Moksha-Marg Prakashak-Hindi (English transliteration). MokshamArg prakAshak; Introduction; Avrutti; Pujya Gurudevshri KanjiswAmi; Prakashakiy nivedan; Upodghat; Vishay Suchi; ManglacharaN; Pahala Adhyay.

Next Page >


Combined PDF/HTML Page 1 of 19

 


Page -26 of 350
PDF/HTML Page 2 of 378
single page version

background image
-
bhagavAnashrIkundakunda-kahAnajainashAstramAlA, puShpa99
OM
mokShamArgaprakAshak
lekhak
AchAryakalpa paNDit ToDaramalajI
bhAShA-parivartan
shrI maganalAl jain
prakAshak
shrI digambar jain svAdhyAyamandir TrasTa
sonagaDh 364250 (jilA : bhAvanagargujarAt)
f
a



Page -23 of 350
PDF/HTML Page 5 of 378
single page version

background image
-
prakAshakIy nivedan
‘bhagavAnashrIkundakunda-kahAnajainashAstramAlA’ke 99ven puShpakA‘mokShamArgaprakAshak’
granthakAyah hindI chhaThavAn sanskaraN prakAshit karate hue ati prasannatA anubhUt ho rahI hai.
yah sanskaraN bhI pichhale pAnchaven sanskaraNake anurUp hI rakhA gayA hai. pUjya gurudev shrI
kAnajIsvAmIne, ‘mokShamArgaprakAshak’ par anek bAr pravachan dekar evan usake gambhIr rahasya
samajhAkar, mumukShusamAj par mahAn upakAr kiyA hai. paramopakArI pUjya gurudev shrI kAnajIsvAmI
evan svAnubhavavibhUShit pUjya bahinashrI champAbenake pAvan dharmopakArapratApase, un dononkI pavitra
sAdhanAbhUmi suvarNapurI (sonagaDh)men adhyAtmatattvapradhAn anekavidh dhArmik gatividhi chal rahI hain.
unakA lAbh lene hetu hindIbhAShI mumukShuvRunda, apane AtmArthakI ujAgaratAke liye, varShamen anek
bAr sonagaDh Ate rahate hain. un tattvarasik mumukShuvRundakI bhAvanAko dhyAnamen lekar yah grantha
puna prakAshit kiyA jA rahA hai.
is mahAn granthake adhyayanase mumukShu jIv, bhavabhIrutA sah tattvagnAnakI gahanatA samprApta
kar, apane AtmArthako visheSh puShTa karenyahI prashasta bhAvanA.
vi. san. 2051, chaitra kRuShNA 1
(bahinashrI-champAben-63vIn-samyaktvajayantI)
satsAhityaprakAshanasamiti,
shrI di0 jain svAdhyAyamandir TrasTa,
sonagaDh 364250

Page -22 of 350
PDF/HTML Page 6 of 378
single page version

background image
-
upodghAt
is nikRuShTa kAlamen sanskRit-prAkRit bhAShAgnAnakI atishay nyUnatAsA tathA shrI nirgranth
vItarAg mArgake granthonke paThanapAThanakA ek prakArase abhAvasA ho rahA thA, us samayamen (vikramakI
18vIn shatAbdike antamen aur 19vIn shatAbdike Adimen) DhunDhAhaDadesh (rAjasthAn)ke savAI
jayapur nagaramen is ‘mokShamArga-prakAshak’ granthake rachayitA, nirgrantha-vItarAgamArgake paramashraddhAvAn,
sAtishay buddhike dhArak aur vidvatjanamanavallabh AchAryakalpa panDitapravar shrI ToDaramalajIkA
uday huA thA. Apake pitAkA nAm jogIdAs tathA mAtAkA nAm rambhAdevI thA. Ap
‘khanDelavAl’ jAti va ‘godikA’ gotraj the. (‘godikA’ vah sambhavata ‘bhonsA’ aur ‘baDajAtyA’
nAmak gotrakA hI nAmAntar hai.) ApakA gRuhastha jIvan sAdhan sampanna thA.
Apake shikShAgurukA nAm bansIdhar thA. tIvra buddhimattAke kAraN Ap shAstrapATh va
usake arthakA avadhAraN shIghra hI kar lete the. kushAgra meghAke kAraN chhoTI umramen va alpa
samayamen hI jainasiddhAnta uparAnta, vyAkaraN, kAvya, chhand, alankAr, koSh Adi vividh viShayommen
Apane dakShatA prApta kar lI thI. hindI sAhityake digambar jain vidvAnommen ApakA nAm khAs
ullekhanIy hai. hindI sAhityake gadya lekhak vidvAnommen Ap pratham koTike vidvAn gine jAte
hain. vidvattAke anurUp ApakA svabhAv bhI vinamra va dayAlu thA. svAbhAvik komalatA,
sadAchAritA Adi sadguNonse ApakA jIvan sushobhit thA. ahankAr to Apako sparsha hI
nahIn ka ra sakA thA. saumyamudrA parase ApakI AntarIk bhadratA tathA vAtsalyatAkA parichay sahaj
hI ho jAtA thA. ApakA rahanasahan bahut hI sAdagImay thA. AdhyAtmikatA to Apake
jIvanamen otaprot ho gaI thI. shrImadbhagavatkundakundAchAryAdi maharShiyonke AdhyAtmik granthonkA
unake adhyayan, manan va parishIlanaseApake-jIvan par bahut hI prabhAv paDA thA.
adhyAtmatattvakI charchA karate Ap Anandase uchhal jAte the aur shrotAgaN bhI sunakar gadgad
ho jAte the. sanskRit tathA prAkRit
donon bhAShAonke Ap us samayake advitIy va suyogya
vidvAn the. ApakA kShayopasham AshcharyakArI thA tathA vastusvarUpake vishleShaNamen ati hI dakSha
thA. ApakA AchAr va vyavahAr vivekayukta tathA mRudu thA. Apake dvArA rachit gommaTasAr,
labdhisAr, kShapaNAsAr, trilokasAr, AtmAnushAsan aur puruShArthasiddhiupAy AdikI bhAShATIkAyen
tathA is ‘mokShamArgaprakAshak’ nAmak ApakI svatantra rachanAke avalokanase yah gnAt hotA hai
ki us samayamen Apake jaisA svamat-paramatakA gnAtA shAyad hI koI ho.

Page -21 of 350
PDF/HTML Page 7 of 378
single page version

background image
-
gommaTasAr Adi karaNAnuyog granth itane gahan hain ki jisakA paThan-pAThan visheSh buddhi
va dhAraNAshaktivAle vidvAnonko bhI kaShTasAdhya hai. is sambandhamen vidvAnonkA anubhav sah yah
kahanA hai ki
gommaTasArake paThanakA kuchh rahasya to tab hI prApta hotA hai jab ki jIv
Ajanma sarva viShayonkA abhyAs chhoD indriyanigrahatAse mAtra ek usIkA abhyAs rakhen.
gommaTasArakI bhAnti un jaise Apake anya TIkAgranth bhI itane hI mahAn hain. is parase in
granthonke bhAShATIkAkAr kitane tIkShNabuddhike dhArak the, yah svayamev hI jhalakatA hai. Apane
apane chhoTese jIvanakAlamen in mahAnagranthonkI TIkA likhI hai, itanA hI nahIn varan itane alpa
samayamen svamat
paramatake saikaDon granthonke paThan-pAThanake sAth-sAth unakA marmasparshI gahan manan
bhI kiyA thA. yah bAt Apake is ‘mokShamArga-prakAshak’ grantharUp rachanAke manan karanese
abhyAsIyonko svayam hI lakShagat ho jAy
aisA hai.
gommaTasAr Adi par Apane likhe bhAShATIkAgranth itane gahan hain ki unakA abhyAs
mAtra visheSh buddhimAn kar sakate hain; parantu alpa buddhivant jIvonke liye likhA gayA yah
saral deshabhAShAmay ‘mokShamArgaprakAshak’ granth aisA adbhut hai ki jisakI rahasyapUrNa gambhIratA aur
sankalanabuddhi viShayarachanAko dekh tIkShNa buddhivantakI buddhi bhI Ashcharyachakit ho jAtI hai. is
granthakA niShpakSha
gambhIratAse avagAhan karane par gnAt hotA hai kiyah koI sAdhAraN granth nahIn
hai, parantu ek ati uchchakoTikA mahatvapUrNa anokhA grantharAj hai aur usake rachayitA bhI anek
Agamonke marmagna tathA pratibhAsampanna vidvAn hain. granthake viShayonkA pratipAdan sarvako hitakar hai
aur mahAn gambhIr AshayapUrvak huA hai.
is ‘mokShamArga-prakAshak’ granthamen nau adhikAr hain. usamen navavAn adhikAr apUrNa hai,
sheSh ATh adhikAr apane viShay-nirUpaNamen paripUrNa hain. pahale adhikAramen mangalAcharaN karaneke
pashchAt usakA prayojan batAkar bAdamen granthakI prAmANikatAkA digdarshan karAyA hai. tatpashchAt
shravaN-paThan karaneyogya shAstrakA, vaktA tathA shrotAke svarUpakA sapramAN vivechanakar ‘mokShamArga-
prakAshak’ granthakI sArthakatA batAI gaI hai.
dUsare adhikAramen sansAr avasthAke svarUpakA sAmAnya digdarshan karAyA hai. usamen
karmabandhananidAn, nUtan bandh vichAr, karma aur jIvakA anAdi sambandh, amUrtik AtmAke sAth
mUrtik karmonkA sambandh, un karmonke ‘ghAti-aghAti’ aise bhed, yog aur kaShAyase honevAle
yathAyogya karmabandhakA nirdesh, jaD-pudgal paramANuonkA yathAyogya karmaprakRitirUp pariNamanakA
ullekh karake bhAvonse pUrvabaddha karmonkI avasthAmen honevAle parivartanakA nirdesh karanemen AyA
[ 5 ]

Page -20 of 350
PDF/HTML Page 8 of 378
single page version

background image
-
hai. sAthamen karmonke phaladAnamen nimitta-naimittiksambandh aur bhAvakarmadravyakarmakA svarUp bhI
batAyA hai.
tIsare adhikAramen sansAradukh aur mokShasukhakA nirUpaN karate hue samasta dukhonkA mUlata
kAraN aise mithyAtvake prabhAvakA kathan kiyA gayA hai, viShayonkI abhilAShA janit mohase utpanna
dukhako tathA mohI jIvake dukhanivRuttike upAyako nisAr batAkar dukhanivRuttikA sachchA upAy
batAyA hai, anya karmonke uday tathA darshanamoh tathA chAritramohake udayase honevAle dukhakA
va unakI nivRuttikA ullekh bhI kiyA gayA hai. ekendriyAdik jIvonke dukhakA varNan karake
narakAdi chAron gatiyonke ghor kaShTa aur unako dUr karanekA sAmAnya-visheSh upAyonkA bhI vivechan
kiyA gayA hai. is tarah us adhikAramen karmakI apekShAse va gatiyonkI apekShAse jIvake
dukhakA varNanakar usase sampUrNa nivRuttirUp (mokSha) sukhako siddhakar, un dukhonse nivRuttike
upAyakA sAmAnya svarUp darshAyA gayA hai.
chauthe adhikAramen mithyAdarshan-gnAn-chAritra jo ki dukhake mUl kAraN hain, unakA visheSh
nirUpaN karate hue prayojanabhUt va aprayojanabhUt padArthon tathA unake Ashrayase hotI rAg-dveShakI
pravRuttikA svarUp batAyA gayA hai.
pAnchaven adhikAramen Agam va yuktike AdhArase vividh matonkI samIkShA karake gRuhIt
mithyAtvakA bahut hI mArmik vivechan kiyA hai; sAthamen hI anyamatake prAchIn granthonke udAharaNon
dvArA jainadharmakI prAchInatA tathA mahattA puShTa kI hai, shvetAmbar sampradAy sammat anek kalpanAon
tathA mAnyatAonkI samIkShA kI gaI hai; ‘achherAn (Ashcharya)’kA nirAkaraN karate hue
kevalIbhagavAnake AhAr-nihArakA pratiShedh tathA muniko vastra-pAtrAdi upakaraN rakhanekA niShedh
kiyA hai; sAth hI sAth DhUnDhakamat (sthAnakavAsI)kI samIkShA karate hue muhapaTTIkA niShedh aur
pratimAdhArI shrAvak nahIn honekI mAnyatAkA tathA mUrtipUjAke pratiShedhakA nirAkaraN bhI kiyA
gayA hai.
chhaTThaven adhikAramen gRuhIt mithyAtvake nimitta kuguru, kudev aur kudharmakA svarUp batAkar
unakI sevAkA pratiShedh kiyA gayA hai; taduparAnt anek yuktiyon dvArA grah, sUrya, chandra, gAy
aur sarpAdikakI pUjAkA bhI nirAkaraN kiyA hai.
sAtaven adhikAramen jain mithyAdRuShTikA sAngopAng vivechan kiyA hai. isamen sarvathA ekAnta
nishchayAvalambI jainAbhAs tathA sarvathA ekAnta vyavahArAvalambI jainAbhAsonkA yuktipUrNa kathan karanemen
AyA hai; jisako paDhate hI jainadRuShTikA jo satyasvarUp hai, vah upas AtA hai aur vastusthitiko
[ 6 ]

Page -19 of 350
PDF/HTML Page 9 of 378
single page version

background image
-
athavA nishchay-vyavahAranayonkI dRuShTiko nahIn samajhanese khaDI hotI viparIt kalpanAyen nirmUl ho
jAtI hain. is mahatvapUrNa prakaraNamen panDitajIne jainonke abhyantar mithyAtvake nirasanakA bahut
hI rochak aur siddhAntik vivechan kiyA hai tathA ubhay nayonkI sApekSha dRuShTi spaShTa karate
hue dev-shAstra-guru sambandhI bhaktikI anyathA pravRuttikA nirAkaraN kiyA hai. antamen samyaktva
sanmukh mithyAdRuShTikA svarUp tathA kShayopasham, vishuddha, deshanA, prAyogya aur karaN
yah pAnch
labdhiyonkA nirdesh karate hue yah adhikAr pUrNa kiyA hai.
AThaven adhikAramen prathamAnuyog, karaNAnuyog, charaNAnuyog aur dravyAnuyogin chAr
anuyogonkA prayojan, svarUp, vivechan shailI darshAte hue unake sambandhamen honevAlI doSh
kalpanAonkA nirAkaraN karate hue, anuyogonkI sApekSha kathanashailIkA samullekh kiyA hai; sAthamen
hI AgamAbhyAsakI preraNA bhI dI hai.
navaven adhikAramen mokShamArgakA svarUp-nirUpaNakA Arambh karate hue mokShake kAraNabhUt
samyagdarshan, samyaggnAn aur samyakchAritrain tInommense mokShamArgake mUlakAraNabhUt samyagdarshanakA
bhI pUrA vivechan nahIn likhA jA sakA hai. khed hai ki akAlik mRutyu ho jAnese granthakartA
is adhikAr va is granthako pUrA nahIn kar saken; yah apanA durbhAgya hai. kintu is adhikAramen
jo kuchh kathan kiyA hai vah bahut hI saral aur sugam hai. use hRudayagamm karanese samyagdarshanake
vibhinna lakShaNonkA samanvay sahaj hI ho jAtA hai aur unake svarUpakA bhI sAmAnya parichay
prApta hotA hai.
is tarah is granthamen charchit sabhI viShay athavA pramey granthakartAke vishAl adhyayan,
anupam pratibhA aur siddhAntik anubhavakA saphal pariNAm hai aur vah granthakartAkI jo
Antarik bhadratAkI mahattAkA dyotak hai.
is granthakI khAs visheShatA yah hai ki usamen gambhIr va durUh charchAko ati saral
shabdommen anek draShTAnta aur yuktiyon dvArA samajhAnekA prayatna kiyA gayA hai. svayamne hI prashna
uThAkar usakA mArmik uttar diyA hai ki, jisase adhyayanakartAko bAdamen koI sandehakA avakAsh
na rahe. is granthamen jo kuchh vastuvivechan hai vah anek viShayon par prakAsh DAlanevAlA susambaddha,
AshcharyakArak aur jainadarshanake mArmik rahasyonko samajhAneke liye ek advitIy chAbIke samAn
hai, arthAt isamen nirgrantha pravachanake gahan mArmik rahasyonko granthakArane jagah-jagah pragaT kiyA
hai.
anyamatanirAkaraNake viShayamen likhanekA hetu koI paramatake prati dveSh pariNati karAnekA
[ 7 ]

Page -18 of 350
PDF/HTML Page 10 of 378
single page version

background image
-
nahIn hai, kintu apane abhiprAyamen us us mat sambandhIt jo koI dharmabuddhirUp abhiprAy ho,
vah abhiprAy chhuDAnekA hai. ve svayam hI is sambandhamen is prakAr likhate hain ki : ‘‘yahAn
nAnA prakArake mithyAdRuShTiyonkA kathan kiyA hai, usakA prayojan itanA hI jAnanA ki
in
prakAronko pahachAnakar apanemen koI aisA doSh ho to use dUr karake samyakshraddhAnayukta honA,
parantu anyake aise doSh dekh kaShAyI nahIn honA; kyonki apanA bhalA-burA to apane pariNAmonse
hotA hai; yadi anyako ruchivAn dekhe to kuchh upadesh dekar unakA bhI bhalA kare.’’
shrImAn panDitapravar ToDaramalajI digambar jainadharmake prabhAvak vishiShTa mahApuruSh the. unhonne
mAtra chha mAsamen siddhAntakaumudI jaise kaThin vyAkaraNagranthakA abhyAs kiyA thA. apanI
kushAgrabuddhike prabhAvase unhonne ShaDdarshanake granth, bauddha, muslim tathA anya anek matamatAntaronke
granthonkA adhyayan kiyA thA, shvetAmbar
sthAnakavAsIke sUtron tathA granthonkA bhI avalokan kiyA
thA, tathA digambar jain granthommen shrI samayasAr, panchAstikAyasangrah, pravachanasAr, niyamasAr,
gommaTasAr, tattvArthasUtra, aShTapAhuD, AtmAnushAsan, padmanandipanchavinshatikA, shrAvakamunidharmake prarUpak
anek shAstronkA tathA kathA-purANAdik anek shAstronkA abhyAs kiyA thA. in sarva shAstronke
abhyAsase ApakI buddhi bahut hI prakhar banI thI. shAstrasabhA, vyAkhyAnasabhA aur vivAdasabhAmen
Ap bahut hI prasiddha the. is asAdhAraN prabhAvakapaneke kAraN Ap tatkAlIn rAjAko
bhI atishay priy ho gaye the. is rAjapriyatA tathA pAnDityaprakharatAke kAraN anyadharmI Apake
sAth matsarabhAv karane lage the, kyonki Apake sAmane un anyadharmIyonke baDe-baDe vidvAn bhI
parAbhav ho jAte the. yadyapi Ap svayam kisI bhI vidharmIyonkA anupakAr nahIn karate the;
parantu bane jahAn tak unakA upakAr hI kiyA karate the, to bhI mAtsaryayukta manuShyonkA
matsaratAjanya kRutya karanekA hI svabhAv hai; unake matsar va vairabhAvake kAraN hI panDitajIkA
akAlik dehAnta ho gayA thA.
panDit ToDaramalajIkI mRutyuke sambandhamen ek dukhad ghaTanAkA ullekh pt.. bakhatarAm shAhake
‘buddhivilAs’ granthamen nimna prakArase kiyA gayA hai
‘‘tab bAhmaNanu matau yah kiyo, shiv uThAvako TaunA diyo.
tAmai sabai shrAvagI kaid, karike danD kiye nRup kaida..
guru terah-panthanuko bhramI, ToDaramalla nAm sAhimI.
tAhi bhUp mAryo pal mAnhi, gADayo mahi gandagI tAhi..’’
isamen spaShTa kiyA hai ki samvat 1888ke bAd jayapuramen jab jainadharmakA puna visheSh
[ 8 ]

Page -17 of 350
PDF/HTML Page 11 of 378
single page version

background image
-
udyot hone lagA, tab jainadharmake prati dveSh rakhanevAle brAhmaN vah sahan na kar sake aur
isaliye unhonne ek gupta ‘ShaDayantra’ rachA. unhonne shivapinDIko ukhADakar jainon par ‘ukhAD
DAlanekA’ Arop lagAyA aur rAjA mAdhavasinhako, jainonke viruddha ukasAkar krodhit kiyA.
rAjAne satyAsatyakI kuchh bhI jAnakArI prApta kiye binA hI krodhavash sabhI jainonko rAtrimen
kaidakar liyA tathA unake prasiddha vidvAn panDit ToDaramallajIko pakaDakar mAr DAlanekA hukam
de diyA. tadanusAr panDitajIko hAthIke pAmvake nIche kacharavAkar maravA DAlA aur unake shabako
shaharakI gandakImen daTavA diyA.
yah bAt prachalit hai ki jab panDitajIko hAthIke pAmvake nIche DAlanemen AyA aur
ankushake prahArapUrvak hAthIko, unake sharIrako kachar DAlaneko, prerit karanemen AyA tab hAthI
ekadam chillAkar ruk gayA. is tarah do bAr vah ankushake prahAr khA chukA, parantu panDitajI
par apane pAmvakA prahAr nahIn kiyA. us par ankushake tIsare prahAr paDanekI taiyArI thI,
vahAn panDitajIne hAthIkI dashA dekhakar kahA ki
he gajendra! terA koI aparAdh nahIn; jahAn
prajAke rakShakane hI aparAdhIniraparAdhIkI parIkShA kiye binA mAr DAlanekA hukam de diyA
hai, vahAn tu kyon vyartha hI ankushake prahAr sahatA hai? sankoch chhoD aur terA kArya kara.
yah vAkya sunakar hAthIne apanA kAm kiyA. rAjA mAdhavasinh (pratham)ko jab is
‘ShaDayantra’ke bAremen gnAt huA tab unhen bahut hI dukh huA aur apane adham kRutya par
ve bahut pachhatAye.
panDitajIke jIvanakA mukhya dhyey ek sva-par kalyANakA hI thA. antarangamen
kShayopashamavisheShase tathA bAhyamen tarka vitarka pUrvak anek shAstronke adhyayanase ApakA vItarAg-
vignAn bhAv itanA baDh gayA thA ki sAnsArik kAryonse ve svayam prAya virakta hI rahA karate
the; aur dhArmik kAryommen itane tallIn rahA karate the ki bAhya jagatakI aur AsvAdya padArthonkI
unako kuchh bhI sudh nahIn rahatI thI. is viShayamen ek janashruti aisI bhI hai ki
jis samay
Ap granth rachanA kar rahe the, us kAlamen ApakI mAtAjIne khAdya padArthommen chhah mAsase namak
DAlanA chhoD diyA thA. chha mAs pashchAt shAstrarachanAkI orase ApakA upayog kuchh haTate
ek din Apane mAtAjIse pUchhA : ‘mAjI! Aj Apane dAlamen namak kyon nahIn DAlA?’
yah sun mAtAjI bolI : ‘beTA, main to chha mAsase namak nahIn DAlatI hUn’. yah sab likhanekA
tAtparya itanA hI hai ki, Apake samayamen Ap ek mahAn dharmAtmA, shreShTha, paropakArI, nirabhimAnI
tathA advitIy vidvAn the. jainasamAjake durbhAgyase hI aise mahAtmAkA asamay hI viyog huA,
parantu Apane svayamne to jIvanaparyanta jain samAj par ananya upakAr kiyA hai aur isaliye
[ 9 ]

Page -16 of 350
PDF/HTML Page 12 of 378
single page version

background image
-
hI samAjamen ApakA sthAn avismaraNIy hai. mumukShu jIv to Aj bhI ApakA va Apake
guNonkA smaraN kar param santuShTa hote hain.
panDit shrI ToDaramalajI dvArA rachit yah ‘mokShamArga-prakAshak’ granth DhunDhArI tathA hindI
bhAShAmen anekabAr prakAshit ho chukA hai. ‘shrI di. jain svAdhyAyamandir TrasTane bhI ise gujarAtImen
nau bAr prakAshit kiyA hai. pUjya gurudevashrI kAnajIsvAmIke karakamalamen yah granth sarvapratham
vikram samvat 1982men AyA. unhonne bahut hI mananapUrvak is granthakA gaharA avagAhan kiyA
thA. isakA avagAhan karate samay pUjya gurudevashrIkI pariNati itanI tallIn ho gaI thI
ki
unako na bhAye khAnA, na bhAye pInA yA na bhAye anya kuchh bhI kArya aur na bhAye
anya kuchh bhI bAtachIta. sthAnakavAsI sAdhuparyAyamen ve pustak sAthamen nahIn rakhate the, parantu
mokShamArga-prakAshakakA sAtavAn adhikAr visheSh achchhA laganese (hAthase bArik akSharonse likhA)
use puna puna svAdhyAy karane hetu sAthamen rakhA thA.
is tarah pUjya gurudevashrIko mokShamArga-prakAshak par atyanta bhakti honese is granthake
bhAvommen koI parivartan na ho jAy is tarah pramANik anuvAd karAnekA pUjya gurudevashrIke
anurodhase nirNay liyA gayA. ata panDitajIkI svahastalikhit prati ki jisakI phoTo-prinTa
kopI digambar jain svAdhyAy mandir TrasTa, sonagaDh dvArA karAI gaI thI, usIke AdhArase granthake
bhAvonko akShuNNa banAye rakhanekI dRuShTiko mukhya rakhate hue, Adhunik hindI bhAShAmen parivartan
karAyA gayA.
anuvAdakA sanshodhan-kArya shrI pt.0 himmatalAl jeThAlAl shAh, B.Sc. sva0 shrI
rAmajIbhAI, bra0 chandubhAI Adine apanA amUlya samay dekar pUjya gurudevashrI kAnajIsvAmI samakSha
baiThakar kiyA hai. jisake liye TrasTa un sabakA AbhArI hai.
anuvAdak shrI maganalAlajI jainane bahut din tak sonagaDhamen rahakar yah anuvAd kar
diyA thA, ata TrasTa unakA bhI AbhArI hai.
pt.0 shrI ToDaramalajIne pratham adhikArake antamen Agam-abhyAsakI jo preraNA dI hai.
usakA ullekh karake yah upodghAt pUrNa karanemen AtA hai‘‘is jIvakA mukhya kartavya to
AgamagnAn hai. usake honese tattvonkA shraddhAn hotA hai, tattvonkA shraddhAn honese sanyam bhAv
hotA hai aur us AgamagnAnase AtmagnAnakI bhI prApti hotI hai; tab sahaj hI mokShakI prApti
hotI hai. dharmake anek ang hain, unamen ekadhyAn binA usase UnchA aur dharmakA ang nahIn
[ 10 ]

Page -15 of 350
PDF/HTML Page 13 of 378
single page version

background image
-
hai; isaliye jis-tis prakAr Agam-abhyAs karanA yogya hai. punashcha, is granthakA vAnchanA,
sunanA, vichAranA bahut sugam hai
koI vyAkaraNAdikakA bhI sAdhan nahIn chAhiye; isaliye
avashya isake abhyAsamen pravarto. tumhArA kalyAN hogA.’’
amRut-jayanti-mahotsav
vi. san. 2044 shrAvaN (gujarAtI) vad-2
(bahinashrI champAbenakI-75vIn janma-jayantI)
di. 29-8-88
sAhityaprakAshanasamiti
shrI di0 jain svAdhyAyamandir TrasTa,
sonagaDh364 250
[ 11 ]

Page -14 of 350
PDF/HTML Page 14 of 378
single page version

background image
-
pahalA adhikAr [pIThabandh prarUpaN]
mangalAcharaN -----------------------------------------1
arahantonkA svarUp---------------------------------2
siddhonkA svarUp -----------------------------------2
AchArya-upAdhyAy-sAdhukA sAmAnya svarUp -----3
AchAryakA svarUp ---------------------------------3
upAdhyAyakA svarUp -------------------------------4
sAdhukA svarUp ------------------------------------4
pUjyatvakA kAraN ---------------------------------4
arahantAdikase prayojanasiddhi ---------------------6
mangalAcharaN karanekA kAraN ---------------------8
granthakI prAmANikatA aur Agam-paramparA -----9
apanI bAt--------------------------------------11
asatyapad rachanA pratiShedh ----------------------11
vAnchane-sunane yogya shAstra ----------------------14
vaktAkA svarUp----------------------------------14
shrotAkA svarUp --------------------------------- 17
mokShamArgaprakAshak granthakI sArthakatA-----------18
dUsarA adhikAr [sansAr avasthAkA svarUp]
karmabandhakA nidAn -----------------------22-32
karmonke anAdipanekI siddhi -------------------22
jIv aur karmonkI bhinnatA -------------------23
amUrtik AtmAse mUrtik karmonkA bandhAn
kis prakAr hotA hai? ---------------------24
ghAti-aghAti karma aur unakA kArya -------24
nirbal jaDakarmon dvArA svabhAvakA
ghAt tathA bAhya sAmagrI milanA ----25
navIn bandha vichAr
yog aur usase honevAle prakRitibandha,
pradeshabandha --------------------------------------26
kaShAyase sthiti aur anubhAgabandha ---------- 27
gnAnahIn jaD-pudgal paramANuonkA yathAyogya
prakRitirUp pariNaman---------------------------28
sattArUp karmonkI avasthA----------------------29
karmonkI udayarUp avasthA ---------------------29
dravyakarma va bhAvakarmakA svarUp aur pravRutti30
nokarmakA svarUp aur pravRutti ----------------31
nityanigod aur itaranigod ------------------31
karmabandhanarUp rogake nimittase
honevAlI jIvakI avasthA -------------32-44
gnAnAvaraN darshanAvaraNakarmodayajanya avasthA --32
matignAnakI parAdhIn pravRutti--------------------33
shrutagnAnakI parAdhIn pravRutti --------------------34
avadhignAn, manaparyayagnAn, kevalagnAnakI
pravRutti ------------------------------------------35
chakShu-achakShu-avadhi-kevaladarshanakI
pravRutti ------------------------------------------35
mohanIyakarmodayajanya avasthA ------------------ 37
darshanamoharUp jIvakI avasthA-----------------38
chAritramoharUp jIvakI avasthA ---------------38
antarAyakarmodayajanya avasthA-------------------41
vedanIyakarmodayajanya avasthA -------------------41
Ayukarmodayajanya avasthA ----------------------42
nAmakarmodayajanya avasthA -----------------------43
gotrakarmodayajanya avasthA ----------------------44
[ 12 ]
viShay-sUchI

Page -13 of 350
PDF/HTML Page 15 of 378
single page version

background image
-
tIsarA adhikAr
[sansAradukh tathA mokShasukhakA nirUpaN]
sansAradukh aur usakA mUlakAraN ------46-71
(ka) karmonkI apekShAse
gnAnAvaraN aur darshanAvaraNake kShayopashamase
honevAlA dukh aur usase nivRutti -------46
mohanIyakarmake udayase honevAlA dukh aur
usase nivRutti ---------------------------------50
darshanamohase dukh aur usase nivRutti -------50
chAritramohase dukh aur usase nivRutti ------52
antarAyakarmake udayase honevAlA dukh aur
usase nivRutti --------------------------------- 57
vedanIyakarmake udayase honevAlA dukh
aur usase nivRutti --------------------------58
Ayukarmake udayase honevAlA dukh
aur usase nivRutti --------------------------61
nAmakarmake udayase honevAlA dukh
aur usase nivRutti --------------------------61
gotrakarmake udayase honevAlA dukh
aur usase nivRutti --------------------------62
(kha) paryAyakI apekShAse --------------------- 62
ekendriy jIvonke dukh ------------------------62
vikalatray va asangnI panchendriy
jIvonke dukh-----------------------------65
sangnI panchendriy jIvonke dukh
narakagatike dukh -----------------------------66
tiryanchagatike dukh ------------------------------66
manuShyagatike dukh ------------------------------ 67
devagatike dukh ---------------------------------68
(ga) dukhakA sAmAnya svarUp --------------- 70
chAr prakArakI ichchhAen ------------------------- 70
mokShasukh aur usakI prAptikA upAy --72-75
chauthA adhikAr
[mithyAdarshan-gnAn-chAritrakA nirUpaN]
mithyAdarshanakA svarUp---------------------76-84
prayojanabhUt-aprayojanabhUt padArtha -------------- 78
mithyAdarshanakI pravRutti ---------------------------80
jIv-ajIvatattva sambandhI ayathArtha shraddhAn --80
Asravatattva sambandhI ayathArtha shraddhAn --------82
bandhatattva sambandhI ayathArtha shraddhAn ------------83
samvaratattva sambandhI ayathArtha shraddhAn -----------83
nirjarAtattva sambandhI ayathArtha shraddhAn ---------83
mokShatattva sambandhI ayathArtha shraddhAn -----------84
puNya-pAp sambandhI ayathArtha shraddhAn -----------84
mithyAgnAnakA svarUp ---------------------85-88
mithyAchAritrakA svarUp --------------------88-94
iShTa-aniShTakI mithyA kalpanA ------------------89
rAg-dveShakA vidhAn va vistAr ---------------91
mohakI mahimA -----------------------------------93
pAnchavAn adhikAr [vividhamat-samIkShA]
sarvavyApI advait brahma ------------------ 96-124
sRuShTikartAvAdakA nirAkaraN ---------------------99
lokake anAdinidhanapanekI puShTi ----------- 110
brahmase kulapravRutti AdikA pratiShedh ------- 111
avatAr mImAnsA ------------------------------ 112
yogamImAnsA :
bhaktiyog mImAnsA ---------------------------- 115
gnAnayog mImAnsA ----------------------------- 118
anyamat kalpit mokShamArgakI mImAnsA----- 122
muslimamat sambandhI vichAr ------------------- 123
anyamat nirUpit tattva-vichAr ------- 125-137
sAnkhyamat -------------------------------------- 125
shivamat : naiyAyikamat ---------------------- 127
vaisheShikamat------------------------------------ 128
[ 13 ]

Page -12 of 350
PDF/HTML Page 16 of 378
single page version

background image
-
mImAnsakamat ----------------------------------- 131
jaiminIyamat ----------------------------------- 132
bauddhamat --------------------------------------- 132
chArvAkamat ------------------------------------- 134
anyamat nirAkaraN upasanhAr --------------- 136
anyamatonse jainamatakI tulanA -------- 137-144
anyamatake granthoddharaNonse jainadharmakI
samIchInatA aur prAchInatA------------------ 139
shvetAmbaramat vichAr ------------------ 145-167
anyalingase muktikA niShedh :
gRuhasthamuktikA niShedh ------------------------ 146
strImuktikA niShedh ---------------------------- 147
shUdramuktikA niShedh ---------------------------- 147
achheronkA nirAkaraN ------------------------- 148
shvetAmbaramat kathit dev-guru-dharmakA
anyathA svarUp
devakA anyathA svarUp ---------------------- 149
gurukA anyathA svarUp---------------------- 152
dharmakA anyathA svarUp ----------------------- 157
DhUDhakamat vichAr :
pratimAdhArI shrAvak na honekI
mAnyAtAkA niShedh ------------------------- 160
mukhapaTTI AdikA niShedh -------------------- 161
mUrtipUjA niShedhakA nirAkaraN -------------- 162
chhaThavAn adhikAr
[ kudev, kuguru aur kudharmakA pratiShedh ]
kudevakA nirUpaN aur usake
shraddhAnAdikakA niShedh ---------------- 168-275
vyantarAdikA svarUp aur unake
pUjanekA niShedh------------------------------- 169
kShetrapAl, padmAvatI Adi pUjanekA niShedh 173
kugurukA nirUpaN aur usake
shraddhAnAdikakA niShedh -------------- 175-187
kulAdi apekShA gurupanekA niShedh ---------- 175
shithilAchArakI poShak yuktiyAn aur
unakA nirAkaraN -------------------------- 184
kudharmakA nirUpaN aur usake
shraddhAnAdikakA niShedh ---------------- 188-192
sAtavAn adhikAr
[ jain mithyAdRuShTiyonkA vivechan ]
nishchayAbhAsI mithyAdRuShTi -------------- 193-213
nishchayAbhAsIkI svachchhandatA aur
usakA niShedh ------------------------------ 200
keval nishchayAbhAsake avalambI
jIvakI pravRutti ------------------------------- 206
vyavahArAbhAsI mithyAdRuShTi ------------- 213-248
kulaapekShA dharmadhArak vyavahArAbhAsI------- 214
parIkShArahit AgnAnusArI dharmadhArak
vyavahArAbhAsI ------------------------------- 215
sAnsArik prayojanArtha dharmadhArak
vyavahArAbhAsI ------------------------------- 218
ukta vyavahArAbhAsI dharmadhArakonkI
sAmAnya pravRutti ----------------------------- 220
dharmabuddhise dharmadhArak vyavahArAbhAsI ------- 221
samyagdarshanakA anyathArUp ------------------- 221
devabhaktikA anyathArUp---------------------- 221
gurubhaktikA anyathArUp --------------------- 223
shAstrabhaktikA anyathArUp ------------------- 223
saptatattvakA anyathArUp ---------------------- 224
jIv-ajIvatattvakA anyathArUp ------------ 225
AsravatattvakA anyathArUp ------------------ 226
bandhatattvakA anyathArUp ---------------------- 227
samvaratattvakA anyathArUp --------------------- 227
gupti-------------------------------------------- 228
samiti ----------------------------------------- 228
[ 14 ]

Page -11 of 350
PDF/HTML Page 17 of 378
single page version

background image
-
dharma -------------------------------------------- 228
anuprekShA --------------------------------------- 229
parIShahajay------------------------------------- 229
chAritra ----------------------------------------- 229
nirjarAtattvakA anyathArUp ------------------- 230
mokShatattvakA anyathArUp --------------------- 233
samyaggnAnakA anyathArUp -------------------- 235
samyakchAritrakA anyathArUp ----------------- 238
ubhayAbhAsI mithyAdRuShTi --------------- 248-251
samyaktvasanmukh mithyAdRuShTi ----------- 257-267
pAnch labdhiyonkA svarUp -------------------- 261
AThavAn adhikAr [ upadeshakA svarUp ]
anuyogonkA prayojan ----------------- 268-271
prathamAnuyogakA prayojan ---------------------- 268
karaNAnuyogakA prayojan --------------------- 269
charaNAnuyogakA prayojan----------------------- 270
dravyAnuyogakA prayojan------------------------ 271
anuyogonke vyAkhyAnakA vidhAn ----- 271-286
prathamAnuyogake vyAkhyAnakA vidhAn---------- 271
karaNAnuyogake vyAkhyAnakA vidhAn --------- 275
charaNAnuyogake vyAkhyAnakA vidhAn --------- 277
dravyAnuyogake vyAkhyAnakA vidhAn --------- 284
anuyogonke vyAkhyAnakI paddhati ------ 286-287
vyAkaraN-nyAyAdi shAstronkA prayojan ------- 287
anuyogommen doSh-kalpanAonkA
nirAkaraN ----------------------------- 288-294
prathamAnuyogamen doSh kalpanAkA nirAkaraN - 288
karaNAnuyogamen doSh-kalpanAkA nirAkaraN -- 290
charaNAnuyogamen doSh-kalpanAkA nirAkaraN -- 291
dravyAnuyogamen doSh-kalpanAkA nirAkaraN --- 292
vyAkaraN-nyAyAdi shAstronkI upayogitA -- 294
anuyogommen dikhAI denevAle paraspar
virodhakA nirAkaraN ------------------ 294-303
anuyogonkA abhyAsakram--------------------- 304
nauvAn adhikAr [ mokShamArgakA svarUp ]
AtmAkA hit mokSha hI hai ---------------- 305
puruShArthase hI mokShaprApti --------------------- 309
mokShamArgakA svarUp : ---------------- 313-339
samyagdarshanakA sachchA lakShaN :
tattvArtha sAt hI kyon? ------------------- 316
tattvArthashraddhAn lakShaNamen avyApti,
ativyApti aur asambhavadoShakA
parihAr----------------------------------------- 319
samyaktvake vibhinna lakShaNonkA samanvay ---- 323
samyaktvake bhed aur unakA svarUp------ 330
samyagdarshanake ATh ang -------------------- 338
samyagdarshanake pachchIs doSh ------------------- 339
[ 15 ]
parishiShTa
parishiShTa 1samAdhimaraN svarUp ----------------- :panDit gumAnIrAmajI340
parishiShTa 2rahasyapUrNa chiThThI --------------------- :panDit ToDaramalajI341
parishiShTa 3paramArthavachanikA ---------------------- :panDit banArasIdAsajI350
parishiShTa 4upAdAn-nimittakI chiThThI------------ :panDit banArasIdAsajI356

Page -10 of 350
PDF/HTML Page 18 of 378
single page version

background image
-
[ 16 ]
shrI sarvagnajinavANI namastasyai
shAstra-svAdhyAyakA prArambhik mangalAcharaN
OM nama siddhebhya, OM jay jay, namostu! namostu!! namostu!!!
Namo arihantANan, Namo siddhANan, NamoAiriyANan,
Namo uvajjhAyANan, Namo loe savvasAhUNan.
onkAran vindusanyuktan, nityan dhyAyanti yogina.
kAmadan mokShadan chaiv, onkArAy namonama..1..
aviralashabdaghanaughaprakShAlitasakalabhUtalamalakalankA.
munibhirupAsitatIrthA sarasvatI haratu no duritAn..2..
agnAnatimirAndhAnAn gnAnAnyjanashalAkayA.
chakShurunmIlitan yen tasmai shrIguruve nama..3..
.. shrI paramaguruve nama; paramparAchAryagurave nama..
sakalakaluShavidhvansakan, shreyasAn parivardhakan, dharmasambandhakan, bhavyajIvamana-
pratibodhakArakamidan grantha shrI mokShamArga prakAshak nAmadheyan, tasyamUlagranthakartAra
shrIsarvagnadevAstaduttaragranthakartAra shrIgaNadharadevA pratigaNadharadevAsteShAn vachonusAramAsAdya
shrI AchAryakalpa panDitapravar shrI ToDaramalajI virachitan.
shrotAra sAvadhAnatayA shrRuNvantu.
mangalan bhagavAn vIro, mangalan gautamo gaNI.
mangalan kundakundArdyo, jainadharmostu manggalam..

Page -9 of 350
PDF/HTML Page 19 of 378
single page version

background image
-
OM
nama siddhebhya
AchAryakalpa panDit ToDaramalajI kRut
mokShamArgaprakAshak
pahalA adhikAr
pIThabandh prarUpaN
ath, mokShamArga prakAshak nAmak shAstra likhA jAtA hai.
[ mangalAcharaN ]
dohAmangalamay mangalakaraN, vItarAg-vignAn.
namaun tAhi jAtain bhaye, arahantAdi mahAn..1..
kari mangal karihaun mahA, granthakaranako kAj.
jAtain milai samAj sab, pAvai nijapad rAj..2..
ath, mokShamArgaprakAshak nAmak shAstrakA uday hotA hai. vahAn mangal karate hain :
Namo arahantANan, Namo siddhANan, Namo AyariyANan.
Namo uvajjhAyANan, Namo loe savvasAhUNan..
yah prAkRitabhAShAmay namaskAramantra hai so mahAmangalasvarUp hai. tathA isakA sanskRit aisA
hotA hai :
namorhadbhya. nama siddhebhya, nama AchAryebhya, nama upAdhyAyebhya, namo loke
sarvasAdhubhya. tathA isakA artha aisA hainamaskAr arahantonko, namaskAr siddhonko, namaskAr
AchAryonko, namaskAr upAdhyAyonko, namaskAr lokamen samasta sAdhuonko. isaprakAr isamen
namaskAr kiyA, isaliye isakA nAm namaskAramantra hai.
ab, yahAn jinako namaskAr kiyA unake svarUpakA chintavan karate hai :
pahalA adhikAr ][ 1

Page -8 of 350
PDF/HTML Page 20 of 378
single page version

background image
-
2 ] [ mokShamArgaprakAshak
arahantonkA svarUp
vahAn pratham arahantonke svarUpakA vichAr karate hainjo gRuhasthapanA tyAgakar, munidharma
angIkAr karake, nijasvabhAvasAdhan dvArA chAr ghAtikarmonkA kShay karakeanantachatuShTayarUp
virAjamAn hue; vahAn anantagnAn dvArA to apane anantaguN-paryAy sahit samasta jIvAdi dravyonko
yugapat visheShapanese pratyakSha jAnate hain, anantadarshan dvArA unakA sAmAnya avalokan karate hain,
anantavIrya dvArA aisI sAmarthyako dhAraN karate hain, anantasukh dvArA nirAkul paramAnandakA anubhav
karate hain. punashcha, jo sarvathA sarva rAg-dveShAdi vikArabhAvonse rahit hokar shAntarasarUp pariNamit
hue hain; tathA kShudhA-tRuShAdi samasta doShonse mukta hokar devAdhidevapaneko prApta hue hain; tathA Ayudh-
ambarAdik va angavikArAdik jo kAm-krodhAdi nindyabhAvonke chihna unase rahit jinakA param
audArik sharIr huA hai; tathA jinake vachanonse lokamen dharmatIrtha pravartatA hai, jisake dvArA
jIvonkA kalyAN hotA hai; tathA jinake laukik jIvonko prabhutva mAnaneke kAraNarUp anek
atishay aur nAnAprakArake vaibhavakA sanyuktapanA pAyA jAtA hai; tathA jinakA apane hitake
artha gaNadhar
indrAdik uttam jIv sevan karate hain.
aise sarvaprakArase pUjane yogya shrI
arahantadev hain, unhen hamArA namaskAr ho.
siddhonkA svarUp
ab, siddhonkA svarUp dhyAte hainjo gRuhastha-avasthAko tyAgakar, munidharmasAdhan dvArA
chAr ghAtikarmonkA nAsh hone par anantachatuShTay svabhAv pragaT karake, kuchh kAl pIchhe chAr
aghAtikarmonke bhI bhasma hone par param audArik sharIrako bhI chhoDakar Urdhvagaman svabhAvase
lokake agrabhAgamen jAkar virAjamAn hue; vahAn jinako samasta paradravyonkA sambandha chhUTanese
mukta avasthAkI siddhi huI, tathA jinake charam sharIrase kinchit nyUn puruShAkAravat AtmapradeshonkA
AkAr avasthit huA, tathA jinake pratipakShI karmonkA nAsh huA, isaliye samasta samyaktva-
gnAn-darshanAdik Atmik guN sampUrNatayA apane svabhAvako prApta hue hain, tathA jinake nokarmakA
sambandha dUr huA, isaliye samasta amUrttatvAdik Atmik dharma pragaT hue hain, tathA jinake
bhAvakarmakA abhAv huA, isaliye nirAkul Anandamay shuddhasvabhAvarUp pariNaman ho rahA hai;
tathA jinake dhyAn dvArA bhavya jIvonko svadravya
paradravyakA aur aupAdhikabhAv
svabhAvabhAvonkA
vignAn hotA hai, jisake dvArA un siddhonke samAn svayam honekA sAdhan hotA hai. isaliye
sAdhane yogya jo apanA shuddhasvarUp use darshAneko pratibimba samAn hain tathA jo kRutakRutya hue
hain, isaliye aise hI anantakAl paryant rahate hain.
aise niShpanna hue siddhabhagavAnako hamArA
namaskAr ho.