Page 8 of 642
PDF/HTML Page 41 of 675
single page version
yo.aya.n nityamev pariNAmAtmani svabhAve.avatiShThamAnatvAdutpAdavyayadhrauvyaikyAnubhUtilakShaNayA sattayAnusyUtashchaitanyasvarUpatvAnnityoditavishadadR^ishij~naptijyotirana.ntadharmAdhirUDhaikadharmitvAdudyotamAnadravyatvaH kramAkramapravR^ittavichitrabhAvasvabhAvatvAdutsa.ngitaguNaparyAyaH svaparAkArAvabhAsanasamarthatvAdupAttavaishva- rUpyaikarUpaH prativishiShTAvagAhagatisthitivartanAnimittatvarUpitvAbhAvAdasAdhAraNachidrUpatAsvabhAv-
gAthArtha : — he bhavya ! [jIvaH ] jo jIv [charitradarshanaj~nAnasthitaH ] darshan, j~nAn, chAritrame.n sthit ho rahA hai [ta.n ] use [hi ] nishchayase (vAstavame.n) [svasamaya.n ] svasamay [jAnIhi ] jAno [cha ] aur jo jIv [pudgalakarmapradeshasthita.n ] pudgalakarmake pradesho.nme.n sthit hai [ta.n ] use [parasamaya.n ] parasamay [jAnIhi ] jAno .
TIkA : — ‘samay’ shabdakA artha isaprakAr hai : — ‘sam’ upasarga hai, jisakA artha ‘ekapanA’ hai aur ‘ay gatau’ dhAtu hai, jisakA artha gaman bhI hai aur j~nAn bhI hai isalie ek sAth hI (yugapad ) jAnanA aur pariNaman karanA — yah dono.n kriyAye.n jo ekatvapUrvak kare vah samay hai . yah jIv nAmak padArtha ekatvapUrvak ek hI samayame.n pariNaman bhI karatA hai aur jAnatA bhI hai; isaliye vah samay hai . yah jIvapadArtha sadA hI pariNAmasvarUp svabhAvame.n rahatA huA honese, utpAd-vyay-dhrauvyakI ekatArUp anubhUti jisakA lakShaN hai aisI sattA sahit hai . (is visheShaNase jIvakI sattAko na mAnanevAle nAstikavAdiyo.nkA mat khaNDan ho gayA; tathA puruShako – jIvako apariNAmI mAnanevAle sA.nkhyavAdiyo.nkA mat pariNAmasvarUp kahanese khaNDit ho gayA . naiyAyik aur vaisheShik sattAko nitya hI mAnate hai.n, aur bauddha kShaNik hI mAnate hai.n, unakA nirAkaraN, sattAko utpAd-vyay-dhrauvyarUp kahanese ho gayA .) aur jIv chaitanyasvarUpatAse nitya-udyotarUp nirmal spaShTa darshanaj~nAn-jyotisvarUp hai (kyo.nki chaitanyakA pariNaman darshanaj~nAnasvarUp hai) . (is visheShaNase chaitanyako j~nAnAkArasvarUp na mAnanevAle sA.nkhyamatavAlo.nkA nirAkaraN ho gayA .) aur vah jIv, ananta dharmo.nme.n rahanevAlA jo ekadharmIpanA hai usake kAraN jise dravyatva pragaT hai; (kyo.nki ananta dharmo.nkI ekatA dravyatva hai) . (is visheShaNase, vastuko dharmo.nse rahit mAnanevAle bauddhamatiyo.nkA niShedh ho gayA .) aur vah kramarUp aur akramarUp pravartamAn anek bhAv jisakA svabhAv honese jisane guNaparyAyo.nko a.ngIkAr kiyA hai — aisA hai . (paryAy kramavartI hotI hai aur guN sahavartI hotA hai; sahavartIko akramavartI bhI kahate hai.n .) (is visheShaNase, puruShako nirguN mAnanevAle sA.nkhyamatavAlo.nkA nirasan ho gayA .) aur vah, apane aur paradravyo.nke AkAro.nko prakAshit karanekI sAmarthya honese jisane samasta rUpako prakAshanevAlI
Page 9 of 642
PDF/HTML Page 42 of 675
single page version
sadbhAvAchchAkAshadharmAdharmakAlapudgalebhyo bhinno.atyantamanantadravyasa.nk re.api svarUpAdaprachyavanATTa.nkotkIrNa- chitsvabhAvo jIvo nAm padArthaH sa samayaH, samayat ekatven yugapajjAnAti gachChati cheti nirukteH aya.n khalu yadA sakalabhAvasvabhAvabhAsanasamarthavidyAsamutpAdakavivek jyotirudgamanAtsamasta- paradravyAtprachyutya dR^ishij~naptisvabhAvaniyatavR^ittirUpAtmatattvaikatvagatatven vartate tadA darshanaj~nAn- chAritrasthitatvAtsvamekatven yugapajjAnan gachCha.nshcha svasamay iti, yadA tvanAdyavidyAka.ndalImUl- ka.ndAyamAnamohAnuvR^ittita.ntratayA dR^ishij~naptisvabhAvaniyatavR^ittirUpAdAtmatattvAtprachyutya paradravyapratyay- moharAgadveShAdibhAvaikatvagatatven vartate tadA pudgalakarmapradeshasthitatvAtparamekatven yugapajjAnan gachCha.nshcha parasamay iti pratIyate . eva.n kil samayasya dvaividhyamuddhAvati . ekarUpatA prApta kI hai — aisA hai (arthAt jisame.n anek vastuo.nke AkAr pratibhAsit hote hai.n, aise ek j~nAnake AkArarUp hai) . (is visheShaNase, j~nAn apaneko hI jAnatA hai, parako nahI.n – isaprakAr ekAkArako hI mAnanevAlekA tathA apaneko nahI.n jAnatA kintu parako hI jAnatA hai isaprakAr anekAkArako hI mAnanevAlAkA, vyavachChed ho gayA .) aur vah, anya dravyo.nke jo vishiShTa guN — avagAhan-gati sthiti-vartanAhetutva aur rUpitva hai.n — unake abhAvake kAraN aur asAdhAraN chaitanyarUpatA-svabhAvake sadbhAvake kAraN AkAsh, dharma, adharma, kAl aur pudgal — in pA.Nch dravyo.nse bhinna hai . (is visheShaNase ek brahmavastuko hI mAnanevAlekA khaNDan ho gayA .) aur vah, ananta dravyo.nke sAth atyanta ekakShetrAvagAharUp hone par bhI, apane svarUpase na ChUTanese Ta.nkotkIrNa chaitanyasvabhAvarUp hai . (is visheShaNase vastusvabhAvakA niyam batAyA hai .) — aisA jIv nAmak padArtha samay hai .
jab yah (jIv), sarva padArtho.nke svabhAvako prakAshit karaneme.n samartha kevalaj~nAnako utpanna karanevAlI bhedaj~nAnajyotikA uday honese, sarva paradravyo.nse ChUTakar darshanaj~nAnasvabhAvame.n niyat vR^ittirUp (astitvarUp) Atmatattvake sAth ekatvarUpame.n lIn hokar pravR^itti karatA hai tab darshan-j~nAn-chAritrame.n sthit honese yugapad svako ekatvapUrvak jAnatA tathA sva-rUpase ekatvapUrvak pariNamatA huA vah ‘svasamay’ hai, isaprakAr pratIt kiyA jAtA hai; kintu jab vah, anAdi avidyArUpI keleke mUlakI gA.nThakI bhA.Nti jo (puShTa huA) moh usake udayAnusAr pravR^ittikI AdhInatAse, darshan-j~nAnasvabhAvame.n niyat vR^ittirUp Atmatattvase ChUTakar paradravyake nimittase utpanna moharAgadveShAdi bhAvo.nme.n ekatArUpase lIn hokar pravR^itta hotA hai tab pudgalakarmake (kArmANaskandharUp) pradesho.nme.n sthit honese yugapad parako ekatvapUrvak jAnatA aur pararUpase ekatvapUrvak pariNamit hotA huA ‘parasamay’ hai, isaprakAr pratIti kI jAtI hai . isaprakAr jIv nAmak padArthakI svasamay aur parasamayarUp dvividhatA pragaT hotI hai .
Page 10 of 642
PDF/HTML Page 43 of 675
single page version
samayashabdenAtra sAmAnyen sarva evArtho.abhidhIyate, samayat ekIbhAven svaguNaparyAyAn gachChatIti nirukteH . tataH sarvatrApi dharmAdharmAkAshakAlapudgalajIvadravyAtmani loke ye yAvantaH kechanApyarthAste sarva ev svakIyadravyAntarmagnAnantasvadharmachakrachumbino.api parasparamachumbanto.atyanta-
bhAvArtha : — jIv nAmak vastuko padArtha kahA hai . ‘jIv’ isaprakAr akSharo.nkA samUh ‘pad’ hai aur us padase jo dravyaparyAyarUp anekAntasvarUpatA nishchit kI jAye vah padArtha hai . yah jIvapadArtha utpAd-vyay-dhrauvyamayI sattAsvarUp hai, darshanaj~nAnamayI chetanAsvarUp hai, anantadharmasvarUp dravya hai, dravya honese vastu hai, guNaparyAyavAn hai, usakA svaparaprakAshak j~nAn anekAkArarUp ek hai, aur vah (jIvapadArtha) AkAshAdise bhinna asAdhAraN chaitanyaguNasvarUp hai, tathA anya dravyo.nke sAth ek kShetrame.n rahane par bhI apane svarUpako nahI.n Cho.DtA . aisA jIv nAmak padArtha samay hai . jab vah apane svabhAvame.n sthit ho tab svasamay hai, aur parasvabhAv-rAgadveShamoharUp hokar rahe tab parasamay hai . isaprakAr jIvake dvividhatA AtI hai ..2..
gAthArtha : — [ekatvanishchayagataH ] ekatvanishchayako prApta jo [samayaH ] samay hai vah [loke ] lokame.n [sarvatra ] sab jagah [sundaraH ] sundar hai [ten ] isaliye [ekatve ] ekatvame.n [bandhakathA ] dUsareke sAth ba.ndhakI kathA [visa.nvAdinI ] visa.nvAd – virodh karanevAlI [bhavati ] hai .
TIkA : — yahA.N ‘samay’ shabdase sAmAnyatayA sabhI padArtha kahe jAte hai.n, kyo.nki vyutpattike anusAr ‘samayate’ arthAt ekIbhAvase (ekatvapUrvak) apane guN-paryAyo.nko prApta hokar jo pariNaman karatA hai so samay hai . isaliye dharma-adharma-AkAsh-kAl-pudgal-jIvadravyasvarUp lokame.n sarvatra jo kuCh jitane jitane padArtha hai.n ve sabhI nishchayase (vAstavame.n) ekatvanishchayako prApta
Page 11 of 642
PDF/HTML Page 44 of 675
single page version
pratyAsattAvapi nityamev svarUpAdapatantaH pararUpeNApariNamanAdavinaShTAna.ntavyaktitvATTa.nkotkIrNA iv tiShThantaH samastaviruddhAviruddhakAryahetutayA shashvadev vishvamanugR^ihNanto niyatamekatvanishchayagatatvenaiv saundaryamApadyante, prakArAntareN sarvasa.nk rAdidoShApatteH . evamekatve sarvArthAnA.n pratiShThite sati jIvAhvayasya samayasya bandhakathAyA ev visa.nvAdApattiH . kutastanmUlapudgalakarmapradesh- sthitatvamUlaparasamayatvotpAditametasya dvaividhyam . ataH samayasyaikatvamevAvatiShThate .
hai.n — sparsha karate hai.n tathApi ve paraspar ek dUsare ko sparsha nahI.n karate, atyanta nikaT ek
na karanese ananta vyaktitA naShTa nahI.n hotI, isaliye ve Ta.nkotkIrNakI bhA.nti (shAshvat) sthit rahate
hai.n aur samasta viruddha kArya tathA aviruddha kArya dono.nkI hetutAse ve sadA vishvakA upakAr karate
hai.n — TikAye rakhate hai.n . isaprakAr sarva padArtho.nkA bhinna bhinna ekatva siddha honese jIv nAmak
jo pudgalakarmake pradesho.nme.n sthit honA, vah jisakA mUl hai aisA parasamayapanA, usase utpanna
honevAlA (parasamay – svasamayarUp) dvividhapanA usako (jIv nAmake samayako) kahA.Nse ho ?
bhAvArtha : — nishchayase sarva padArtha apane apane svabhAvame.n sthit rahate hue hI shobhA pAte hai.n . parantu jIv nAmak padArthakI anAdi kAlase pudgalakarmake sAth nimittarUp bandha-avasthA hai; usase is jIvame.n visa.nvAd kha.DA hotA hai, ataH vah shobhAko prApta nahI.n hotA . isaliye vAstavame.n vichAr kiyA jAye to ekatva hI sundar hai; usase yah jIv shobhAko prApta hotA hai ..3..
Page 12 of 642
PDF/HTML Page 45 of 675
single page version
ih kil sakalasyApi jIvalokasya sa.nsArachakrakroDAdhiropitasyAshrA.ntamana.ntadravyakShetra- kAlabhavabhAvaparAvartaiH samupakrA.ntabhrAnterekachChatrIkR^itavishvatayA mahatA mohagraheN goriv vAhyamAnasya prasabhojjR^imbhitatR^iShNAta.nk tven vyaktAntarAdheruttamyottamya mR^igatR^iShNAyamAna.n viShayagrAmamuparundhAnasya parasparamAchAryatvamAcharato.anantashaH shrutapUrvAnantashaH parichitapUrvAnantasho.anubhUtapUrvA chaikatvaviruddhatvenA- tyantavisa.nvAdinyapi kAmabhogAnubaddhA kathA . ida.n tu nityavyaktatayAntaHprakAshamAnamapi kaShAyachakreN sahaikIkriyamANatvAdatyantatirobhUta.n sat svasyAnAtmaj~natayA pareShAmAtmaj~nAnAmanupAsanAchcha na
gAthArtha : — [sarvasya api ] sarva lokako [kAmabhogabandhakathA ] kAmabhogasambandhI bandhakI kathA to [shrutaparichitAnubhUtA ] sunaneme.n A gaI hai, parichayame.n A gaI hai, aur anubhavame.n bhI A gaI hai, isaliye sulabh hai; kintu [vibhakta sya ] bhinna AtmAkA [ekatvasya upalambhaH ] ekatva honA kabhI na to sunA hai, na parichayame.n AyA hai aur na anubhavame.n AyA hai, isaliye [kevala.n ] ek vah [na sulabhaH ] sulabh nahI.n hai .
TIkA : — is samasta jIvalokako, kAmabhogasambandhI kathA ekatvase viruddha honese atyanta visa.nvAd karAnevAlI hai (AtmAkA atyanta aniShTa karanevAlI hai) tathApi, pahale ananta bAr sunaneme.n AI hai, ananta bAr parichayame.n AI hai aur ananta bAr anubhavame.n bhI A chukI hai . vah jIvalok, sa.nsArarUpI chakrake madhyame.n sthit hai, nirantar dravya, kShetra, kAl, bhav aur bhAvarUp ananta parAvartano.nke kAraN bhramaNako prApta huA hai, samasta vishvako ekaChatra rAjyase vash karanevAlA mahA moharUpI bhUt jisake pAs bailakI bhA.nti bhAr vahan karAtA hai, jorase pragaT hue tR^iShNArUpI rogake dAhase jisako antara.ngame.n pI.DA pragaT huI hai, Akulit ho hokar mR^igajalakI bhA.Nti viShayagrAmako (indriyaviShayo.nke samUhako) jisane gherA DAl rakhA hai, aur vah paraspar AchAryatva bhI karatA hai (arthAt dUsaro.nse kahakar usI prakAr a.ngIkAr karavAtA hai) . isaliye kAmabhogakI kathA to sabake liye sulabh hai . kintu nirmal bhedaj~nAnarUpI prakAshase spaShTa bhinna dikhAI denevAlA yah mAtra bhinna AtmAkA ekatva hI — jo ki sadA pragaTarUpase antara~N.hgame.n prakAshamAn hai tathApi kaShAyachakra (-kaShAyasamUh)ke sAth ekarUp jaisA kiyA jAtA hai, isaliye atyanta tirobhAvako prApta huA hai ( – Dhak rahA hai) vah — apaneme.n anAtmaj~natA honese ( — svaya.n AtmAko na jAnanese) aur anya AtmAko jAnanevAlo.nkI sa.ngati – sevA na karanese, na to pahale kabhI sunA hai, na pahale kabhI parichayame.n AyA hai aur na pahale kabhI
Page 13 of 642
PDF/HTML Page 46 of 675
single page version
kadAchidapi shrutapUrva.n, na kadAchidapi parichitapUrva.n, na kadAchidapyanubhUtapUrva.n cha nirmalavivekAlok- vivikta.n kevalamekatvam . at ekatvasya na sulabhatvam .
bhAvArtha : — is lokame.n samasta jIv sa.nsArarUpI chakrapar cha.Dhkar pa.nch parAvartanarUp bhramaN karate hai.n . vahA.N unhe.n mohakarmodayarUpI pishAchake dvArA jotA jAtA hai, isaliye ve viShayo.nkI tR^iShNArUpI dAhase pI.Dit hote hai.n aur us dAhakA ilAj (upAy) indriyo.nke rUpAdi viShayo.nko jAnakar unakI or dau.Dte hai.n; tathA paraspar bhI viShayo.nkA hI upadesh karate hai.n . isaprakAr kAm tathA bhogakI kathA to ananta bAr sunI, parichayame.n prApta kI aur usIkA anubhav kiyA, isaliye vah sulabh hai . kintu sarva paradravyo.nse bhinna ek chaitanyachamatkArasvarUp apane AtmAkI kathAkA j~nAn apaneko to apanese kabhI nahI.n huA, aur jinhe.n vah j~nAn huA hai unakI kabhI sevA nahI.n kI; isaliye usakI kathA na to kabhI sunI, na usakA parichay kiyA aur na usakA anubhav kiyA . isaliye unakI prApti sulabh nahI.n durlabh hai ..4..
ab AchArya kahate hai.n ki isIliye jIvo.nko us bhinna AtmAkA ekatva batalAte hai.n : —
gAthArtha : — [tam ] us [ekatvavibhakta.n ] ekatvavibhakta AtmAko [aha.n ] mai.n [AtmanaH AtmAke [svavibhaven ] nij vaibhavase [darshaye ] dikhAtA hU.N; [yadi ] yadi mai.n [darshayeya.n ] dikhAU.N to [pramANa.n ] pramAN (svIkAr) karanA, [skhaleya.n ] aur yadi kahI.n chUk jAU.N to [Chala.n ] Chal [na ] nahI.n [gR^ihItavyam ] grahaN karanA .
Page 14 of 642
PDF/HTML Page 47 of 675
single page version
ih kil sakalodbhAsisyAtpadamudritashabdabrahmopAsanajanmA, samastavipakShakShodakShamAti- nistuShayuktayavalambanajanmA, nirmalavij~nAnaghanAntarnimagnaparAparaguruprasAdIkR^i tashuddhAtmatattvAnushAsan- janmA, anavaratasyandisundarAnandamudritAmandasa.nvidAtmakasvasa.nvedanajanmA cha yaH kashchanApi mamAtmanaH svo vibhavasten samastenApyaya.n tamekatvavibhaktamAtmAna.n darshaye.ahamiti baddhavyavasAyo.asmi . kintu yadi darshayeya.n tadA svayamev svAnubhavapratyakSheN parIkShya pramANIkartavyam . yadi tu skhaleya.n tadA tu na ChalagrahaNajAgarUkairbhavitavyam .
TIkA : — AchArya kahate hai.n ki jo kuCh mere AtmAkA nijavaibhav hai, us sabase mai.n is ekatvavibhakta AtmAko dikhAU.NgA, aisA mai.nne vyavasAy (udyam, nirNay) kiyA hai . kaisA hai mere AtmAkA nijavaibhav ? is lokame.n pragaT samasta vastuo.nkA prakAshak aur ‘syAt’ padakI mudrAvAlA jo shabdabrahma — arhantakA paramAgam — usakI upAsanAse jisakA janma huA hai . (‘syAt’kA artha ‘katha.nchit’ hai arthAt kisI prakArase – kisI apekShAse – kahanA . paramAgamako shabdabrahma kahanekA kAraN yah hai ki — arhantake paramAgamame.n sAmAnya dharmo.nke — vachanagochar samasta dharmo.nke — nAm Ate hai.n aur vachanase agochar jo visheShadharma hai.n unakA anumAn karAyA jAtA hai; isaprakAr vah sarva vastuo.nkA prakAshak hai, isaliye use sarvavyApI kahA jAtA hai, aur isIlie use shabdabrahma kahate hai.n .) punaH vah nijavaibhav kaisA hai ? samasta vipakSha — anyavAdiyo.nke dvArA gR^ihIt sarvathA ekAntarUp nayapakShake nirAkaraName.n samartha atinistuSh nirbAdh yukti ke avalambanase us nijavaibhavakA janma huA hai , punaH vah kaisA hai ? nirmal vij~nAnaghan AtmAme.n antarnimagna (antarlIn) paramaguru – sarvaj~nadev aur aparaguru — gaNadharAdikase lekar hamAre guruparyanta, unake prasAdarUpase diyA gayA jo shuddhAtmatattvakA anugrahapUrvak upadesh usase nijavaibhavakA janma huA hai . punaH vah kaisA hai ? nirantar jharatA huA — svAdame.n AtA huA jo sundar Ananda hai, usakI mudrAse yukta prachurasa.nvedanarUp svasa.nvedanase nijavaibhavakA janma huA hai . yo.n jis-jis prakArase mere j~nAnakA vaibhav hai us samasta vaibhavase dikhAtA hU.N . mai.n jo yah dikhAU.N to use svayamev apane anubhav- pratyakShase parIkShA karake pramAN karanA; aur yadi kahI.n akShar, mAtrA, ala.nkAr, yukti Adi prakaraNo.nme.n chUk jAU.N to Chal (doSh) grahaN karaneme.n sAvadhAn mat honA . (shAstrasamudrake bahutase prakaraN hai.n, isalie yahA.N svasa.nvedanarUp artha pradhAn hai; isalie arthakI parIkShA karanI chAhie .)
bhAvArtha : — AchArya AgamakA sevan, yuktikA avalamban, par aur apar gurukA upadesh aur svasa.nvedan — yo.n chAr prakArase utpanna hue apane j~nAnake vaibhavase ekatva-vibhakta shuddha AtmAkA svarUp dikhAte hai.n . he shrotAo.n ! use apane svasa.nvedan-pratyakShase pramAN karo; yadi kahI.n kisI prakaraName.n bhUl jAU.N to utane doShako grahaN mat karanA . kahanekA Ashay yah hai ki yahA.N apanA anubhav pradhAn hai; usase shuddha svarUpakA nishchay karo ..5..
Page 15 of 642
PDF/HTML Page 48 of 675
single page version
yo hi nAm svataHsiddhatvenAnAdirananto nityodyoto vishadajyotirj~nAyak eko bhAvaH sa sa.nsArAvasthAyAmanAdibandhaparyAyanirUpaNayA kShIrodakavatkarmapudgalaiH samamekatve.api dravyasvabhAv- nirUpaNayA durantakaShAyachakrodayavaichitryavashen pravartamAnAnA.n puNyapApanirvartakAnAmupAttavaishvarUpyANA.n shubhAshubhabhAvAnA.n svabhAvenApariNamanAtpramatto.apramattashcha na bhavati . eSh evAsheShadravyAntarabhAvebhyo bhinnatvenopAsyamAnaH shuddha ityabhilapyate . na chAsya j~neyaniShThatven j~nAyakatvaprasiddheH
ab yahA.N yah prashna uThatA hai ki aisA shuddha AtmA kaun hai ki jisakA svarUp jAnanA chAhie ? isake uttarasvarUp gAthAsUtra kahate hai.n : —
gAthArtha : — [yaH tu ] jo [j~nAyakaH bhAvaH ] j~nAyak bhAv hai vah [apramattaH api ] apramatta bhI [na bhavati ] nahI.n aur [na pramattaH ] pramatta bhI nahI.n hai, — [eva.n ] isaprakAr [shuddha.n ] ise shuddha [bhaNanti ] kahate hai.n; [cha yaH ] aur jo [j~nAtaH ] j~nAyakarUpase j~nAt huA [saH tu ] vah to [saH ev ] vahI hai, anya koI nahI.n .
TIkA : — jo svaya.n apanese hI siddha honese (kisIse utpanna huA na honese) anAdi sattArUp hai, kabhI vinAshako prApta na honese ananta hai, nitya-udyotarUp honese kShaNik nahI.n hai aur spaShTa prakAshamAn jyoti hai aisA jo j~nAyak ek ‘bhAv’ hai vah sa.nsArakI avasthAme.n anAdi bandhaparyAyakI nirUpaNAse (apekShAse) kShIr-nIrakI bhA.nti karmapudgalo.nke sAth ekarUp hone par bhI dravyake svabhAvakI apekShAse dekhA jAy to duranta kaShAyachakrake udayakI ( – kaShAyasamUhake apAr udayo.nkI) vichitratAke vashase pravartamAn jo puNya-pApako utpanna karanevAle samasta anekarUp shubhAshubhabhAv unake svabhAvarUp pariNamit nahI.n hotA (j~nAyakabhAvase ja.DbhAvarUp nahI.n hotA) isaliye pramatta bhI nahI.n hai aur apramatta bhI nahI.n hai; vahI samasta anya dravyo.nke bhAvo.nse bhinnarUpase upAsit hotA huA ‘shuddha kahalAtA hai .
Page 16 of 642
PDF/HTML Page 49 of 675
single page version
dAhyaniShThadahanasyevAshuddhatva.n, yato hi tasyAmavasthAyA.n j~nAyakatven yo j~nAtaH sa svarUpaprakAshanadashAyA.n pradIpasyev kartR^ikarmaNorananyatvAt j~nAyak ev .
aur jaise dAhya ( — jalane yogya padArtha) ke AkAr honese agniko dahan kahate hai.n tathApi usake dAhyakR^it ashuddhatA nahI.n hotI, usI prakAr j~neyAkAr honese us ‘bhAv’ke sAth j~nAyakatA prasiddha hai, tathApi usake j~neyakR^it ashuddhatA nahI.n hai; kyo.nki j~neyAkAr avasthAme.n jo j~nAyakarUpase j~nAt huA vah svarUpaprakAshanakI (svarUpako jAnanekI) avasthAme.n bhI dIpakakI bhA.nti, kartA- karmakA ananyatva honese j~nAyak hI hai — svaya.n jAnanevAlA hai, isalie svaya.n kartA aur apaneko jAnA, isalie svaya.n hI karma hai . (jaise dIpak ghaTapaTAdiko prakAshit karanekI avasthAme.n bhI dIpak hai aur apaneko — apanI jyotirUp shikhAko — prakAshit karanekI avasthAme.n bhI dIpak hI hai, anya kuCh nahI.n; usI prakAr j~nAyakakA samajhanA chAhiye .)
bhAvArtha : — ashuddhatA paradravyake sa.nyogase AtI hai . usame.n mUl dravya to anya dravyarUp nahI.n hotA, mAtra paradravyake nimittase avasthA malin ho jAtI hai . dravyadR^iShTise to dravya jo hai vahI hai aur paryAy(avasthA)-dR^iShTise dekhA jAye to malin hI dikhAI detA hai . isIprakAr AtmAkA svabhAv j~nAyakatvamAtra hai, aur usakI avasthA pudgalakarmake nimittase rAgAdirUp malin hai vah paryAy hai . paryAy-dR^iShTise dekhA jAy to vah malin hI dikhAI detA hai aur dravyadR^iShTise dekhA jAye to j~nAyakatva to j~nAyakatva hI hai; yah kahI.n ja.Dtva nahI.n huA . yahA.N dravyadR^iShTiko pradhAn karake kahA hai . jo pramatta-apramattake bhed hai.n ve paradravyake sa.nyogajanit paryAy hai.n . yah ashuddhatA dravyadR^iShTime.n gauN hai, vyavahAr hai, abhUtArtha hai, asatyArtha hai, upachAr hai . dravyadR^iShTi shuddha hai, abhed hai, nishchay hai, bhUtArtha hai, satyArtha hai, paramArtha hai . isaliye AtmA j~nAyak hI hai; usame.n bhed nahI.n hai isaliye vah pramatta-apramatta nahI.n hai . ‘j~nAyak’ nAm bhI use j~neyako jAnanese diyA jAtA hai; kyo.nki j~neyakA pratibimba jab jhalakatA hai tab j~nAname.n vaisA hI anubhav hotA hai . tathApi use j~neyakR^it ashuddhatA nahI.n hai, kyo.nki jaisA j~ney j~nAname.n pratibhAsit huA vaisA j~nAyakakA hI anubhav karane par j~nAyak hI hai . ‘yah jo mai.n jAnanevAlA hU.N so mai.n hI hU.N, anya koI nahI.n’ — aisA apaneko apanA abhedarUp anubhav huA tab is jAnanerUp kriyAkA kartA svaya.n hI hai aur jise jAnA vah karma bhI svaya.n hI hai . aisA ek j~nAyakatvamAtra svaya.n shuddha hai . — yah shuddhanayakA viShay hai . anya jo parasa.nyogajanit bhed hai.n ve sab bhedarUp ashuddhadravyArthikanayake viShay hai.n . ashuddhadravyArthikanay bhI shuddha dravyakI dR^iShTime.n paryAyArthik hI hai, isaliye vyavahAranay hI hai aisA Ashay samajhanA chAhie .
Page 17 of 642
PDF/HTML Page 50 of 675
single page version
hai . ashuddhanayako yahA.N hey kahA hai, kyo.nki ashuddhanayakA viShay sa.nsAr hai aur sa.nsArame.n AtmA
chAhiye . svarUpakI prApti honeke bAd shuddhanayakA bhI Alamban nahI.n rahatA . jo vastusvarUp hai vah
yahA.N, (j~nAyakabhAv) pramatta-apramatta nahI.n hai aisA kahA hai vahA.N guNasthAno.nkI paripATIme.n ChaTThe guNasthAn tak pramatta aur sAtave.nse lekar apramatta kahalAtA hai . kintu yah sab guNasthAn ashuddhanayakI kathanIme.n hai; shuddhanayase to AtmA j~nAyak hI hai ..6..
ab, prashna yah hotA hai ki darshan, j~nAn aur chAritrako AtmAkA dharma kahA gayA hai, kintu yah to tIn bhed hue; aur in bhedarUp bhAvo.nse AtmAko ashuddhatA AtI hai ! isake uttarasvarUp gAthAsUtra kahate hai.n : —
gAthArtha : — [j~nAninaH ] j~nAnIke [charitra.n darshana.n j~nAnam ] chAritra, darshan, j~nAn — yah tIn bhAv [vyavahAreN ] vyavahArase [upadishyate ] kahe jAte hai.n; nishchayase [j~nAna.n api na ] j~nAn bhI nahI.n hai, [charitra.n na ] chAritra bhI nahI.n hai aur [darshana.n na ] darshan bhI nahI.n hai; j~nAnI to ek [j~nAyakaH shuddhaH ] shuddha j~nAyak hI hai .
Page 18 of 642
PDF/HTML Page 51 of 675
single page version
AstA.n tAvadbandhapratyayAt j~nAyakasyAshuddhatva.n, darshanaj~nAnachAritrANyev na vidyante; yato hyanantadharmaNyekasmin dharmiNyaniShNAtasyAntevAsijanasya tadavabodhavidhAyibhiH kai shchiddharmaistamanushAsatA.n sUriNA.n dharmadharmiNoH svabhAvato.abhede.api vyapadeshato bhedamutpAdya vyavahAramAtreNaiv j~nAnino darshana.n j~nAna.n chAritramityupadeshaH . paramArthatastvekadravyaniShpItAnantaparyAyatayaika.n ki.nchinmilitAsvAdam- bhedamekasvabhAvamanubhavato na darshana.n na j~nAna.n na chAritra.n, j~nAyak evaikaH shuddhaH .
TIkA : — is j~nAyak AtmAko bandhaparyAyake nimittase ashuddhatA to dUr raho, kintu usake darshan, j~nAn, chAritra bhI vidyamAn nahI.n hai.n; kyo.nki ananta dharmo.nvAle ek dharmIme.n jo niShNAt nahI.n hai.n aise nikaTavartI shiShyajanako, dharmIko batalAnevAle katipay dharmo.nke dvArA, upadesh karate hue AchAryo.nkA — yadyapi dharma aur dharmIkA svabhAvase abhed hai tathApi nAmase bhed karake — vyavahAramAtrase hI aisA upadesh hai ki j~nAnIke darshan hai, j~nAn hai, chAritra hai . kintu paramArthase dekhA jAye to ananta paryAyo.nko ek dravya pI gayA honese jo ek hai aise kuCh — mile hue AsvAdavAle, abhed, ekasvabhAvI tattva — kA anubhav karanevAleko darshan bhI nahI.n hai, j~nAn bhI nahI.n hai, chAritra bhI nahI.n hai, ek shuddha j~nAyak hI hai .
bhAvArtha : — is shuddha AtmAke karmabandhake nimittase ashuddhatA hotI hai, yah bAt to dUr hI raho, kintu usake darshan, j~nAn, chAritrake bhI bhed nahI.n hai kyo.nki vastu anantadharmarUp ekadharmI hai . parantu vyavahArI jan dharmo.nko hI samajhate hai.n, dharmIko nahI.n jAnate; isaliye vastuke kinhI.n asAdhAraN dharmo.nko upadeshame.n lekar abhedarUp vastume.n bhI dharmo.nke nAmarUp bhedako utpanna karake aisA upadesh diyA jAtA hai ki j~nAnIke darshan hai, j~nAn hai, chAritra hai . isaprakAr abhedame.n bhed kiyA jAtA hai, isaliye vah vyavahAr hai . yadi paramArthase vichAr kiyA jAye to ek dravya ananta paryAyo.nko abhedarUpase pI kar baiThA hai, isaliye usame.n bhed nahI.n hai .
yahA.N koI kah sakatA hai ki paryAy bhI dravyake hI bhed hai.n, avastu nahI.n; tab phi ra unhe.n vyavahAr kaise kahA jA sakatA hai ? usakA samAdhAn yah hai : — yah ThIk hai, kintu yahA.N dravyadR^iShTise abhedako pradhAn karake upadesh diyA hai . abhedadR^iShTime.n bhedako gauN kahanese hI abhed bhalIbhA.Nti mAlUm ho sakatA hai . isaliye bhedako gauN karake use vyavahAr kahA hai . yahA.N yah abhiprAy hai ki bhedadR^iShTime.n nirvikalpa dashA nahI.n hotI aur sarAgIke vikalpa hote rahate hai.n; isaliye jahA.N tak rAgAdik dUr nahI.n ho jAte vahA.N tak bhedako gauN karake abhedarUp nirvikalpa anubhav karAyA gayA hai . vItarAg honeke bAd bhedAbhedarUp vastukA j~nAtA ho jAtA hai vahA.N nayakA Alamban hI nahI.n rahatA ..7..
Page 19 of 642
PDF/HTML Page 52 of 675
single page version
yathA khalu mlechChaH svastItyabhihite sati tathAvidhavAchyavAchakasa.nba.ndhAvabodhabahiShkR^itatvAnna ki.nchidapi pratipadyamAno meSh ivAnimeShonmeShitachakShuH prekShat ev, yadA tu sa ev tadetadbhAShA- sambandhaikArthaj~nenAnyen tenaiv vA mlechChabhAShA.n samudAy svastipadasyAvinAsho bhavato bhavatvityabhidheya.n pratipAdyate tadA sadya evodyadamandAnandamayAshrujhalajjhalallochanapAtrastatpratipadyat ev; tathA kil loko.apyAtmetyabhihite sati yathAvasthitAtmasvarUpaparij~nAnabahiShkR^itatvAnna ki.nchidapi pratipadyamAno
ab yahA.N punaH yah prashna uThA hai ki — yadi aisA hai to ek paramArthakA hI upadesh denA chAhiye; vyavahAr kisaliye kahA jAtA hai ? isake uttarasvarUp gAthAsUtra kahate hai.n : —
gAthArtha : — [yathA ] jaise [anAryaH ] anArya (mlechCha) janako [anAryabhAShA.n vinA tu ] anAryabhAShAke binA [grAhayitum ] kisI bhI vastukA svarUp grahaN karAneke liye [na api shakyaH ] koI samartha nahI.n hai [tathA ] usIprakAr [vyavahAreN vinA ] vyavahArake binA [paramArthopadeshanam ] paramArthakA upadesh denA [ashakyam ] ashakya hai .
TIkA : — jaise kisI mlechChase yadi koI brAhmaN ‘svasti’ aisA shabda kahe to vah mlechCha us shabdake vAchyavAchak sambandhako na jAnanese kuCh bhI na samajhakar us brAhmaNakI or me.nDhekI bhA.nti A.Nkhe.n phA.Dkar TakaTakI lagAkar dekhatA hI rahatA hai, kintu jab brAhmaNakI aur mlechChakI bhAShAkA — dono.nkA artha jAnanevAlA koI dUsarA puruSh yA vahI brAhmaN mlechChabhAShA bolakar use samajhAtA hai ki ‘svasti’ shabdakA artha yah hai ki ‘‘terA avinAshI kalyAN ho’’, tab tatkAl hI utpanna honevAle atyanta Anandamay ashruo.nse jisake netra bhar jAte hai.n aisA vah mlechCha is ‘svasti’ shabdake arthako samajh jAtA hai; isIprakAr vyavahArIjan bhI ‘AtmA’ shabdake
Page 20 of 642
PDF/HTML Page 53 of 675
single page version
meSh ivAnimeShonmeShitachakShuH prekShat ev, yadA tu sa ev vyavahAraparamArthapathaprasthApitasamyagbodh- mahAratharathinAnyen tenaiv vA vyavahArapathamAsthAy darshanaj~nAnachAritrANyatatItyAtmetyAtmapadasyAbhidheya.n pratipAdyate tadA sadya evodyadama.ndAna.ndAntaHsundarabandhurabodhatara.ngastatpratipadyat ev . eva.n mlechCha- sthAnIyatvAjjagato vyavahAranayo.api mlechChabhAShAsthAnIyatven paramArthapratipAdakatvAdupanyasanIyaH . ath cha brAhmaNo na mlechChitavya iti vachanAdvayavahAranayo nAnusartavyaH .
phA.Dkar TakaTakI lagAkar dekhatA rahatA hai, kintu jab vyavahAr-paramArtha mArga par samyagj~nAnarUpI
mahArathako chalAnevAle sArathI samAn anya koI AchArya athavA ‘AtmA’ shabdako kahanevAlA
svaya.n hI vyavahAramArgame.n rahatA huA AtmA shabdakA yah artha batalAtA hai ki — ‘‘darshan, j~nAn,
jisake hR^idayame.n sundar bodhatara.nge.n (j~nAnatara.nge.n) uChalane lagatI hai.n aisA vah vyavahArIjan us ‘AtmA’
shabdake arthako achChI tarah samajh letA hai . isaprakAr jagat to mlechChake sthAn par honese, aur
vyavahAranay sthApit karane yogya hai; kintu brAhmaNako mlechCha nahI.n ho jAnA chAhie — is vachanase
bhAvArtha : — log shuddhanayako nahI.n jAnate, kyo.nki shuddhanayakA viShay abhed ekarUp vastu hai; kintu ve ashuddhanayako hI jAnate hai.n, kyo.nki usakA viShay bhedarUp anek prakAr hai; isaliye ve vyavahArake dvArA hI paramArthako samajh sakate hai.n . ataH vyavahAranayako paramArthakA kahanevAlA jAnakar usakA upadesh kiyA jAtA hai . isakA artha yah nahI.n samajhanA chAhie ki yahA.N vyavahArakA Alamban karAte hai.n, pratyut vyavahArakA Alamban Chu.DAkar paramArthame.n pahu.NchAte hai.n, — yah samajhanA chAhiye ..8..
ab, prashna yah hotA hai ki vyavahAranay paramArthakA pratipAdak kaise hai ? isake uttarasvarUp gAthAsUtra kahate hai.n : —
Page 21 of 642
PDF/HTML Page 54 of 675
single page version
jo sudaNANa.n savva.n jANadi sudakevali.n tamAhu jiNA . NANa.n appA savva.n jamhA sudakevalI tamhA ..10..
yaH shruten kevala.n shuddhamAtmAna.n jAnAti sa shrutakevalIti tAvat paramArtho; yaH shrutaj~nAna.n sarva.n jAnAti sa shrutakevalIti tu vyavahAraH . tadatra sarvamev tAvat j~nAna.n nirUpyamANa.n kimAtmA kimanAtmA ? na tAvadanAtmA, samastasyApyanAtmanashchetanetarapadArthapa.nchatayasya j~nAnatAdAtmyAnupapatteH . tato gatyantarAbhAvAt j~nAnamAtmetyAyAti . ataH shrutaj~nAnamapyAtmaiv syAt . eva.n sati yaH
gAthArtha : — [yaH ] jo jIv [hi ] nishchayase (vAstavame.n) [shruten tu ] shrutaj~nAnake dvArA [ima.n ] is anubhavagochar [kevala.n shuddham ] keval ek shuddha [AtmAnan ] AtmAko [abhigachChati ] sammukh hokar jAnatA hai, [ta.n ] use [lokapradIpakarAH ] lokako pragaT jAnanevAle [R^iShayaH ] R^iShIshvar [shrutakevalinam ] shrutakevalI [bhaNanti ] kahate hai.n; [yaH ] jo jIv [sarva.n ] sarva [shrutaj~nAna.n ] shrutaj~nAnako [jAnAti ] jAnatA hai; [ta.n ] use [jinAH ] jinadev [shrutakevalina.n ] shrutakevalI [AhuH ] kahate hai.n, [yasmAt ] kyo.nki [j~nAna.n sarva.n ] j~nAn sab [AtmA ] AtmA hI hai, [tasmAt ] isaliye [shrutakevalI ] (vah jIv) shrutakevalI hai
TIkA : — pratham, ‘‘jo shrutase keval shuddha AtmAko jAnate hai.n ve shrutakevalI hai.n’’ vah to paramArtha hai; aur ‘‘jo sarva shrutaj~nAnako jAnate hai.n ve shrutakevalI hai.n’’ yah vyavahAr hai . yahA.N do pakSha lekar parIkShA karate hai.n : — uparokta sarva j~nAn AtmA hai yA anAtmA ? yadi anAtmAkA pakSha liyA jAye to vah ThIk nahI.n hai, kyo.nki jo samasta ja.DrUp anAtmA AkAshAdik pA.nch dravya hai.n, unakA
Page 22 of 642
PDF/HTML Page 55 of 675
single page version
AtmAna.n jAnAti sa shrutakevalItyAyAti, sa tu paramArtha ev . eva.n j~nAnaj~nAninorbheden vyapadishatA vyavahAreNApi paramArthamAtramev pratipAdyate, na ki.nchidapyatiriktam . ath cha yaH shruten kevala.n shuddhamAtmAna.n jAnAti sa shrutakevalIti paramArthasya pratipAdayitumashakyatvAdyaH shrutaj~nAna.n sarva.n jAnAti sa shrutakevalIti vyavahAraH paramArthapratipAdakatvenAtmAna.n pratiShThApayati .
hI hai . isaprakAr j~nAn aur j~nAnIke bhedase kahanevAlA jo vyavahAr hai usase bhI paramArtha mAtra hI
hai.n ve shrutakevalI hai.n’’ aisA vyavahAr paramArthake pratipAdakatvase apaneko dR^i.DhtApUrvak sthApit
karatA hai .
bhAvArtha : — jo shrutaj~nAnase abhedarUp j~nAyakamAtra shuddha AtmAko jAnatA hai vah shrutakevalI hai, yah to paramArtha (nishchay kathan) hai . aur jo sarva shrutaj~nAnako jAnatA hai usane bhI j~nAnako jAnanese AtmAko hI jAnA hai, kyo.nki jo j~nAn hai vah AtmA hI hai; isaliye j~nAn-j~nAnIke bhedako kahanevAlA jo vyavahAr usane bhI paramArtha hI kahA hai, anya kuCh nahI.n kahA . aur paramArthakA viShay to katha.nchit vachanagochar bhI nahI.n hai, isaliye vyavahAranay hI AtmAko pragaTarUpase kahatA hai, aisA jAnanA chAhie ..9-10..
ab, yah prashna upasthit hotA hai ki — pahale yah kahA thA ki vyavahArako a~N.hgIkAr nahI.n karanA chAhie, kintu yadi vah paramArthako kahanevAlA hai to aise vyavahArako kyo.n a~N.hgIkAr na kiyA jAye ? isake uttararUpame.n gAthAsUtra kahate hai.n : —
Page 23 of 642
PDF/HTML Page 56 of 675
single page version
vyavahAranayo hi sarva evAbhUtArthatvAdabhUtamartha.n pradyotayati, shuddhanay ek ev bhUtArthatvAt bhUtamartha.n pradyotayati . tathA hi — yathA prabalapa.nk sa.nvalanatirohitasahajaikAchChabhAvasya payaso.anubhavitAraH puruShAH pa.nk payasorvivekamakurvanto bahavo.anachChamev tadanubhavanti; kechittu svakaravikIrNak takanipAtamAtropajanitapa.nk payovivekatayA svapuruShakArAvirbhAvitasahajaikAchCha- bhAvatvAdachChamev tadanubhavanti; tathA prabalakarmasa.nvalanatirohitasahajaikaj~nAyakabhAvasyAtmano.anubhavitAraH puruShA AtmakarmaNorvivekamakurvanto vyavahAravimohitahR^idayAH pradyotamAnabhAvavaishvarUpya.n tamanubhavanti; bhUtArthadarshinastu svamatinipAtitashuddhanayAnubodhamAtropajanitAtmakarmavivekatayA svapuruShakArA-
gAthArtha : — [vyavahAraH ] vyavahAranay [abhUtArthaH ] abhUtArtha hai [tu ] aur [shuddhanayaH ] shuddhanay [bhUtArthaH ] bhUtArtha hai, aisA [darshitaH ] R^iShIshvaro.nne batAyA hai; [jIvaH ] jo jIv [bhUtArtha.n ] bhUtArthakA [AshritaH ] Ashray letA hai vah jIv [khalu ] nishchayase (vAstavame.n) [samyagdR^iShTiH ] samyagdR^iShTi [bhavati ] hai .
TIkA : — vyavahAranay sab hI abhUtArtha hai, isaliye vah avidyamAn, asatya, abhUt arthako pragaT karatA hai; shuddhanay ek hI bhUtArtha honese vidyamAn, satya, bhUt arthako pragaT karatA hai . yah bAt dR^iShTAntase batalAte hai.n : — jaise prabal kIcha.Dke milanese jisakA sahaj ek nirmalabhAv tirobhUt (AchChAdit) ho gayA hai, aise jalakA anubhav karanevAle puruSh — jal aur kIcha.DkA vivek na karanevAle (dono.nke bhedako na samajhanevAle) — bahutase to us jalako malin hI anubhavate hai.n, kintu kitane hI apane hAthase DAle huve 1katakaphalake pa.Dne mAtrase utpanna jal-kAdavakI vivekatAse, apane puruShArtha dvArA AvirbhUt kiye gaye sahaj ek nirmalabhAvapanese, us jalako nirmal hI anubhav karate hai.n; isIprakAr prabal karmo.nke milanese, jisakA sahaj ek j~nAyakabhAv tirobhUt ho gayA hai, aise AtmAkA anubhav karanevAle puruSh — AtmA aur karmakA vivek (bhed) na karanevAle, vyavahArase vimohit hR^idayavAle to, use (AtmAko) jisame.n bhAvo.nkI vishvarUpatA (anekarUpatA) pragaT hai aisA anubhav karate hai.n; kintu bhUtArthadarshI (shuddhanayako dekhanevAle) apanI buddhise DAle huve shuddhanayake anusAr bodh honemAtrase utpanna Atma-karmakI vivekatAse, apane puruShArtha dvArA AvirbhUt kiye gaye sahaj ek 1. katakaphal=nirmalI; (ek auShadhi jisase kIcha.D.h.h nIche baiTh jAtA hai) .
Page 24 of 642
PDF/HTML Page 57 of 675
single page version
virbhAvitasahajaikaj~nAyakabhAvatvAt pradyotamAnaikaj~nAyakabhAva.n tamanubhavanti . tadatra ye bhUtArthamAshrayanti ta ev samyak pashyantaH samyagdR^iShTayo bhavanti, na punaranye, katakasthAnIyatvAt shuddhanayasya . ataH pratyagAtmadarshibhirvyavahAranayo nAnusartavyaH .
ath cha keShA.nchitkadAchitso.api prayojanavAn . yataH — j~nAyakabhAvatvake kAraN use (AtmAko) jisame.n ek j~nAyakabhAv prakAshamAn hai aisA anubhav karate hai.n . yahA.N, shuddhanay katakaphalake sthAn par hai, isaliye jo shuddhanayakA Ashray lete hai.n ve hI samyak avalokan karanese samyagdR^iShTi hai.n, dUsare (jo ashuddhanayakA sarvathA Ashray lete hai.n ve) samyagdR^iShTi nahI.n hai.n . isaliye karmo.nse bhinna AtmAke dekhanevAlo.nko vyavahAranay anusaraN karane yogya nahI.n hai .
bhAvArtha : — yahA.N vyavahAranayako abhUtArtha aur shuddhanayako bhUtArtha kahA hai . jisakA viShay vidyamAn na ho, asatyArtha ho, use abhUtArtha kahate hai.n . vyavahAranayako abhUtArtha kahanekA Ashay yah hai ki — shuddhanayakA viShay abhed ekAkArarUp nitya dravya hai, usakI dR^iShTime.n bhed dikhAI nahI.n detA; isalie usakI dR^iShTime.n bhed avidyamAn, asatyArtha hI kahanA chAhie . aisA na samajhanA chAhie ki bhedarUp koI vastu hI nahI.n hai . yadi aisA mAnA jAye to jaise vedAntamatavAle bhedarUp anityako dekhakar avastu mAyAsvarUp kahate hai.n aur sarvavyApak ek abhed nitya shuddhabrahmako vastu kahate hai.n vaisA siddha ho aur usase sarvathA ekAnta shuddhanayake pakSharUp mithyAdR^iShTikA hI prasa.ng Aye . isalie yahA.N aisA samajhanA chAhie ki jinavANI syAdvAdarUp hai, vah prayojanavash nayako mukhya-gauN karake kahatI hai . prANiyo.nko bhedarUp vyavahArakA pakSha to anAdi kAlase hI hai aur isakA upadesh bhI bahudhA sarva prANI paraspar karate hai.n . aur jinavANIme.n vyavahArakA upadesh shuddhanayakA hastAvalamba (sahAyak) jAnakar bahut kiyA hai; kintu usakA phal sa.nsAr hI hai . shuddhanayakA pakSha to kabhI AyA nahI.n aur usakA upadesh bhI viral hai — vah kahI.n kahI.n pAyA jAtA hai . isaliye upakArI shrIgurune shuddhanayake grahaNakA phal mokSha jAnakar usakA upadesh pradhAnatAse diyA hai ki — ‘‘shuddhanay bhUtArtha hai, satyArtha hai; isakA Ashray lenese samyagdR^iShTi ho sakatA hai; ise jAne binA jab tak jIv vyavahArame.n magna hai tab tak AtmAke j~nAnashraddhAnarUp nishchay samyaktva nahI.n ho sakatA .’’ aisA Ashay samajhanA chAhie ..11..
ab, ‘‘yah vyavahAranay bhI kisI kisIko kisI kAl prayojanavAn hai, sarvathA niShedh karane yogya nahI.n hai; isaliye usakA upadesh hai’’ yah kahate hai.n : —
Page 25 of 642
PDF/HTML Page 58 of 675
single page version
ye khalu paryantapAkottIrNajAtyakArtasvarasthAnIya.n parama.n bhAvamanubhavanti teShA.n pratham- dvitIyAdyanekapAkaparamparApachyamAnakArtasvarAnubhavasthAnIyAparamabhAvAnubhavanashUnyatvAchChuddhadravyAdeshitayA samudyotitAskhalitaikasvabhAvaikabhAvaH shuddhanay evoparitanaikaprativarNikAsthAnIyatvAtparij~nAyamAnaH prayojanavAn; ye tu prathamadvitIyAdyanekapAkaparamparApachyamAnakArtasvarasthAnIyamaparama.n bhAvamanu- bhavanti teShA.n paryantapAkottIrNajAtyakArtasvarasthAnIyaparamabhAvAnubhavanashUnyatvAdashuddhadravyAdeshitayop-
gAthArtha : — [paramabhAvadarshibhiH ] paramabhAvake dekhanevAleko to [shuddhAdeshaH ] shuddha (AtmA) kA upadesh karanevAlA [shuddhaH ] shuddhanay [j~nAtavyaH ] jAnane yogya hai; [punaH ] aur [ye tu ] jo jIv [aparame bhAve ] aparamabhAvame.n [sthitAH ] sthit hai.n ve [vyavahAradeshitAH ] vyavahAr dvArA upadesh karane yogya hai.n .
TIkA : — jo puruSh antim pAkase utare hue shuddha suvarNake samAn (vastuke) utkR^iShTa bhAvakA anubhav karate hai.n unhe.n pratham, dvitIy Adi pAko.nkI paramparAse pachyamAn (pakAye jAte hue) ashuddha svarNake samAn jo anutkR^iShTa madhyam bhAv hai.n unakA anubhav nahI.n hotA; isalie, shuddhadravyako kahanevAlA honese jisane avichal akhaNDa ekasvabhAvarUp ek bhAv pragaT kiyA hai aisA shuddhanay hI, sabase U parakI ek prativarNikA (svarNa varNa) ke samAn honese, jAnaneme.n AtA huA prayojanavAn hai . parantu jo puruSh pratham, dvitIy Adi anek pAko.n (tAvo.n) kI parapamparAse pachyamAn ashuddha svarNake samAn jo (vastukA) anutkR^iShTa madhyam (bhAv) usakA anubhav karate hai.n unhe.n antim tAvase utare hue shuddha svarNake samAn utkR^iShTa bhAvakA anubhav nahI.n hotA; isaliye, ashuddha dravyako kahanevAlA honese jisane bhinna-bhinna ek-ek bhAvasvarUp anek bhAv dikhAye hai.n aisA vyavahAranay, vichitra (anek) varNamAlAke samAn honese, jAnaneme.n AtA ( – j~nAt hotA) huA us kAl prayojanavAn hai . isaprakAr apane apane samayame.n dono.n nay kAryakArI
Page 26 of 642
PDF/HTML Page 59 of 675
single page version
darshitaprativishiShTaikabhAvAnekabhAvo vyavahAranayo vichitravarNamAlikAsthAnIyatvAtparij~nAyamAnastadAtve prayojanavAn; tIrthatIrthaphalayoritthamev vyavasthitatvAt . ukta.n cha —
[artha : — AchArya kahate hai.n ki he bhavya jIvo.n ! yadi tum jinamatakA pravartan karanA chAhate ho to vyavahAr aur nishchay — in dono.n nayo.nko mat Cho.Do; kyo.nki vyavahAranayake binA to tIrtha – vyavahAramArgakA nAsh ho jAyagA aur nishchayanayake binA tattva (vastu)kA nAsh ho jAyegA . ]
bhAvArtha : — lokame.n soneke solah vAn (tAv) prasiddha hai.n . pandrahave.n vAn tak usame.n chUrI Adi parasa.nyogakI kAlimA rahatI hai, isalie tab tak vah ashuddha kahalAtA hai; aur tAv dete dete jab antim tAvase utaratA hai tab vah solah-vAn yA sau Ta.nchI shuddha sonA kahalAtA hai . jinhe.n solahavAnavAle sonekA j~nAn, shraddhAn tathA prApti huI hai unhe.n pandrah-vAn takakA sonA koI prayojanavAn nahI.n hotA, aur jinhe.n solah-vAnavAle shuddha sonekI prApti nahI.n huI hai unhe.n tab tak pandrah-vAn takakA sonA bhI prayojanavAn hai . isI prakAr yah jIv nAmak padArtha hai, jo ki pudgalake sa.nyogase ashuddha anekarUp ho rahA hai . usakA samasta paradravyo.nse bhinna, ek j~nAyakatvamAtrakA j~nAn, shraddhAn tathA AcharaNarUp prApti — yah tIno.n jinhe.n ho gaye hai.n, unhe.n pudgalasa.nyogajanit anekarUpatAko kahanevAlA ashuddhanay kuCh bhI prayojanavAn (kisI matalabakA) nahI.n hai; kintu jahA.N tak shuddhabhAvakI prApti nahI.n huI vahA.N tak jitanA ashuddhanayakA kathan hai utanA yathApadavI prayojanavAn hai . jahA.n tak yathArtha j~nAnashraddhAnakI prAptirUp samyagdarshanakI prApti nahI.n huI ho, vahA.n tak to jinase yathArtha upadesh milatA hai aise jinavachano.nko sunanA, dhAraN karanA tathA jinavachano.nko kahanevAle shrI jin- gurukI bhakti, jinabimbake darshan ityAdi vyavahAramArgame.n pravR^itta honA prayojanavAn hai; aur jinhe.n shraddhAn – j~nAn to hue hai; kintu sAkShAt prApti nahI.n huI unhe.n pUrvakathit kArya, paradravyakA Alamban Cho.DnerUp aNuvrat-mahAvratakA grahaN, samiti, gupti aur pa.nch parameShThIkA dhyAnarUp pravartan tathA us prakAr pravartan karanevAlo.nkI sa.ngati eva.n visheSh jAnaneke liye shAstro.nkA
Page 27 of 642
PDF/HTML Page 60 of 675
single page version
jinavachasi ramante ye svaya.n vAntamohAH .
ranavamanayapakShAkShuNNamIkShanta ev ..4..
vyavahArako Cho.D.h.h degA aur use shuddhopayogakI sAkShAt prApti to nahI.n huI hai, isalie ulTA
ashubhopayogame.n hI Akar, bhraShTa hokar, chAhe jaisI svechChArUp pravR^itti karegA to vah narakAdi
gati tathA paramparAse nigodako prApta hokar sa.nsArame.n hI bhramaN karegA . isalie shuddhanayakA
prayojanavAn hai — aisA syAdvAd matame.n shrI guruo.nkA upadesh hai ..12..
shlokArtha : — [ubhay-nay virodh-dhva.nsini ] nishchay aur vyavahAr — in do nayo.nke viShayake bhedase paraspar virodh hai; us virodhakA nAsh karanevAlA [syAt-pad-a~N.hke ] ‘syAt’-padase chihnit jo [jinavachasi ] jin bhagavAnakA vachan (vANI) hai usame.n [ye ramante ] jo puruSh ramate hai.n ( - prachur prIti sahit abhyAs karate hai.n) [te ] ve [svaya.n ] apane Ap hI (anya kAraNake binA) [vAntamohAH ] mithyAtvakarmake udayakA vaman karake [uchchaiH para.n jyotiH samayasAra.n ] is atishayarUp paramajyoti prakAshamAn shuddha AtmAko [sapadi IkShante ev ] tatkAl hI dekhate hai.n . vah samayasArarUp shuddha AtmA [anavam ] navIn utpanna nahI.n huA, kintu pahale karmo.nse AchChAdit thA so vah pragaT vyaktirUp ho gayA hai . aur vah [anay-pakSha-akShuNNam ] sarvathA ekAntarUp kunayake pakShase khaNDit nahI.n hotA, nirbAdh hai . ❃vyavahAranayake upadeshase aisA nahI.n samajhanA chAhie ki AtmA paradravyakI kriyA kar sakatA hai, lekin aisA samajhanA ki vyavahAropadiShTa shubh bhAvo.nko AtmA vyavahArase kar sakatA hai . aur us upadeshase aisA
ki sAdhak dashAme.n bhUmikAke anusAr shubh bhAv Aye binA nahI.n rahate .