Moksha-Marg Prakashak-Hindi (English transliteration).

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 8 of 19

 

Page 113 of 350
PDF/HTML Page 141 of 378
single page version

-
pAnchavAn adhikAr ][ 123
jyoti mil jAtI hai; so yah bhI mithyA hai. dIpakakI jyoti to mUrtik achetan hai, aisI jyoti
vahAn kaise sambhav hai? tathA jyotimen jyoti milane par yah jyoti rahatI hai yA vinaShTa ho jAtI hai?
yadi rahatI hai to jyoti baDhatI jAyagI, tab jyotimen hInAdhikapanA hogA; aur vinaShTa ho jAtI
hai to apanI sattA naShTa ho aisA kArya upAdey kaise mAnen? isaliye aisA bhI banatA nahIn hai.
tathA ek mokSha aisA kahate hain kiAtmA brahma hI hai, mAyAkA AvaraN miTane par mukti
hI hai; so yah bhI mithyA hai. yah mAyAke AvaraN sahit thA tab brahmase ek thA ki alag thA?
yadi ek thA to brahma hI mAyArUp huA aur alag thA to mAyA dUr hone par brahmamen milatA hai
tab isakA astitva rahatA hai yA nahIn? yadi rahatA hai to sarvagnako to isakA astitva alag bhAsit
hogA; tab sanyog honese mile kaho, parantu paramArthase to mile nahIn hain. tathA astitva nahIn rahatA
hai to apanA abhAv honA kaun chAhegA? isaliye yah bhI nahIn banatA.
tathA kitane hI ek prakArase mokShako aisA bhI kahate hain kibuddhi AdikakA nAsh
hone par mokSha hotA hai. so sharIrake angabhUt man, indriyonke AdhIn gnAn nahIn rahA. kAm-
krodhAdik dUr hone par to aisA kahanA banatA hai; aur vahAn chetanAkA bhI abhAv huA mAnen
to pAShANAdi samAn jaD avasthAko kaise bhalA mAnen? tathA bhalA sAdhan karanese to jAnapanA
baDhatA hai, phi ra bahut bhalA sAdhan karane par jAnapanekA abhAv honA kaise mAnen? tathA lokamen
gnAnakI mahantatAse jaDapanekI to mahantatA nahIn hai; isaliye yah nahIn banatA.
isI prakAr anek prakAr kalpanA dvArA mokShako batalAte hain so kuchh yathArtha to jAnate
nahIn hain; sansAravasthAkI muktiavasthAmen kalpanA karake apanI ichchhAnusAr bakate hain.
is prakAr vedAntAdi matommen anyathA nirUpaN karate hain.
muslimamat sambandhI vichAr
tathA isI prakAr musalamAnonke matamen anyathA nirUpaN karate hain. jis prakAr ve brahmako
sarvavyApI, ek, niranjan, sarvakA kartA-hartA mAnate hain; usI prakAr yah khudAko mAnate hain. tathA
jaise ve avatAr hue mAnate hain vaise hI yah paigambar hue mAnate hain. jis prakAr ve puNya-pApakA
lekhA lenA, yathAyogya daNDAdik denA ThaharAte hain; usI prakAr yah khudAko ThaharAte hain. tathA
jis prakAr ve gAy Adiko pUjya kahate hain; usI prakAr yah sUar Adiko kahate hain. sab
tiryanchAdik hain. tathA jis prakAr ve IshvarakI bhaktise mukti kahate hain; usI prakAr yah khudAkI
bhaktise kahate hain. tathA jisaprakAr ve kahIn dayAkA poShaN, kahIn hinsAkA poShaN karate hain; usI
prakAr yah bhI kahIn mahar karanekA, kahIn katal karanekA poShaN karate hain. tathA jis prakAr

Page 114 of 350
PDF/HTML Page 142 of 378
single page version

-
124 ] [ mokShamArgaprakAshak
ve kahIn tapashcharaN karanekA, kahIn viShay-sevanakA poShaN karate hain; usI prakAr yah bhI poShaN
karate hain. tathA jis prakAr ve kahIn mAns-madirA, shikAr AdikA niShedh karate hain, kahIn uttam
puruShon dvArA unakA angIkAr karanA batalAte hain; usI prakAr yah bhI unakA niShedh va angIkAr
karanA batalAte hain. aise anek prakArase samAnatA pAyI jAtI hai. yadyapi nAmAdik aur hain;
tathApi prayojanabhUt arthakI ekatA pAyI jAtI hai.
tathA Ishvar, khudA Adi mUl shraddhAnakI to ekatA hai aur uttar shraddhAnamen bahut hI
visheSh hain; vahAn unase bhI yah viparItarUp viShayakaShAyake poShak, hinsAdi pApake poShak,
pratyakShAdi pramANase viruddha nirUpaN karate hain.
isaliye musalamAnonkA mat mahA viparItarUp jAnanA.
is prakAr is kShetra-kAlamen jin-jin matonkI prachur pravRutti hai unakA mithyApanA pragaT
kiyA.
yahAn koI kahe kiyah mat mithyA hain to baDe rAjAdik va baDe vidyAvAn in
matommen kaise pravartate hain?
samAdhAnajIvonke mithyAvAsanA anAdise hai so inamen mithyAtvakA hI poShaN hai. tathA
jIvonko viShayakaShAyarUp kAryonkI chAh vartatI hai so inamen viShayakaShAyarUp kAryonkA hI poShaN hai.
tathA rAjAdikonkA va vidyAvAnonkA aise dharmamen viShayakaShAyarUp prayojan siddha hotA hai. tathA jIv
to lokanindyapanAko bhI lAnghakar, pAp bhI jAnakar, jin kAryonko karanA chAhe un kAryonko karate
dharma batalAyen to aise dharmamen kaun nahIn lagegA? isaliye in dharmonkI visheSh pravRutti hai.
tathA kadAchit tU kahegAin dharmommen virAgatA, dayA ityAdi bhI to kahate hain? so
jis prakAr jhol diye binA khoTA dravya (sikkA) nahIn chalatA; usI prakAr sachako milAye
binA jhUTh nahIn chalatA; parantu sarvake hit prayojanamen viShayakaShAyakA hI poShaN kiyA hai.
jis prakAr gItAmen upadesh dekar yuddha karanekA prayojan pragaT kiyA, vedAntamen shuddha nirUpaN
karake svachchhanda honekA prayojan dikhAyA; usI prakAr anya jAnanA. tathA yah kAl to
nikRuShTa hai, so isamen to nikRuShTa dharmakI hI pravRutti visheSh hotI hai.
dekho, isakAlamen musalamAn bahut pradhAn ho gaye, hindU ghaT gaye; hinduommen aur to
baDh gaye, jainI ghaT gaye. so yah kAlakA doSh hai.
is prakAr is kShetramen is kAl mithyAdharmakI pravRutti bahut pAyI jAtI hai.

Page 115 of 350
PDF/HTML Page 143 of 378
single page version

-
pAnchavAn adhikAr ][ 125
anyamat nirUpit tattva-vichAr
ab, paNDitapaneke balase kalpit yuktiyon dvArA nAnA mat sthApit hue hain, unamen jo
tattvAdik mAne jAte hain, unakA nirUpaN karate hain
sAnkhyamat
vahAn sAnkhyamatamen pachchIs tattva mAnate hain1. so kahate hainsattva, raj, tama yah tIn
guN kahate hain. vahAn sattva dvArA prasAd (prasanna) hotA hai, rajoguN dvArA chitta kI chanchalatA hotI
hai, tamoguN dvArA mUDhatA hotI hai, ityAdi lakShaN kahate hain. inarUp avasthAkA nAm prakRiti hai;
tathA usase buddhi utpanna hotI hai; usIkA nAm mahatattva hai, usase ahankAr utpanna hotA hai; usase
solah mAtrA hotI hain. vahAn pAnch to gnAn indriyAn hotI hain
sparshan, rasanA, ghrAN, chakShu, shrotra
tathA ek man hotA hai. tathA pAnch karma indriyAn hotI hainvachan, charaN, hasta, ling, gudA.
tathA pAnch tanmAtrA hotI hainrUp, ras, gandha, sparsha, shabda. tathA rUpase agni, ras se jal,
gandha se pRithvI, sparsha se pavan, shabda se AkAshis prakAr hue kahate hain. is prakAr chaubIs
tattva to prakRitisvarUp hain; inase bhinna nirguN kartA-bhotA ek puruSh hai.
is prakAr pachchIs tattva kahate hain so yah kalpit hain; kyonki rAjasAdik guN Ashray
binA kaise honge? inakA Ashray to chetan dravya hI sambhav hai. tathA inase buddhi huI kahate
hain so buddhi nAm to gnAnakA hai aur gnAnaguNadhArI padArthamen yah hotI dekhI jAtI hai, to
isase gnAn huA kaise mAnen? koI kahe
buddhi alag hai, gnAn alag hai, tab man to pahale
solah mAtrAmen kahA aur gnAn alag kahoge to buddhi kisakA nAm ThaharegA? tathA usase
ahankAr huA kahA so paravastu men ‘‘main karatA hUn’’ aisA mAnanekA nAm ahankAr hai, sAkShIbhUt
jAnanese to ahankAr hotA nahIn hai, to gnAnase utpanna kaise kahA jAtA hai?
tathA ahankAr dvArA solah mAtrAen kahIn, unamen pAnch gnAnaindriyAn kahIn, so sharIramen
netrAdi AkArarUp dravyendriyAn hain ve to pRithvI Adivat jaD dekhI jAtI hain aur varNAdikake
jAnanerUp bhAvaindriyAn hain so gnAnarUp hain, ahankArakA kyA prayojan hai? koI-kisIko ahankAr
buddhirahit dekhanemen AtA hai? vahAn ahankAr dvArA utpanna honA kaise sambhav hai? tathA man
kahA, so indriyavat hI man hai; kyonki dravyaman sharIrarUp hai, bhAvaman gnAnarUp hai. tathA
pAnch karmaindriy kahate hain so yah to sharIrake ang hain, mUrtik hain. amUrtik ahankArase inakA
utpanna honA kaise mAnen?
1. prakRutamahAnstatAhankArastaramAdgaNashcha ShoDashaka.
tasmAdapi ShoDashakAtpanchabhya panch bhUtAni.. (sAnkhya kA0 12)

Page 116 of 350
PDF/HTML Page 144 of 378
single page version

-
126 ] [ mokShamArgaprakAshak
tathA karma indriyAn pAnch hI to nahIn hain, sharIr ke sarva ang kAryakArI hain. tathA
varNan to sarva jIvAshrit hai, manuShyAshrit hI to nahIn hai, isaliye sUnD, pUnchh ityAdi ang
bhI karmaindriyAn hain; pAnchakI hI sankhyA kisaliye kahate hain?
tathA sparshAdik pAnch tanmAtrA kahIn, so rUpAdi kuchh alag vastu nahIn hain, ve to
paramANuon se tanmay guN hain; ve alag kaise utpanna hue? tathA ahankAr to amUrtik jIv
kA pariNAm hai, isaliye yah mUrtik guN kaise utpanna hue mAnen?
tathA in pAnchonse agni Adi utpanna kahate hain so pratyakSha jhUTh hai. rUpAdik aur agni
Adikake to sahabhUt guN-guNI sambandha hai, kathanamAtra bhinna hai, vastubhed nahIn hai. kisI prakAr
koI bhinna hote bhAsit nahIn hote, kathanamAtrase bhed utpanna karate hain. isaliye rUpAdise agni
Adi utpanna hue kaise kahen? tathA kahanemen bhI guNImen guN hain, guNase guNI utpanna huA kaise mAnen?
tathA inase bhinna ek puruSh kahate hain, parantu usakA svarUp avaktavya kahakar pratyuttar
nahIn karate, to kaun samajhe? kaisA hai, kahAn hai, kaise kartA-hartA hai, so batalA. jo batalAyegA
usImen vichAr karanese anyathApanA bhAsit hogA.
is prakAr sAnkhyamat dvArA kalpit tattva mithyA jAnanA.
tathA puruShako prakRitise bhinna jAnanekA nAm mokShamArga kahate hain; so pratham to prakRiti aur
puruSh koI hai hI nahIn tathA mAtra jAnanese hI to siddhi hotI nahIn hai; jAnakar rAgAdik miTAne par
siddhi hotI hai. parantu is prakAr jAnanese kuchh rAgAdik nahIn ghaTate. prakRitikA karttavya mAne, Ap
akarttA rahe; to kisaliye Ap rAgAdik kam karegA? isaliye yah mokShamArga nahIn hai.
tathA prakRiti-puruShakA bhinna honA use mokSha kahate hain. so pachchIs tattvommen chaubIs tattva
to prakRiti sambandhI kahe, ek puruSh bhinna kahA; so ve to bhinna hain hI; aur koI jIv
padArtha pachchIs tattvommen kahA hI nahIn. tathA puruShako hI prakRitikA sanyog hone par jIv sangnA
hotI hai to puruSh nyAre-nyAre prakRitisahit hain, pashchAt sAdhan dvArA koI puruSh prakRitirahit
hotA hai
aisA siddha huA, ek puruSh na ThaharA.
tathA prakRiti puruShakI bhUl hai yA kisI vyantarIvat bhinna hI hai, jo jIvako A lagatI
hai? yadi usakI bhUl hai to prakRitise indriyAdik va sparshAdik tattva utpanna hue kaise mAnen?
aur alag hai to vah bhI ek vastu hai, sarva kartavya usakA ThaharA. puruShakA kuchh kartavya
hI nahIn rahA, tab kisaliye upadesh dete hain?
is prakAr yah mokSha mAnanA mithyA hai.

Page 117 of 350
PDF/HTML Page 145 of 378
single page version

-
pAnchavAn adhikAr ][ 127
tathA vahAn pratyakSha, anumAn, Agam yah tIn pramAN kahate hain; parantu unake satya-
asatyakA nirNay jainake nyAygranthonse jAnanA.
tathA is sAnkhyamatamen koI to Ishvar ko mAnate nahIn hain, kitane hI ek puruSh ko
Ishvar mAnate hain, kitane hI shivako, kitane hI nArAyaNako dev mAnate hain. apanI ichchhAnusAr
kalpanA karate hain, kuchh nishchay nahIn hai. tathA is matamen kitane hI jaTA dhAraN karate hain,
kitane hI choTI rakhate hain, kitane hI muNDit hote hain, kitane hI katthaI vastra pahinate hain;
ityAdi anek prakArase bheSh dhAraN karake tattvagnAnake Ashrayase mahanta kahalAte hain.
is prakAr sAnkhyamatakA nirUpaN kiyA.
shivamat
tathA shivamatamen do bhed hainnaiyAyik, vaisheShika.
naiyAyikamat
vahAn naiyAyikamatamen solah tattva kahate hainpramAN, pramey, sanshay, prayojan, dRuShTAnta,
siddhAnta, avayav, tarka, nirNay, vAd, jalpa, vitanDA, hetvAbhAs, chhal, jAti, nigrahasthAna.
vahAn pramAN chAr prakArake kahate hainpratyakSha, anumAn, shabda, upamA. tathA AtmA, deh,
artha, buddhi ityAdi pramey kahate hain. tathA ‘‘yah kyA hai?’’ usakA nAm sanshay hai. jisake
artha pravRutti ho so prayojan hai. jise vAdI-prativAdI mAnen so dRuShTAnta hai. dRuShTAnta dvArA jise
ThaharAyen vah siddhAnta hai. tathA anumAnake pratignA Adi pAnch ang vah avayav hain. sanshay
dUr hone par kisI vichArase ThIk ho so tarka hai. pashchAt pratItirUp jAnanA so nirNay hai.
AchArya-shiShyamen pakSha-pratipakSha dvArA abhyAs so vAd hai. jAnanekI ichchhArUp kathAmen jo chhal,
jAti Adi dUShaN ho so jalpa hai. pratipakSha rahit vAd so vitanDA hai. sachche hetu nahIn hain
aise asiddha Adi bhedasahit hetvAbhAs hai. chhalasahit vachan so chhal hai. sachche dUShaN nahIn hain
aise dUShaNAbhAs so jAti hai. jisase prativAdIkA nigrah ho so nigrahasthAn hai.
is prakAr sanshayAdi tattva kahe hain, so yah koI vastusvarUp tattva to hain nahIn. gnAnakA
nirNay karaneko va vAd dvArA pAnDitya pragaT karaneko kAraNabhUt vichArarUp tattva kahe hain; so
inase paramArthakArya kyA hogA? kAm-krodhAdi bhAvako miTAkar nirAkul honA so kArya hai;
vah prayojan to yahAn kuchh dikhAyA nahIn hai; panDitAIkI nAnA yuktiyAn banAIn, so yah bhI
ek chAturya hai; isaliye yah tattvabhUt nahIn hain.
phi ra kahogeinako jAne binA prayojanabhUt tattvonkA nirNay nahIn kar sakate, isaliye
yah tattva kahe hain; so aisI paramparA to vyAkaraNavAle bhI kahate hain kivyAkaraN paDhanese

Page 118 of 350
PDF/HTML Page 146 of 378
single page version

-
128 ] [ mokShamArgaprakAshak
arthakA nirNay hotA hai, va bhojanAdikake adhikArI bhI kahate hain kibhojan karanese sharIr
kI sthiratA hone par tattvanirNay karanemen samartha hote hain; so aisI yukti kAryakArI nahIn hai.
tathA yadi kahoge kivyAkaraN, bhojanAdik to avashya tattvagnAnako kAraN nahIn
hain, laukik kArya sAdhaneko kAraN hain; so jaise yah hain usI prakAr tumhAre kahe tattva bhI
laukik (kArya) sAdhaneko hI kAraN hote hain. jis prakAr indriyAdikake jAnaneko pratyakShAdi
pramAN kahA, va sthANu-puruShAdimen sanshayAdikakA nirUpaN kiyA. isaliye jinako jAnanese
avashya kAm-krodhAdi dUr hon, nirAkulatA utpanna ho, ve hI tattva kAryakArI hain.
phi ra kahoge kipramey tattvamen AtmAdikakA nirNay hotA hai so kAryakArI hai; so
pramey to sarva hI vastu hai, pramiti kA viShay nahIn hai aisI koI bhI vastu nahIn hai; isaliye
pramey tattva kisaliye kahe? AtmA Adi tattva kahanA the.
tathA AtmAdikakA bhI svarUp anyathA prarUpit kiyA hai aisA pakShapAt rahit vichAr
karane par bhAsit hotA hai. jaise AtmAke do bhed kahate hainparamAtmA, jIvAtmA. vahAn
paramAtmAko sarvakA karttA batalAte hain. vahAn aisA anumAn karate hain kiyah jagat karttA dvArA
utpanna huA hai, kyonki yah kArya hai. jo kArya hai vah karttA dvArA utpanna hai jaiseghaTAdika.
parantu yah anumAnAbhAs hai; kyonki aisA anumAnAntar sambhav hai. yah sarva jagat kartA dvArA
utpanna nahIn hai, kyonki isamen akAryarUp padArtha bhI hain. jo akArya hain so kartA dvArA utpanna
nahIn hain, jaise
sUrya bimbAdika. kyonki anek padArthonke samudAyarUp jagatamen koI padArtha kRutrim
hain so manuShyAdik dvArA kiye hote hain, koI akRutrim hain so unakA koI kartA nahIn hai. yah
pratyakShAdi pramANake agochar hain, isaliye Ishvarako kartA mAnanA mithyA hai.
tathA jIvAtmAko pratyek sharIr bhinna-bhinna kahate hain, so yah satya hai; parantu mukta honeke
pashchAt bhI bhinna hI mAnanA yogya hai. visheSh to pahale kahA hI hai.
isI prakAr anya tattvonko mithyA prarUpit karate hain.
tathA pramANAdikake svarUpakI bhI anyathA kalpanA karate hain vah jain granthonse parIkShA
karane par bhAsit hotA hai.
is prakAr naiyAyik matamen kahe kalpit tattva jAnanA.
vaisheShikamat
tathA vaisheShikamatamen chhah tattva kahe hain. dravya, guN, karma, sAmAnya, visheSh, samavAya.

Page 119 of 350
PDF/HTML Page 147 of 378
single page version

-
pAnchavAn adhikAr ][ 129
vahAn dravya nau prakAr hainpRithvI, jal, agni, vAyu, AkAsh, kAl, dishA, AtmA,
mana. vahAn pRithvI, jal, agni aur vAyuke paramANu bhinna-bhinna hain; ve paramANu nitya hain; unase
kAryarUp pRithvI Adi hote hain so anitya hain. parantu aisA kahanA pratyakShAdise viruddha hai.
IndhanarUp pRithvI Adike paramANu agnirUp hote dekhe jAte hain, agni ke paramANu rAkharUp pRithvI
hote dekhe jAte hain. jalake paramANu muktAphal (motI) rUp pRithvI hote dekhe jAte hain. phi ra
yadi tU kahegA
ve paramANu chale jAte hain, dUsare hI paramANu un rUp hote hain, so pratyakShako
asatya ThaharAtA hai. aisI koI prabal yukti kah to isI prakAr mAnen, parantu keval kahanese
hI aisA ThaharatA nahIn hai. isaliye sab paramANuonkI ek pudgalarUp mUrtik jAti hai, vah
pRithvI Adi anek avasthArUp pariNamit hotI hai.
tathA in pRithvI AdikA kahIn pRuthak sharIr ThaharAte hain, so mithyA hI hai; kyonki
usakA koI pramAN nahIn hai. aur pRithvI Adi to paramANupiNDa hain; inakA sharIr anyatra,
yah anyatra
aisA sambhav nahIn hai, isaliye yah mithyA hai. tathA jahAn padArtha aTake nahIn
aisI jo pol use AkAsh kahate hain; kShaN, pal Adiko kAl kahate hain; so yah donon
hI avastu hain, yah sattArUp padArtha nahIn hain. padArthonke kShetra-pariNamanAdikakA pUrvApar vichAr
karaneke artha inakI kalpanA karate hain. tathA dishA kuchh hai hI nahIn; AkAshamen khaNDakalpanA
dvArA dishA mAnate hain. tathA AtmA do prakAr se kahate hain; so pahale nirUpaN kiyA hI
hai. tathA man koI pRuthak padArtha nahIn hai. bhAvaman to gnAnarUp hai so AtmAkA svarUp
hai, dravyaman paramANuonkA piNDa hai so sharIrakA ang hai. is prakAr yah dravya kalpit jAnanA.
tathA chaubIs guN kahate hainsparsha, ras, gandh, varNa, shabda, sankhyA, vibhAg, sanyog,
pariNAm, pRuthaktva, paratva, aparatva, buddhi, sukh, dukh, ichchhA, dharma, adharma, prayatna, sanskAr,
dveSh, sneh, gurutva, dravyatva. so inamen sparshAdik guN to paramANuommen pAye jAte hain; parantu
pRithvIko gandhavatI hI kahanA, jalako shIt sparshavAn hI kahanA ityAdi mithyA hai; kyonki kisI
pRithvImen gandhakI mukhyatA bhAsit nahIn hotI, koI jal uShNa dekhA jAtA hai
ityAdi pratyakShAdise
viruddha hai. tathA shabdako AkAshakA guN kahate hain so mithyA hai; shabda to bhInt Adise
rukatA hai, isaliye mUrtik hai aur AkAsh amUrtik sarvavyApI hai. bhIntamen AkAsh rahe aur
shabdaguN pravesh na kar sake, yah kaise banegA? tathA sankhyAdik hain so vastumen to kuchh hain
nahIn, anya padArthakI apekShA anya padArthakI hInAdhikatA jAnaneko apane gnAnamen sankhyAdikakI
kalpanA dvArA vichAr karate hain. tathA buddhi Adi hai so AtmAkA pariNaman hai, vahAn buddhi
nAm gnAnakA hai to AtmAkA guN hai hI, aur manakA nAm hai to man to dravyommen kahA hI

Page 120 of 350
PDF/HTML Page 148 of 378
single page version

-
130 ] [ mokShamArgaprakAshak
thA, yahAn guN kisaliye kahA? tathA sukhAdik hain so AtmAmen kadAchit pAye jAte hain, AtmAke
lakShaNabhUt to yah guN hain nahIn, avyAptapanese lakShaNAbhAs hai. tathA snigdhAdi pudgalaparamANumen
pAye jAte hain, so snigdha gurutva ityAdi to sparshan indriy dvArA jAne jAte hain, isaliye
sparshaguNamen garbhit hue, alag kisaliye kahe? tathA dravyatvaguN jalamen kahA, so aise to agni
Adimen UrdhvagamanatvAdi pAye jAte hain. yA to sarva kahanA the yA sAmAnyamen garbhit karanA
the. is prakAr yah guN kahe ve bhI kalpit hain.
tathA karma pAnch prakArake kahate hainutkShepaN, avakShepaN, Akunchan, prasAraN, yaman; so
yah to sharIrakI cheShTAen hain; inako alag kahanekA artha kyA? tathA itanI hI cheShTAen to hotI
nahIn hain, cheShTAen to bahut hI prakArakI hotI hain. tathA inako alag hI tattva sangnA kahI; so
yA to alag padArtha hon to unhen alag tattva kahanA thA, yA kAm-krodhAdi miTAnemen visheSh
prayojanabhUt hon to tattva kahanA thA; so donon hI nahIn hai. aur aise hI kah denA ho to
pAShANAdikakI anek avasthAen hotI hain so kahA karo, kuchh sAdhya nahIn hain.
tathA sAmAnya do prakArase haipar aur apara. vahAn par to sattArUp hai, apar
dravyatvAdirUp hai. tathA jinakI nitya dravyamen pravRutti ho ve visheSh hain; ayutasiddha sambandhakA
nAm samavAy hai. yah sAmAnyAdik to bahutonko ek prakAr dvArA va ek vastumen bhed-kalpanA
dvArA va bhedakalpanA apekShA sambandha mAnanese apane vichAramen hI hote hain, koI alag padArtha
to hain nahIn. tathA inake jAnanese kAm-krodhAdi miTAnerUp visheSh prayojanakI bhI siddhi nahIn
hai, isaliye inako tattva kisaliye kahA? aur aise hI tattva kahanA the to prameyatvAdi vastuke
ananta dharma hain va sambandha, AdhArAdik kArakonke anek prakAr vastumen sambhavit hain, isaliye
yA to sarva kahanA the yA prayojan jAnakar kahanA the. isaliye yah sAmAnyAdik tattva bhI
vRuthA hI kahe hain.
is prakAr vaisheShikon dvArA kahe tattva kalpit jAnanA.
tathA vaisheShik do hI pramAN mAnate hain
pratyakSha aur anumAna. so inake satya-asatyakA
nirNay jain 1nyAy granthonse jAnanA.
tathA naiyAyik to kahate hainviShay, indriy, buddhi, sharIr, sukh, dukhonke abhAvase
AtmAkI sthiti so mukti hai. aur vaisheShik kahate hainchaubIs guNommen buddhi Adi nau guNonkA
1. devAgam, yuktyAnushAsan, aShTasahasrI, nyAyavinishchay, siddhivinishchay, pramANasangrah, tattvArthashlokavArtik,
rAjavArtik, prameyakamalamArtaNDa aur nyAyakumudachandrAdi dArshanik granthonse jAnanA chAhiye.

Page 121 of 350
PDF/HTML Page 149 of 378
single page version

-
pAnchavAn adhikAr ][ 131
abhAv so mukti hai. yahAn buddhikA abhAv kahA, so buddhi nAm gnAnakA hai aur gnAnakA
adhikaraNapanA AtmAkA lakShaN kahA thA; ab gnAnakA abhAv hone par lakShaNakA abhAv honese
lakShyakA bhI abhAv hogA, tab AtmAkI sthiti kis prakAr rahI? aur yadi buddhi nAm
manakA hai to bhAvaman to gnAnarUp hai hI, aur dravyaman sharIrarUp hai so mukta hone par dravyamanakA
sambandha chhUTatA hI hai, to jaD dravyamanakA nAm buddhi kaise hogA? tathA manavat hI indriyAn
jAnanA. tathA viShayakA abhAv ho, to sparshAdi viShayonkA jAnanA miTatA hai, tab gnAn kisakA
nAm ThaharegA? aur un viShayonkA abhAv hogA to lokakA abhAv hogA. tathA sukhakA
abhAv kahA, so sukhake hI artha upAy karate hain; usakA jab abhAv hogA, tab upAdey
kaise hogA? tathA yadi vahAn AkulatAmay indriyajanit sukhakA abhAv huA kahen to yah satya
hai; kyonki nirAkulatA- lakShaN atIndriy sukh to vahAn sampUrNa sambhav hai, isaliye sukhakA
abhAv nahIn hai. tathA sharIr, dukh, dveShAdikakA vahAn abhAv kahate hain so satya hai.
tathA shivamatamen kartA nirguN Ishvar shiv hai, use dev mAnate hain; so usake svarUpakA
anyathApanA pUrvokta prakArase jAnanA. tathA yahAn bhasma, kopIn, jaTA, janeU ityAdi chihnon
sahit bheSh hote hain so AchArAdi bhedase chAr prakAr hain
shaiv, pAshupat, mahAvratI, kAlamukha.
so yah rAgAdi sahit hain, isalie suling nahIn hain.
is prakAr shivamatakA nirUpaN kiyA.
mImAnsakamat
ab mImAnsakamatakA svarUp kahate hain. mImAnsak do prakArake hainbrahmavAdI aur
karmavAdI.
vahAn brahmavAdI to ‘‘yah sarva brahma hai, dUsarA nahIn hai’’ aisA vedAntamen advait brahmako
nirUpit karate hain; tathA ‘‘AtmAmen lay honA so mukti’’ kahate hain. inakA mithyApanA pahale
dikhAyA hai so vichAranA.
tathA karmavAdI kriyA, AchAr, yagnAdik kAryonkA kartavyapanA prarUpit karate hain so in
kriyAommen rAgAdikakA sadbhAv pAyA jAtA hai, isaliye yah kArya kuchh bhI kAryakArI nahIn
hain.
tathA vahAn ‘bhaTTa’ aur ‘prabhAkar’ dvArA kI huI do paddhatiyAn hain. vahAn bhaTTa to chhah
pramAN mAnate hainpratyakSha, anumAn, ved, upamA, arthApatti, abhAva. tathA prabhAkar abhAv
binA pAnch hI pramAN mAnate hain, so inakA satyAsatyapanA jain shAstronse jAnanA.

Page 122 of 350
PDF/HTML Page 150 of 378
single page version

-
132 ] [ mokShamArgaprakAshak
tathA vahAn ShaTakarma sahit brahmasUtrake dhArak, shUdrake annAdike tyAgI, gRuhasthAshram hai nAm
jinakA aise bhaTTa hain. tathA vedAntamen yagnopavIt rahit, vipraannAdikake grAhI, bhagavat hai nAm
jinakA ve chAr prakArake hain
kuTIchar, bahUdak, hans, paramahansa. so yah kuchh tyAgase santuShTa
hue hain, parantu gnAn-shraddhAnakA mithyApanA aur rAgAdikakA sadbhAv inake pAyA jAtA hai; isaliye
yah bheSh kAryakArI nahIn hain.
jaiminIyamat
tathA jaiminIyamat hai; so is prakAr kahate hain
sarvagnadev koI hai nahIn; nitya vedavachan hain unase yathArtha nirNay hotA hai. isaliye
pahale vedapATh dvArA kriyAmen pravartanA vah to nodanA (preraNA), vahI hai lakShaN jisakA aise
dharmakA sAdhan karanA. jaise kahate hain ki
‘‘sva kAmognin yajet’’ svargAbhilAShI agniko
pUje; ityAdi nirUpaN karate hain.
yahAn pUchhate hainshaiv, sAnkhya, naiyAyikAdi sabhI vedako mAnate hain, tum bhI mAnate ho;
tumhAre va un sabake tattvAdi nirUpaNamen paraspar viruddhatA pAyI jAtI hai so kyA kAraN hai?
yadi vedamen hI kahIn kuchh, kahIn kuchh nirUpaN kiyA hai, to usakI pramANatA kaise rahI? aur
yadi matavAle hI kahIn kuchh kahIn kuchh nirUpaN karate hain to tum paraspar jhagaD, nirNay karake
ekako vedakA anusArI anyako vedase parAngmukh ThaharAo. so hamen to yah bhAsit hotA hai
vedamen hI pUrvApar viruddhatAsahit nirUpaN hai. isaliye usakA apanI-apanI ichchhAnusAr artha
grahaN karake alag-alag matonke adhikArI hue hain. parantu aise vedako pramAN kaise karen? tathA
agni pUjanese svarga hotA hai, so agniko manuShyase uttam kaise mAnen? pratyakSha-viruddha hai. tathA
vah svargadAtA kaise hogI? isI prakAr anya vedavachan pramANaviruddha hain. tathA vedamen brahmA kahA
hai, to sarvagna kyon nahIn mAnate? ityAdi prakArase jaiminIyamat kalpit jAnanA.
bauddhamat
ab bauddhamatakA svarUp kahate hain
bauddhamatamen chAr Aryasatya1 prarUpit karate haindukh, Ayatan, samudAy, mArga. vahAn
1dukhamAyatanan chaiv tata samudayo mata.
mArgashchetyasya cha vyAkhyA krameN shrUyatAmata..36.. vi0 vi0

Page 123 of 350
PDF/HTML Page 151 of 378
single page version

-
pAnchavAn adhikAr ][ 133
sansArIke skandharUp vah dukh hai. vah pAnch 1prakAr kA haivignAn, vedanA, sangnA, sanskAr, rUpa.
vahAn rUpAdikakA jAnanA so vignAn hai; sukh-dukhakA anubhavan karanA so vedanA hai;
sotekA jAganA so sangnA hai; paDhA thA use yAd karanA so sanskAr hai; rUpakA dhAraN so
rUp
2 hai. yahAn vignAnAdikako dukh kahA so mithyA hai; dukh to kAm-krodhAdik hain, gnAn
dukh nahIn hai. yah to pratyakSha dekhate hain ki kisIke gnAn thoDA hai aur krodh-lobhAdik
bahut hain so dukhI hai; kisIke gnAn bahut hai, kAm-krodhAdi alpa hain va nahIn hain so sukhI
hai. isaliye vignAnAdik dukh nahIn hain.
tathA Ayatan bArah kahe hainpAnch indriyAn aur unake shabdAdik pAnch viShay, ek
man aur ek dharmAyatana. so yah Ayatan kis artha kahe hain? sabako kShaNik kahate hain,
to inakA kyA prayojan hai?
tathA jisase rAgAdikake gaN utpanna hote hain aisA AtmA aur AtmIy hai nAm jisakA
so samudAy hai. vahAn ahanrUp AtmA aur mamarUp AtmIy jAnanA, parantu kShaNik mAnanese
inako bhI kahanekA kuchh prayojan nahIn hai.
tathA sarva sanskAr kShaNik hain, aisI vAsanA so mArga hai. parantu bahut kAl sthAyI kitanI
hI vastuen pratyakSha dekhI jAtI hain. tU kahegAek avasthA nahIn rahatI; so yah ham bhI mAnate
hain. sUkShma paryAy kShaNasthAyI hai. tathA usI vastukA nAsh mAnate hain; parantu yah to hotA dikhAI
nahIn detA, ham kaise mAnen? tathA bAl-vRuddhAdi avasthAmen ek AtmAkA astitva bhAsit hotA
hai; yadi ek nahIn hai to pUrva-uttar kAryakA ek kartA kaise mAnate hain? yadi tU kahegA
sanskArase
hai, to sanskAr kisake hain? jisake hain vah nitya hai yA kShaNik hai? nitya hai to sarva kShaNik
kaise kahate hain? kShaNik hai to jisakA AdhAr hI kShaNik hai us sanskArakI paramparA kaise kahate
hain? tathA sarva kShaNik huA tab Ap bhI kShaNik huA. tU aisI vAsanAko mArga kahatA hai,
1. dukhan sansAriNa skandhAste cha pashchaprakIrtitA.
vignAnan vedanA sangnA sanskArorUpamev cha ..37.. vi0 vi0
2. rUpan panchendriyANyarthA panchAvignAptirev cha.
tadvignAnAshrayA rUpaprasAdAshchakShurAdayA ..7..
vedanAnubhava sangnA nimittodgrahaNAtmikA.
sanskAraskandhashchaturbhyonye sanskArAsta ime tray ..15..
vignAnan prati vignapti......... a0 ko0 (1)

Page 124 of 350
PDF/HTML Page 152 of 378
single page version

-
134 ] [ mokShamArgaprakAshak
parantu is mArgake phalako Ap to prApta karatA hI nahIn hai, kisaliye is mArgamen pravartatA hai?
tathA tere matamen nirarthak shAstra kisaliye banAye? upadesh to kuchh kartavya dvArA phal prApta karaneke
artha diyA jAtA hai. is prakAr yah mArga mithyA hai.
tathA rAgAdik gnAnasantAnavAsanAkA uchchhed arthAt nirodh use mokSha kahate hain. parantu
kShaNik huA tab mokSha kisako kahatA hai? aur rAgAdikakA abhAv honA to ham bhI mAnate
hain; parantu gnAnAdik apane svarUpakA abhAv hone par to apanA abhAv hogA, usakA upAy
karanA kaise hitakArI hogA? hitAhit kA vichAr karanevAlA to gnAn hI hai; so apane abhAvako
gnAnI hit kaise mAnegA?
tathA bauddhamatamen do pramAN mAnate hainpratyakSha aur anumAna. isake satyAsatyakA
nirUpaN jainashAstronse jAnanA. tathA yadi ye do hI pramAN hain to inake shAstra apramAN hue,
unakA nirUpaN kis artha kiyA? pratyakSha-anumAn to jIv Ap hI kar lenge, tumane shAstra
kisaliye banAye?
tathA vahAn sugatako dev mAnate hain aur usakA svarUp nagna va vikriyArUp sthApit
karate hain so biDambanArUp hai. tathA kamaNDal aur raktAmbarake dhArI, pUrvAhnamen bhojan karanevAle
ityAdi lingarUp bauddhamatake bhikShuk hain; so kShaNikako bheSh dhAraN karanekA kyA prayojan? parantu
mahantatAke artha kalpit nirUpaN karanA aur bheSh dhAraN karanA hotA hai.
is prakAr bauddhon ke chAr prakAr hainvaibhAShik, sautrAntik, yogAchAr, mAdhyamika.
vahAn vaibhAShik to gnAnasahit padArthako mAnate hain; sautrAntik pratyakSha yah dikhAI detA hai, yahI
hai, isase pare kuchh nahIn hai aisA mAnate hain. yogAchAronke AchArasahit buddhi pAyI jAtI hai;
tathA mAdhyamik hain ve padArthake Ashray binA gnAnako hI mAnate hain. ve apanI-apanI kalpanA
karate hain; parantu vichAr karane par kuchh ThikAnekI bAt nahIn hai.
is prakAr bauddhamatakA nirUpaN kiyA.
chArvAkamat
ab chArvAkamat kA svarUp kahate hain
koI sarvagnadev, dharma, adharma, mokSha hai nahIn, puNya-pApakA phal hai nahIn, paralok hai
nahIn; yah indriyagochar jitanA hai vah lok haiaisA chArvAk kahatA hai.
so vahAn usase pUchhate hainsarvagnadev is kAl-kShetramen nahIn hain yA sarvadA sarvatra nahIn
hain? is kAl-kShetramen to ham nahIn mAnate hain, parantu sarvakAl-kShetramen nahIn hain aisA jAnanA sarvagnake

Page 125 of 350
PDF/HTML Page 153 of 378
single page version

-
pAnchavAn adhikAr ][ 135
binA kisake huA? jo sarva kShetra-kAlakI jAne vahI sarvagna, aur nahIn jAnatA to niShedh
kaise karatA hai?
tathA dharma-adharma lokamen prasiddha hain. yadi ve kalpit hon to sarvajan-suprasiddha kaise
hote? tathA dharma-adharmarUp pariNati hotI dekhI jAtI hai, usase vartamAnamen hI sukhI-dukhI hote
hain; inhen kaise na mAnen? aur mokShakA honA anumAnamen AtA hai. krodhAdik doSh kisIke
hIn hain, kisIke adhik hain; to mAlUm hotA hai kisIke inakI nAsti bhI hotI hogI.
aur gnAnAdi guN kisIke hIn, kisIke adhik bhAsit hote hain; isaliye mAlUm hotA hai
kisIke sampUrNa bhI hote honge. isaprakAr jisake samasta doShakI hAni, guNonkI prApti ho;
vahI mokSha-avasthA hai.
tathA puNya-pApakA phal bhI dekhate hain. koI udyam karane par bhI daridrI rahatA hai,
kisIke svayamev lakShmI hotI hai; koI sharIrakA yatna karane par bhI rogI rahatA hai, kisIke
binA hI yatna nirogatA rahatI hai
ityAdi pratyakSha dekhA jAtA hai; so isakA kAraN koI
to hogA? jo isakA kAraN vahI puNya-pAp hai.
tathA paralok bhI pratyakSha-anumAnase bhAsit hotA hai. vyantarAdi hain ve aisA kahate dekhe
jAte hain‘‘main amuk thA so dev huA hUn.’’ tathA tU kahegA‘‘yah to pavan hai’’; so
ham to ‘‘main hUn’’ ityAdi chetanAbhAv jisake Ashrayase pAye jAte hain usIko AtmA kahate hain,
tU usakA nAm pavan kahatA hai. parantu pavan to bhInt Adise aTakatI hai, AtmA mundA
(banda) hone par bhI aTakatA nahIn hai; isaliye pavan kaise mAnen?
tathA jitanA indriyagochar hai utanA hI lok kahatA hai; parantu tere indriyagochar to
thoDe se bhI yojan dUravartI kShetra aur thoDA-sA atIt-anAgat kAlaise kShetra-kAlavartI bhI
padArtha nahIn ho sakate, aur dUr deshakI va bahut kAlakI bAten paramparAse sunate hI hain; isaliye
sabakA jAnanA tere nahIn hai, tU itanA hI lok kis prakAr kahatA hai?
tathA chArvAkamatamen kahate hain kipRithvI, ap, tej, vAyu, AkAsh milanese chetanA
ho AtI hai. so marane par pRithvI Adi yahAn rahe, chetanAvAn padArtha gayA to vyantarAdi huA;
jo pratyakSha bhinna-bhinna dekhe jAte hain. tathA ek sharIramen pRithvI Adi to bhinna-bhinna bhAsit
hote hain, chetanA ek bhAsit hotI hai. yadi pRithvI Adike AdhArase chetanA ho to hAD,
rakta, uchchhvAsAdikake alag-alag chetanA hogI. tathA hAth Adiko kATane par jis prakAr
usake sAth varNAdik rahate hain, usI prakAr chetanA bhI rahegI. tathA ahankAr, buddhi to chetanAke
hain, so pRithvI AdirUp sharIr to yahAn hI rahA, tab vyantarAdi paryAyamen pUrvaparyAyakA ahampanA

Page 126 of 350
PDF/HTML Page 154 of 378
single page version

-
136 ] [ mokShamArgaprakAshak
dekhA jAtA hai so kis prakAr hotA hai? tathA pUrvaparyAyake gupta samAchAr pragaT karate hain,
so yah jAnanA kisake sAth gayA? jisake sAth jAnanA gayA vahI AtmA hai.
tathA chArvAkamatamen khAnA, pInA, bhog-vilAs karanA ityAdi svachchhanda vRuttikA upadesh
hai; parantu aise to jagat svayamev hI pravartatA hai. vahAn shAstrAdi banAkar kyA bhalA honekA
upadesh diyA? tU kahegA
tapashcharaN, shIl, sanyamAdi chhuDAneke artha upadesh diyA; to in
kAryommen to kaShAy ghaTanese AkulatA ghaTatI hai, isaliye yahIn sukhI honA hotA hai, tathA yash
Adi hotA hai; tU inako chhuDAkar kyA bhalA karatA hai? viShayAsakta jIvonko suhAtI bAten
kahakar apanA va auronkA burA karanekA bhay nahIn hai; svachchhanda hokar viShayasevanake artha aisI
yukti banAtA hai.
is prakAr chArvAkamatakA nirUpaN kiyA.
anyamat nirAkaraN upasanhAr
isI prakAr anya anek mat hain ve jhUThI kalpit yukti banAkar viShay-kaShAyAsakta
pApI jIvon dvArA pragaT kiye gaye hain; unake shraddhAnAdik dvArA jIvonkA burA hotA hai. tathA
ek jinamat hai so hI satyArthakA prarUpak hai, sarvagna
vItarAgadev dvArA bhAShit hai; usake
shraddhAnAdikase hI jIvonkA bhalA hotA hai.
aise jinamatamen jIvAdi tattvonkA nirUpaN kiyA hai; pratyakSha-parokSha do pramAN kahe hain;
sarvagnavItarAg arhantadev hain; bAhya-abhyantar parigraharahit nirgrantha guru hain. inakA varNan is granthamen
Age visheSh likhenge so jAnanA.
yahAn koI kahetumhAre rAg-dveSh hai, isaliye tum anyamatakA niShedh karake apane
matako sthApit karate ho?
usase kahate hainyathArtha vastukA prarUpaN karanemen rAg-dveSh nahIn hai. kuchh apanA
prayojan vichArakar anyathA prarUpaN karen to rAg-dveSh nAm pAye.
phi ra vah kahatA haiyadi rAg-dveSh nahIn hai to anyamat bure aur jainamat bhalA aisA
kis prakAr kahate ho? sAmyabhAv ho to sabako samAn jAno, matapakSha kisaliye karate ho?
usase kahate hainbureko burA kahate hain, bhaleko bhalA kahate hain; isamen rAg-dveSh kyA
kiyA? tathA bure-bhale ko samAn jAnanA to agnAnabhAv hai; sAmyabhAv nahIn hai.
phi ra vah kahatA hai kisarva matonkA prayojan to ek hI hai, isaliye sabako samAn
jAnanA?

Page 127 of 350
PDF/HTML Page 155 of 378
single page version

-
pAnchavAn adhikAr ][ 137
usase kahate hainyadi prayojan ek ho to nAnA mat kisaliye kahen? ekamatamen to
ek prayojanasahit anek prakAr vyAkhyAn hotA hai, use alag mat kaun kahatA hai? parantu
prayojan hI bhinna-bhinna hain so batalAte hain
anyamatonse jainamatakI tulanA
jainamatamen ek vItarAgabhAvake poShaNakA prayojan hai; so kathAommen, lokAdikake nirUpaNamen,
AcharaNamen, va tattvommen jahAn-tahAn vItarAgatAkI hI puShTi kI hai. tathA anyamaton men sarAgabhAvake
poShaNako prayojan hai; kyonki kalpit rachanA kaShAyI jIv hI karate hain aur anek yuktiyAn
banAkar kaShAyabhAvakA hI poShaN karate hain. jaise
advait brahmavAdI sarvako brahma mAnane dvArA,
sAnkhyamatI sarvakArya prakRitikA mAnakar apaneko shuddha akartA mAnane dvArA, aur shivamatI tattva
jAnanese hI siddhi honA mAnane dvArA, mImAnsak kaShAyajanit AcharaNako dharma mAnane dvArA, bauddha
kShaNik mAnane dvArA, chArvAk paralokAdi na mAnane dvArA
viShayabhogAdirUp kaShAyakAryommen svachchhanda
honekA hI poShaN karate hain. yadyapi kisI sthAn par koI kaShAy ghaTAnekA bhI nirUpaN karate
hain; to us chhalase anya kisI kaShAyakA poShaN karate hain. jis prakAr
gRuhakArya chhoDakar
parameshvarakA bhajan karanA ThaharAyA aur parameshvarakA svarUp sarAgI ThaharAkar unake Ashrayase apane
viShay-kaShAyakA poShaN karate hain; tathA jainadharmamen dev-guru-dharmAdikakA svarUp vItarAg hI nirUpaN
karake keval vItarAgatAkA hI poShaN karate hain
so yah pragaT hai.
ham kyA kahen? anyamatI bhartRuharine bhI 1vairAgya-prakaraNamen aisA kahA hai
1eko rAgiShu rAjate priyatamAdehArddhadhArI haro,
nIrAgeShu jino vimuktalalanAsanggo na yasmAtpara.
durvArasmaravANapannagaviShavyAsaktamugdho jana,
sheSha kAmaviDambito hi viShayAn moktun na moktun kShama
..1..
isamen sarAgiyommen mahAdevako pradhAn kahA aur vItarAgiyommen jinadevako pradhAn kahA hai.
tathA sarAgabhAv aur vItarAgabhAvommen paraspar pratipakShIpanA hai. yah donon bhale nahIn hain; parantu
inamen ek hI hitakArI hai aur vah vItarAgabhAv hI hai; jisake honese tatkAl AkulatA
1. rAgI puruShommen to ek mahAdev shobhit hotA hai jisane apanI priyatamA pArvatIko Adhe sharIramen dhAraN kar
rakhA hai. aur vItarAgiyommen jinadev shobhit hain jinake samAn striyonkA sang chhoDanevAlA dUsarA koI nahIn
hai. sheSh log to durnivAr kAmadevake vANarUp sarponke viShase mUrchhit hue hain jo kAmakI viDambanAse
na to viShayonko bhalIbhAnti bhog hI sakate hain aur na chhoD hI sakate hain.

Page 128 of 350
PDF/HTML Page 156 of 378
single page version

-
138 ] [ mokShamArgaprakAshak
miTanese stuti yogya hotA hai. jisase AgAmI bhalA honA keval ham hI nahIn kahate, kintu
sabhI matavAle kahate hain. sarAgabhAv hone par tatkAl AkulatA hotI hai, nindanIy hotA hai,
aur AgAmI burA honA bhAsit hotA hai. isaliye jisamen vItarAgabhAvakA prayojan hai aisA
jainamat hI iShTa hai. jisamen sarAgabhAvake prayojan pragaT kiye hain aise anyamat aniShTa hain inhen
samAn kaise mAnen?
tathA vah kahate hain kiyah to sach hai; parantu anyamatakI nindA karanese anyamatI
dukhI honge, virodh utpanna hogA; isaliye nindA kisaliye karen?
vahAn kahate hain kiham kaShAyase nindA karen va auronko dukh upajAyen to ham pApI
hI hain; parantu anyamatake shraddhAnAdise jIvonke atattvashraddhAn dRuDh ho, jisase sansAramen jIv dukhI
honge, isaliye karuNAbhAvase yathArtha nirUpaN kiyA hai. koI binA doSh dukh pAtA ho, virodh
utpanna kare, to ham kyA karen? jaise
madirAkI nindA karanese kalAl dukhI ho, kushIlakI
nindA karanese veshyAdik dukh pAyen, aur khoTA-kharA pahichAnanekI parIkShA batalAnese Thag dukhI
ho to kyA karen? isI prakAr yadi pApiyonke bhayase dharmopadesh na den to jIvonkA bhalA kaise
hogA? aisA to koI upadesh hai nahIn jisase sabhI chain pAyen? tathA ve virodh utpanna karate
hain; so virodh to paraspar kare to hotA hai; parantu ham laDenge nahIn, ve Ap hI upashAnt
ho jAyenge. hamen to apane pariNAmonkA phal hogA.
tathA koI kaheprayojanabhUt jIvAdik tattvonkA anyathA shraddhAn karanese
mithyAdarshanAdik hote hain, anya matonkA shraddhAn karanese kis prakAr mithyAdarshanAdik honge?
samAdhAnanyamatommen viparIt yukti banAkar, jIvAdik tattvonkA svarUp yathArtha bhAsit
na ho yahI upAy kiyA hai; so kisaliye kiyA hai? jIvAdi tattvonkA yathArtha svarUp bhAsit
ho to vItarAgabhAv hone par hI mahantapanA bhAsit ho; parantu jo jIv vItarAgI nahIn hain aur
apanI mahantatA chAhate hain, unhonne sarAgabhAv hone par bhI mahantatA manAneke artha kalpit yukti
dvArA anyathA nirUpaN kiyA hai. ve advaitabrahmAdikake nirUpaN dvArA jIv-ajIvake aur
svachchhandavRuttike poShaN dvArA Asrav-samvarAdikake aur sakaShAyIvat va achetanavat mokSha kahane
dvArA mokShake ayathArtha shraddhAnakA poShaN karate hain; isaliye anyamatonkA anyathApanA pragaT kiyA
hai. inakA anyathApanA bhAsit ho to tattvashraddhAnamen ruchivAn ho, aur unakI yuktise bhram
utpanna na ho.
is prakAr anyamatonkA nirUpaN kiyA.

Page 129 of 350
PDF/HTML Page 157 of 378
single page version

-
pAnchavAn adhikAr ][ 139
anyamatake granthoddharaNonse jainadharmakI samIchInatA aur prAchInatA
ab anyamatonke shAstronkI hI sAkShIse jinamatakI samIchInatA va prAchInatA pragaT karate
hain
‘‘baDA yogavAsiShTha’’ chhattIs hajAr shlok pramAN hai, usake pratham vairAgyaprakaraNamen
ahankAraniShedh adhyAyamen vasiShTha aur rAmake samvAdamen aisA kahA hai :
rAmovAch nAhan rAmo na me vAnchhA bhAveShu cha na me mana.
shAntimAsthAtumichchhAmi svAtmanyev jino yathA ..1..
isamen rAmajIne jin-samAn honekI ichchhA kI, isaliye rAmajIse jinadevakA uttamapanA
pragaT huA aur prAchInapanA pragaT huA.
tathA ‘‘dakShiNAmUrti-sahasranAm’’ men kahA hai
shivovAchjainamArgarato jain jin krodho jitAmaya.
yahAn bhagavatkA nAm jainamArgamen rat aur jain kahA, so isamen jainamArgakI pradhAnatA
va prAchInatA pragaT huI.
tathA ‘‘vaishampAyanasahasranAm’’ men kahA hai :
kAlanemirmahAvIra shUra shaurijineshvara.
yahAn bhagavAnakA nAm jineshvar kahA, isaliye jineshvar bhagavAn hain.
tathA durvAsARuShikRut ‘‘mahimnistotra’’ men aisA kahA hai
tattaddarshanamukhyashaktiriti cha tvan brahmakarmeshvarI.
karttArhan puruSho harishcha savitA buddha shivastvan guru ..1..
yahAn‘‘arahant tum ho’’ is prakAr bhagavantakI stuti kI, isaliye arahantake
bhagavAnapanA pragaT huA.
tathA ‘‘hanumannATak’’ men aisA kahA hai :
yan shaivA samupAsate shiv iti brahmeti vedAntina
bauddhA buddha iti pramANapaTava kartteti naiyAyikA.
1. arthAt main rAm nahIn hUn, merI kuchh ichchhA nahIn hai aur bhAvon va padArthommen merA man nahIn hai. main to jinadevake
samAn apanI AtmAmen hI shAnti sthApanA karanA chAhatA hUn.

Page 130 of 350
PDF/HTML Page 158 of 378
single page version

-
140 ] [ mokShamArgaprakAshak
arhannityath jainashAsanarata karmeti mImAnsakA.
soyan vo vidadhAtu vAnchhitaphalan trailokyanAtha prabhu
1..1..
yahAn chhahon matommen ek Ishvar kahA vahAn arahantadevake bhI IshvarapanA pragaT kiyA.
yahAn koI kahe
jis prakAr yahAn sarva matommen ek Ishvar kahA, usI prakAr tum
bhI mAno.
usase kahate haintumane yah kahA hai, hamane to nahIn kahA; isalie tumhAre matamen
arahantake IshvarapanA siddha huA. hamAre matamen bhI isI prakAr kahen to ham bhI shivAdikako
Ishvar mAnen. jaise
koI vyApArI sachche ratna dikhAye, koI jhUThe ratna dikhAye; vahAn jhUThe
ratnomvAlA to ratnonkA samAn mUlya leneke artha samAn kahatA hai, sachche ratnavAlA kaise samAn
mAne? usI prakAr jainI sachche devAdikA nirUpaN karatA hai, anyamatI jhUThe nirUpit karatA
hai; vahAn anyamatI apanI samAn mahimAke artha sarvako samAn kahatA hai, parantu jainI kaise
mAne?
tathA ‘‘rudrayAmalatantra’’ men bhavAnI sahasranAmamen aisA kahA hai :
kuNDAsanA jagaddhAtrI buddhamAtA jineshvarI.
jinamAtA jinendrA cha shAradA hansavAhinI ..1..
yahAn bhavAnIke nAm jineshvarI ityAdi kahe, isaliye jinakA uttamapanA pragaT kiyA.
tathA ‘‘gaNesh purAN’’ men aisA kahA hai
‘‘jainan pashupatan sAnkhyan’’.
tathA ‘‘vyAsakRut sUtra’’ men aisA kahA hai :
jainA ekasminnev vastuni ubhayan prarUpayanti syAdvAdina2.
ityAdi unake shAstrommen jain nirUpaN hai, isaliye jainamatakA prAchInapanA bhAsit hotA hai.
tathA ‘‘bhAgavat’’ ke panchamaskandhamen
3RuShabhAvatArakA varNan hai. vahAn unhen karuNAmay
1. yah hanumannATakake mangalAcharaNakA tIsarA shlok hai. isamen batAyA hai ki jisako shaiv log shiv kahakar,
vedAntI brahma kahakar, bauddha buddhadev kahakar, naiyAyik karttA kahakar, jainI arhan kahakar aur mImAnsak
karma kahakar upAsanA karate hain; vah trailokyanAth prabhu tumhAre manorathon ko saphal karen.
2. prarUpayanti syAdvAdina iti kharaDA pratau pATha.
3. bhAgavat skandh 5, adhyAy 5, 29.

Page 131 of 350
PDF/HTML Page 159 of 378
single page version

-
pAnchavAn adhikAr ][ 141
tRuShNAdi rahit, dhyAnamudrAdhArI, sarvAshram dvArA pUjit kahA hai; unake anusAr arhat rAjAne pravRutti
kI aisA kahate hain. so jis prakAr rAm-kRuShNAdi avatAronke anusAr anyamat hain, usI prakAr
RuShabhAvatArake anusAr jainamat hai; is prakAr tumhAre mat hI dvArA jainamat pramAN huA.
yahAn itanA vichAr aur karanA chAhiyekRuShNAdi avatAronke anusAr viShay-kaShAyonkI
pravRutti hotI hai; RuShabhAvatArake anusAr vItarAg sAmyabhAvakI pravRutti hotI hai. yahAn donon
pravRuttiyonko samAn mAnanese dharma-adharmakA visheSh nahIn rahegA aur visheSh mAnanese jo bhalI ho
vah angIkAr karanA.
tathA ‘‘dashAvatAr charitra’’ men‘‘baddhavA padmAsanan yo nayanayugamidan nyasya nAsAgradeshe’’
ityAdi buddhAvatArakA svarUp arahantadev samAn likhA hai; so aisA svarUp pUjya hai to arahantadev
sahaj hI hue.
tathA ‘‘kAshIkhanD’’ men devadAs rAjAko sambodhakar rAjya chhuDAyA; vahAn nArAyaN to
vinayakIrti yati huA, lakShmIko vinayashrI AryikA kI, garuDako shrAvak kiyAaisA kathan
hai. so jahAn sambodhan karanA huA vahAn jainI bheSh banAyA; isalie jain hitakArI prAchIn
pratibhAsit hote hain.
tathA ‘‘prabhAs purAN’’men aisA kahA hai
bhavasya pashchime bhAge vAmanen tapa kRutam.
tenaiv tapasAkRuShTa shiva pratyakShatAn gata ..1..
padmAsanamAsIna shyAmamUrtirdigambara.
neminAtha shivetyevan nAm chakreasya vAmana ..2..
kalikAle mahAghore sarva pApapraNAshaka.
darshanAtsparshanAdev koTiyagnaphalaprada ..3..
yahAn vAmanako padmAsan digambar neminAthakA darshan huA kahA hai; usIkA nAm shiv
kahA hai. tathA usake darshanAdikase koTiyagnakA phal kahA hai, so aisA neminAthakA svarUp
to jainI pratyakSha mAnate hain; so pramAN ThaharA.
tathA ‘‘prabhAs purAN’’ men kahA hai :
raivatAdrau jino nemiryugAdirvimalAchale.
RuShINAmAshramAdev muktimArgasya kAraNam..1..

Page 132 of 350
PDF/HTML Page 160 of 378
single page version

-
142 ] [ mokShamArgaprakAshak
yahAn neminAthako jinasangnA kahI, unake sthAnako RuShikA Ashram muktikA kAraN kahA
aur yugAdike sthAnako bhI aisA hI kahA; isaliye uttam pUjya Thahare.
tathA ‘‘nagar purAN’’ men bhavAvatAr rahasyamen aisA kahA hai
akArAdihakArantamUrddhAdhoreph sanyutam.
nAdavindukalAkrAntan chandramaNDalasannibham ..1..
etaddevi paran tattvan yo vijanAtitattvata.
sansArabandhanan chhitvA sa gachchhetparamAn gatim ..2..
yahAn ‘arhan’ aise padako paramatattva kahA hai. usake jAnanese paramagatikI prApti kahI;
so ‘arhan’ pad jainamat ukta hai.
tathA ‘‘nagar purAN’’ men kahA hai
dashabhirbhojitairviprai yatphalan jAyate kRute.
munerarhatsubhaktasya tatphalan jAyate kalau ..1..
yahAn kRutayugamen das brAhmaNonko bhojan karanekA jitanA phal kahA, utanA phal kaliyugamen
arhantabhakta muniko bhojan karAnekA kahA hai; isaliye jainamuni uttam Thahare.
tathA ‘‘manusmRuti’’ men kahA hai
kulAdibIjan sarveShAn prathamo vimalavAhana.
chakShuShmAn yashasvI vAbhichandroath prasenajit ..1..
marudevI cha nAbhishcha bharate kul sattamA.
aShTamo marudevyAn tu nAbherjAt urakrama ..2..
darshayan vartma vIrANAn surasuranamaskRuta.
nItitritayakarttA yo yugAdau prathamo jina ..3..
yahAn vimalavAhanAdik manu kahe, so jainamen kulakaronke nAm kahe hain aur yahAn prathamajin
yugake Adimen mArgakA darshak tathA surAsar dvArA pUjit kahA; so isI prakAr hai to jainamat
yugake Adise hI hai, aur pramANabhUt kaise na kahen?
tathA Rugvedamen aisA kahA hai
om trailokya pratiShThitAn chaturvishatitIrthankarAn RuShabhAdyAn varddhamAnAntAn siddhAn sharaNan
prapadye. om pavitra nagnamupavispRusAmahe eShAn nagnan yeShAn jAtan yeShAn vIran suvIran......ityAdi.