyamasAdhanatven mUlabhUtasya chhedo na yathA syAttathA bAlavRuddha- shrAntaglAnasya svasya yogyan mRudvevAcharaNamAcharaNIyamityapavAda . bAlavRuddhashrAntaglAnen sanyamasya shuddhAtmatattvasAdhanatven mUlabhUtasya chhedo na yathA syAttathA sanyatasya svasya yogyamati- karkashamAcharaNamAcharatA sharIrasya shuddhAtmatattvasAdhanabhUtasanyamasAdhanatven mUlabhUtasya chhedo na yathA syAt tathA bAlavRuddhashrAntaglAnasya svasya yogyan mRudvapyAcharaNamAcharaNIyamityapavAdasApekSha utsarga . bAlavRuddhashrAntaglAnen sharIrasya shuddhAtmatattvasAdhanabhUtasanyamasAdhanatven mUlabhUtasya chhedo na yathA
appaDikuTThan pinDan pANigayan Nev deyamaNNassa apratikRuShTa AgamAviruddha AhAra pANigato hastagato naiv deyo, na dAtavyonyasmai, dattA bhottumajoggan datvA pashchAdbhoktumayogyan, bhutto vA hodi paDikuTTho kathanchit bhukto vA, bhojanan kRutavAn, tarhi pratikRuShTo bhavati, prAyashchittayogyo bhavatIti . ayamatra bhAva — hastagatAhAran yosAvanyasmai na dadAti tasya nirmohAtmatattvabhAvanArUpan nirmohatvan gnAyat iti ..“34.. ath nishchayavyavahArasangnayorutsargApavAdayo kathanchitparasparasApekShabhAvan sthApayan chAritrasya rakShAn darshayati – charadu charatu, Acharatu . kim . chariyan chAritramanuShThAnam . kathambhUtam . sajoggan svayogyan, svakIyAvasthAyogyam . kathan yathA bhavati . mUlachchhedo jadhA Na havadi mUlachchhedo yathA na bhavati . sa ka kartA charati . bAlo vA vuDDho vA samabhihado vA puNo gilANo vA bAlo vA, vRuddho vA, shrameNAbhihata pIDita shramAbhihato vA, glAno vyAdhistho veti . tadyathA — utsargApavAdalakShaNan kathyate tAvat . svashuddhAtmana
TIkA : — bAl -vRuddha -shramit yA glAn (shramaN) ko bhI sanyamakA — jo ki shuddhAtmatattvakA sAdhan honese mUlabhUt hai usakA — chhed jaise na ho usaprakAr, sanyat aise apane yogya ati karkash (-kaThor) AcharaN hI AcharanA; isaprakAr utsarga hai .
bAl -vRuddha -shramit yA glAn (shramaN) ko bhI sharIrakA — jo ki shuddhAtmatattvake sAdhanabhUt sanyamakA sAdhan honese mUlabhUt hai usakA — chhed jaise na ho usaprakAr, bAl – vRuddha – shrAnt – glAnako apane yogya mRudu AcharaN hI AcharanA; isaprakAr apavAd hai .
bAl – vRuddha – shrAnt – glAnake sanyamakA — jo ki shuddhAtmatattvakA sAdhan honese mUlabhUt hai usakA — chhed jaise na ho us prakArakA sanyat aisA apane yogya ati kaThor AcharaN Acharate hue, (usake) sharIrakA — jo ki shuddhAtmatattvake sAdhanabhUt sanyamakA sAdhan honese mUlabhUt hai usakA (bhI) — chhed jaise na ho usaprakAr bAl – vRuddha – shrAnt – glAn aise apane yogya mRudu AcharaN bhI AcharanA . isaprakAr 1apavAdasApekSha utsarga hai .
bAl – vRuddha – shrAnt – glAnako sharIrakA — jo ki shuddhAtmatattvake sAdhanabhUt sanyamakA 1. apavAdasApekSha = apavAdakI apekShA sahit . pra. 54
Page 426 of 513
PDF/HTML Page 459 of 546
single page version
syAttathA bAlavRuddhashrAntaglAnasya svasya yogyan mRudvAcharaNamAcharatA sanyamasya shuddhAtmatattvasAdhanatven mUlabhUtasya chhedo na yathA syAttathA sanyatasya svasya yogyamatikarkashamapyAcharaNamAcharaNIy- mityutsargasApekShopavAda . ata sarvathotsargApavAdamaitryA sausthityamAcharaNasya vidheyam ..230..
sakAshAdanyadbAhyAbhyantaraparigraharUpan sarvan tyAjyamityutsargo nishchayanaya sarvaparityAga paramopekShAsanyamo vItarAgachAritran shuddhopayog iti yAvadekArtha . tatrAsamartha puruSha shuddhAtmabhAvanAsahakAribhUtan kimapi prAsukAhAragnAnopakaraNAdikan gRuhNAtItyapavAdo vyavahAranay ekadeshaparityAga tathAchApahRutasanyama sarAgachAritran shubhopayog iti yAvadekArtha . tatra shuddhAtmabhAvanAnimittan sarvatyAgalakShaNotsarge durdharAnuShThAne pravartamAnastapodhana shuddhAtmatattvasAdhakatven mUlabhUtasanyamasya sanyamasAdhakatven mUlabhUtasharIrasya vA yathA chhedo vinAsho na bhavati tathA kimapi prAsukAhArAdikan gRuhNAtItyapavAdasApekSha utsargo bhaNyate . yadA punarapavAdalakShaNepahRutasanyame pravartate tadApi shuddhAtmatattvasAdhakatven mUlabhUtasanyamasya sanyamasAdhakatven mUlabhUtasharIrasya vA yathochchhedo vinAsho na bhavati tathotsargasApekShatven pravartate . tathA pravartate iti kortha . yathA sanyamavirAdhanA na bhavati tathetyutsargasApekShopavAd ityabhiprAya ..230.. athApavAdanirapekShamutsargan tathaivotsarganirapekShamapavAdan cha sAdhan honese mUlabhUt hai usakA — chhed jaise na ho usaprakArase bAl – vRuddha – shrAnt – glAn aise apane yogya mRudu AcharaN Acharate hue, (usake) sanyamakA — jo ki shuddhAtmatatvakA sAdhan honese mUlabhUt hai usakA (bhI) — chhed jaise na ho usaprakArase sanyat aisA apane yogya atikarkash AcharaN bhI AcharanA; isaprakAr utsargasApekSha apavAd hai .
isase (aisA kahA hai ki) sarvathA (sarvaprakArase) utsarga aur apavAdakI maitrI dvArA AcharaNakA susthitapanA karanA chAhiye ..230..
ab, utsarga aur apavAdake virodh (-amaitrI) se AcharaNakA 1dusthitapanA hotA hai, aisA upadesh karate hain : — 1. dusthit = kharAb sthitivAlA; naShTa .
Page 427 of 513
PDF/HTML Page 460 of 546
single page version
atra kShamAglAnatvaheturUpavAsa, bAlavRuddhatvAdhiShThAnan sharIramupadhi, tato bAlavRuddha- shrAntaglAnA ev tvAkRuShyante . ath deshakAlagnasyApi bAlavRuddhashrAntaglAnatvAnurodhenAhAr- vihArayo pravartamAnasya mRudvAcharaNapravRuttatvAdalpo lepo bhavatyev, tadvaramutsarga . deshakAlagnasyApi bAlavRuddhashrAntaglAnatvAnurodhenAhAravihArayo pravartamAnasya mRudvAcharaNapravRuttatvAdalpa ev lepo bhavati, tadvaramapavAda . deshakAlagnasyApi bAlavRuddhashrAntaglAnatvAnurodhenAhAravihArayoralpalep- niShedhayanshchAritrarakShaNAy vyatirekadvAreN tamevArthan draDhayati – vaTTadi vartate pravartate . sa ka kartA . samaNo shatrumitrAdisamachitta shramaNa . yadi kim . jadi appalevI so yadi chedalpalepI stokasAvadyo bhavati . kayorviShayayorvartate . AhAre va vihAre tapodhanayogyAhAravihArayo . kin kRutvA pUrvan . jANittA gnAtvA . kAn . te tAn karmatApannAn; desan kAlan saman khaman uvadhin deshan, kAlan, mArgAdishraman, kShamAn kShamatAmupavAsAdiviShaye shaktin , upadhin bAlavRuddhashrAntaglAnasambandhinan sharIramAtropadhin parigrahamiti panycha deshAdIn tapodhanAcharaNasahakAribhUtAniti . tathAhi — pUrvakathitakrameN tAvaddurdharAnuShThAnarUpotsarge vartate; tatra cha prAsukAhArAdigrahaNanimittamalpalepan draShTavA yadi na pravartate tadA ArtadhyAnasankleshen sharIratyAgan
anvayArtha : — [yadi ] yadi [shramaNa ] shramaN [AhAre vA vihAre ] AhAr athavA vihAramen [deshan ] desh, [kAlan ] kAl, [shraman ] shram, [kShamAn ] 1kShamatA tathA [upadhin ] upadhi, [tAn gnAtvA ] inako jAnakar [vartate ] pravarte [sa alpalepI ] to vah alpalepI hotA hai ..231..
TIkA : — kShamatA tathA glAnatAkA hetu upavAs hai aur bAl tathA vRuddhatvakA adhiShThAn upadhi – sharIr hai, isaliye yahAn (TIkAmen) bAl – vRuddha – shrAnt – glAn hI liye gaye hain . (arthAt mUl gAthAmen jo kShamA, upadhi ityAdi shabda hain unakA Ashay khInchakar TIkAmen ‘bAl, vRuddha, shrAnt, glAn’ shabda hI prayukta kiye gaye hain) .
2deshakAlagnako bhI, yadi vah bAl – vRuddha – shrAnt – glAnatvake anurodhase (arthAt bAlatva, vRuddhatva, shrAntatva athavA glAnatvakA anusaraN karake) AhAr – vihAramen pravRutti kare to mRudu AcharaNamen pravRutta honese alpa lep hotA hI hai, (-lepakA sarvathA abhAv nahIn hotA), isaliye utsarga achchhA hai .
deshakAlagnako bhI, yadi vah bAl – vRuddha – shrAnt – glAnatvake anurodhase AhAr – vihAramen pravRutti kare to mRudu AcharaNamen pravRutta honese alpa hI lep hotA hai . (-visheSh lep nahIn hotA), isaliye apavAd achchhA hai . 1. kShamatA = shakti; sahanashakti; dhIraj. 2. deshakAlagna = desh – kAlako jAnanevAlA .