Page 188 of 642
PDF/HTML Page 221 of 675
single page version
yathA yuddhapariNAmen svaya.n pariNamamAnaiH yodhaiH kR^ite yuddhe yuddhapariNAmen svayamapariNam- mAnasya rAj~no rAj~nA kil kR^ita.n yuddhamityupachAro, na paramArthaH, tathA j~nAnAvaraNAdikarmapariNAmen svaya.n pariNamamAnen pudgaladravyeN kR^ite j~nAnAvaraNAdikarmaNi j~nAnAvaraNAdikarmapariNAmen svayamapariNamamAnasyAtmanaH kilAtmanA kR^ita.n j~nAnAvaraNAdikarmetyupachAro, na paramArthaH .
gAthArtha : — [yodhaiH ] yoddhAo.nke dvArA [yuddhe kR^ite ] yuddha kiye jAne par, ‘[rAj~nA kR^itam ] rAjAne yuddha kiyA’ [iti ] isaprakAr [lokaH ] lok [jalpate ] (vyavahArase) kahate hai.n [tathA ] usIprakAr ‘[j~nAnAvaraNAdi ] j~nAnAvaraNAdi karma [jIven kR^ita.n ] jIvane kiyA’ [vyavahAreN ] aisA vyavahArase kahA jAtA hai .
TIkA : — jaise yuddhapariNAmarUp svaya.n pariNamate hue yoddhAo.nke dvArA yuddha kiye jAne par, yuddhapariNAmarUp svaya.n pariNamit nahI.n honevAle rAjAme.n ‘rAjAne yuddha kiyA’ aisA upachAr hai, paramArtha nahI.n hai.n; isIprakAr j~nAnAvaraNAdikarmapariNAmarUp svaya.n pariNamate hue pudgaladravyake dvArA j~nAnAvaraNAdi karma kiye jAne par, j~nAnAvaraNAdi karmapariNAmarUp svaya.n pariNamit nahI.n honevAle aise ‘AtmAme.n ‘AtmAne j~nAnAvaraNAdi karma kiyA’ aisA upachAr hai, paramArtha nahI.n hai .
bhAvArtha : — yoddhAo.nke dvArA yuddha kiye jAne par bhI upachArase yah kahA jAtA hai ki ‘rAjAne yuddha kiyA’, isIprakAr j~nAnAvaraNAdi karma pudgaladravyake dvArA kiye jAne par bhI upachArase yah kahA jAtA hai ki ‘jIvane karma kiyA’ ..106..
Page 189 of 642
PDF/HTML Page 222 of 675
single page version
aya.n khalvAtmA na gR^ihNAti, na pariNamayati, notpAdayati, na karoti, na badhnAti, vyApya- vyApakabhAvAbhAvAt, prApya.n vikArya.n nirvartya.n cha pudgaladravyAtmaka.n karma . yattu vyApyavyApak- bhAvAbhAve.api prApya.n vikArya.n nirvartya.n cha pudgaladravyAtmaka.n karma gR^ihNAti, pariNamayati, utpAdayati, karoti, badhnAti chAtmeti vikalpaH sa kilopachAraH .
pudgaladaravako AtamA — vyavahAranayavaktavya hai ..107..
gAthArtha : : — [AtmA ] AtmA [pudgaladravyam ] pudgaladravyako [utpAdayati ] utpanna karatA hai, [karoti cha ] karatA hai, [badhnAti ] bA.NdhatA hai, [pariNAmayati ] pariNamit karatA hai [cha ] aur [gR^ihNAti ] grahaN karatA hai — yah [vyavahAranayasya ] vyavahAranayakA [vaktavyam ] kathan hai .
TIkA : — yah AtmA vAstavame.n vyApyavyApakabhAvake abhAvake kAraN, prApya, vikArya aur nirvartya – aise pudgaladravyAtmak ( – pudgaladravyasvarUp) karmako grahaN nahI.n karatA, pariNamit nahI.n karatA, utpanna nahI.n karatA aur na use karatA hai, na bA.NdhatA hai; tathA vyApyavyApakabhAvakA abhAv hone par bhI, ‘‘prApya, vikArya aur nirvartya – aise pudgaladravyAtmak karmako AtmA grahaN karatA hai, pariNamit karatA hai, utpanna karatA hai, karatA hai aur bA.NdhatA hai’’ aisA jo vikalpa vah vAstavame.n upachAr hai .
dravyako grahaN karatA hai pariNamit karatA hai, utpanna karatA hai, ityAdi kahanA so upachAr hai ..107..
ab yahA.N prashna karatA hai ki yah upachAr kaise hai ? usakA uttar dR^iShTAntapUrvak kahate hai.n : —
Page 190 of 642
PDF/HTML Page 223 of 675
single page version
yathA lokasya vyApyavyApakabhAven svabhAvat evotpadyamAneShu guNadoSheShu vyApyavyApak- bhAvAbhAve.api tadutpAdako rAjetyupachAraH, tathA pudgaladravyasya vyApyavyApakabhAven svabhAvat evotpadyamAneShu guNadoSheShu vyApyavyApakabhAvAbhAve.api tadutpAdako jIv ityupachAraH .
gAthArtha : — [yathA ] jaise [rAjA ] rAjAko [doShaguNotpAdakaH iti ] prajAke doSh aur guNo.nko utpanna karanevAlA [vyavahArAt ] vyavahArase [AlapitaH ] kahA hai, [tathA ] usIprakAr [jIvaH ] jIvako [dravyaguNotpAdak ] pudgaladravyake dravya-guNako utpanna karanevAlA [vyavahArAt ] vyavahArase [bhaNitaH ] kahA gayA hai .
TIkA : — jaise prajAke guNadoSho.nme.n aur prajAme.n vyApyavyApakabhAv honese sva-bhAvase hI (prajAke apane bhAvase hI) un guN-doSho.nkI utpatti hone par bhI — yadyapi un guN-doSho.nme.n aur rAjAme.n vyApyavyApakabhAvakA abhAv hai tathApi yah upachArase kahA jAtA hai ki ‘unakA utpAdak rAjA hai’; isIprakAr pudgaladravyake guNadoSho.nme.n aur pudgaladravyame.n vyApyavyApakabhAv honese sva-bhAvase hI (pudgaladravyake apane bhAvase hI) un guNadoSho.nkI utpatti hone par bhI — yadyapi un guNadoSho.nme.n aur jIvame.n vyApyavyApakabhAvakA abhAv hai tathApi — ‘unakA utpAdak jIv hai’ aisA upachAr kiyA jAtA hai .
bhAvArtha : — jagatme.n kahA jAtA hai ki ‘yathA rAjA tathA prajA’ . is kahAvatase prajAke guNadoSho.nko utpanna karanevAlA rAjA kahA jAtA hai . isIprakAr pudgaladravyake guNadoSho.nko utpanna karanevAlA jIv kahA jAtA hai . paramArthadR^iShTise dekhA jAy to yah yathArtha nahI.n, kintu upachAr hai ..108..
Page 191 of 642
PDF/HTML Page 224 of 675
single page version
kastarhi tatkurut ityabhisha.nk yaiv .
sa.nkIrtyate shR^iNut pudgalakarmakartR^i ..63..
shlokArtha : — ‘[yadi pudgalakarma jIvaH na ev karoti ] yadi pudgalakarmako jIv nahI.n karatA [tarhi ] to phi ra [tat kaH kurute ] use kaun karatA hai ?’ [iti abhisha.nk yA ev ] aisI Asha.nkA karake, [etarhi ] ab [tIvra-ray-moh-nivarhaNAy ] tIvra vegavAle mohakA (kartR^ikarmatvake aj~nAnakA) nAsh karaneke liye, yah kahate hai.n ki — [pudgalakarmakartR^i sa.nkIrtyate ] ‘pudgalakarmakA kartA kaun hai’; [shR^iNut ] isaliye (he j~nAnake ichChuk puruSho.n !) ise suno .63.
Page 192 of 642
PDF/HTML Page 225 of 675
single page version
gAthArtha : — [chatvAraH ] chAr [sAmAnyapratyayAH ] sAmAnya 1pratyay [khalu ] nishchayase [bandhakartAraH ] bandhake kartA [bhaNyante ] kahe jAte hai.n, ve — [mithyAtvam ] mithyAtva, [aviramaNa.n ] aviramaN [cha ] tathA [kaShAyayogau ] kaShAy aur yog [boddhavyAH ] jAnanA . [punaH api cha ] aur phi ra [teShA.n ] unakA, [aya.n ] yah [trayodashavikalpaH ] terah prakArakA [bhedaH tu ] bhed [bhaNitaH ] kahA gayA hai — [mithyAdR^iShTayAdiH ] mithyAdR^iShTi(guNasthAn)se lekar [sayoginaH charamAntaH yAvat ] sayogakevalI(guNasthAn)ke charam samay paryantakA, [ete ] yah (pratyay athavA guNasthAn) [khalu ] jo ki nishchayase [achetanAH ] achetan hai.n, [yasmAt ] kyo.nki [pudgalakarmodayasambhavAH ] pudgalakarmake udayase utpanna hote hai.n [te ] ve [yadi ] yadi [karma ] karma [kurvanti ] karate hai.n to bhale kare.n; [teShA.n ] unakA (karmo.nkA) [vedakaH api ] bhoktA bhI [AtmA na ] AtmA nahI.n hai . [yasmAt ] kyo.nki [ete ] yah [guNasa.nj~nitAH tu ] ‘guN’ nAmak [pratyayAH ] pratyay [karma ] karma [kurvanti ] karate hai.n, [tasmAt ] isaliye [jIvaH ] jIv to [akartA ] karmo.nkA akartA hai [cha ] aur [guNAH ] ‘guN’ hI [karmANi ] karmo.nko [kurvanti ] karate hai.n . 1. pratyay = karmabandhake kAraN arthAt Asrav .
Page 193 of 642
PDF/HTML Page 226 of 675
single page version
pudgalakarmaNaH kil pudgaladravyamevaika.n kartR^i; tadvisheShAH mithyAtvAviratikaShAyayogA bandhasya sAmAnyahetutayA chatvAraH kartAraH . te ev vikalpyamAnA mithyAdR^iShTayAdisayogakevalyantAstrayodash kartAraH . athaite pudgalakarmavipAkavikalpatvAdatyantamachetanAH santastrayodash kartAraH kevalA ev yadi vyApyavyApakabhAven ki.nchanApi pudgalakarma kuryustadA kuryurev; ki.n jIvasyAtrApatitam ? athAya.n tarkaH — pudgalamayamithyAtvAdIn vedayamAno jIvaH svayamev mithyAdR^iShTirbhUtvA pudgalakarma karoti . sa kilAvivekaH, yato na khalvAtmA bhAvyabhAvakabhAvAbhAvAt pudgaladravyamayamithyAtvAdi- vedako.api, katha.n punaH pudgalakarmaNaH kartA nAm ? athaitadAyAtam — yataH pudgaladravyamayAnA.n chaturNA.n sAmAnyapratyayAnA.n vikalpAstrayodash visheShapratyayA guNashabdavAchyAH kevalA ev kurvanti karmANi, tataH pudgalakarmaNAmakartA jIvo, guNA ev tatkartAraH . te tu pudgaladravyamev . tataH sthita.n pudgalakarmaNaH pudgaladravyamevaika.n kartR^i .
TIkA : — vAstavame.n pudgalakarmakA, pudgaladravya hI ek kartA hai; usake visheSh — mithyAtva, avirati, kaShAy aur yog bandhake sAmAnya hetu honese chAr kartA hai.n; ve hI bhedarUp kiye jAne par (arthAt unhI.n ke bhed karane par), mithyAdR^iShTise lekar sayogakevalI parya.nt terah kartA hai . ab, jo pudgalakarmake vipAkake prakAr honese atyanta achetan hai.n aise terah kartA hI keval vyApyavyApakabhAvase yadi kuCh bhI pudgalakarmako kare.n to bhale kare.n; isame.n jIvakA kyA AyA ? (kuCh bhI nahI.n .) yahA.N yah tarka hai ki ‘‘pudgalamay mithyAtvAdiko bhogatA huA jIv svaya.n hI mithyAdR^iShTi hokar pudgalakarmako karatA hai’’ . (isakA samAdhAn yah hai ki : — ) yah tarka vAstavame.n avivek hai, kyo.nki bhAvyabhAvakabhAvakA abhAv honese AtmA nishchayase pudgaladravyamay mithyAtvAdikA bhoktA bhI nahI.n hai, tab phi ra pudgalakarmakA kartA kaise ho sakatA hai ? isaliye yah siddha huA ki — jo pudgaladravyamay chAr sAmAnyapratyayo.nke bhedarUp terah visheShapratyay hai.n jo ki ‘guN’ shabdase (guNasthAn nAmase) kahe jAte hai.n ve hI mAtra karmo.nko karate hai.n, isaliye jIv pudagalakarmo.nkA akartA hai, kintu ‘guN’ hI unake kartA hai.n; aur ve ‘guN’ to pudgaladravya hI hai.n; isase yah siddha huA ki pudgalakarmakA, pudgaladravya hI ek kartA hai .
bhAvArtha : — shAstro.nme.n pratyayo.nko bandhakA kartA kahA gayA hai . guNasthAn bhI visheSh pratyay hI hai.n, isaliye ye guNasthAn bandhake kartA hai.n arthAt pudgalakarmake kartA hai.n . aur mithyAtvAdi sAmAnya pratyay yA guNasthAnarUp visheSh pratyay achetan pudgaladravyamay hI hai.n; isase yah siddha huA ki pudgaladravya hI pudgalakarmakA kartA hai, jIv nahI.n . jIvako pudgalakarmakA kartA mAnanA aj~nAn hai ..109 se 112..
Page 194 of 642
PDF/HTML Page 227 of 675
single page version
to doSh Aye jIv tyo.nhi ajIvake ekatvakA ..113..
jo krodh yo.n hai anya, jIv upayogaAtmak anya hai, to krodhavat nokarma, pratyay, karma bhI sab anya hai.n ..115..
gAthArtha : — [yathA ] jaise [jIvasya ] jIvake [upayogaH ] upayog [ananyaH ] ananya arthAt ekarUp hai [tathA ] usIprakAr [yadi ] yadi [krodhaH api ] krodh bhI [ananyaH ] ananya ho to [evam ] isaprakAr [jIvasya ] jIvake [cha ] aur [ajIvasya ] ajIvake [ananyatvam ]
Page 195 of 642
PDF/HTML Page 228 of 675
single page version
yadi yathA jIvasya tanmayatvAjjIvAdananya upayogastathA jaDaH krodho.apyananya eveti pratipattistadA chidrUpajaDayorananyatvAjjIvasyopayogamayatvavajjaDakrodhamayatvApattiH . tathA sati tu ya ev jIvaH sa evAjIv iti dravyAntaraluptiH . eva.n pratyayanokarmakarmaNAmapi jIvAdananyatvapratipattAvayamev doShaH . athaitaddoShabhayAdanya evopayogAtmA jIvo.anya ev jaDasvabhAvaH krodhaH ityabhyupagamaH, tarhi yathopayogAtmano jIvAdanyo jaDasvabhAvaH krodhaH tathA pratyayanokarmakarmANyapyanyAnyev, jaD- svabhAvatvAvisheShAt . nAsti jIvapratyayayorekatvam . ananyatva [Apannam ] A gayA . [evam cha ] aur aisA hone par, [ih ] is jagatame.n [yaH tu ] jo [jIvaH ] jIv hai [saH ev tu ] vahI [niyamataH ] niyamase [tathA ] usIprakAr [ajIvaH ] ajIv siddha huA; (dono.nke ananyatva honeme.n yah doSh AyA;) [pratyayanokarmakarmaNAm ] pratyay, nokarma aur karmake [ekatve ] ekatvame.n arthAt ananyatvame.n bhI [ayam doShaH ] yahI doSh AtA hai . [ath ] ab yadi (is doShake bhayase) [te ] tere matame.n [krodhaH ] krodh [anyaH ] anya hai aur [upayogAtmakaH ] upayogasvarUp [chetayitA ] AtmA [anyaH ] anya [bhavati ] hai, to [yathA krodhaH ] jaise krodh hai [tathA ] vaise hI [pratyayAH ] pratyay, [karma ] karma aur [nokarma api ] nokarma bhI [anyat ] AtmAse anya hI hai.n .
TIkA : — jaise jIvake upayogamayatvake kAraN jIvase upayog ananya (abhinna) hai usIprakAr ja.D.h.h krodh bhI ananya hI hai yadi aisI 1pratipatti kI jAye, to 2chidrUp aur ja.Dke ananyatvake kAraN jIvako upayogamayatAkI bhA.Nti ja.D.h.h krodhamayatA bhI A jAyegI . aur aisA honese to jo jIv hai vahI ajIv siddha hogA, — isaprakAr anya dravyakA lop ho jAyegA . isIprakAr pratyay, nokarma aur karma bhI jIvase ananya hai.n aisI pratipattime.n bhI yahI doSh AtA hai . ab yadi is doShake bhayase yah svIkAr kiyA jAye ki upayogAtmak jIv anya hI hai aur ja.DsvabhAv krodh anya hI hai, to jaise upayogAtmak jIvase ja.DsvabhAv krodh anya hai usIprakAr pratyay, nokarma aur karma bhI anya hI hai.n, kyo.nki unake ja.D.h.h svabhAvatvame.n antar nahI.n hai (arthAt jaise krodh ja.D.h.h hai usIprakAr pratyay, nokarma aur karma bhI ja.D.h.h hai.n) . isaprakAr jIv aur pratyayame.n ekatva nahI.n hai .
bhAvArtha : — mithyAtvAdi Asrav to ja.DsvabhAv hai.n aur jIv chetanasvabhAv hai . yadi ja.D.h.h aur chetan ek ho jAye.n to bhinna dravyo.nke lop honekA mahA doSh AtA hai . isaliye nishchayanayakA yah siddhAnta hai ki Asrav aur AtmAme.n ekatva nahI.n hai ..113 se 115.. 1 pratipatti = pratIti; pratipAdan . 2 chidrUp = jIv .
Page 196 of 642
PDF/HTML Page 229 of 675
single page version
ab sA.nkhyamatAnuyAyI shiShyake prati pudgaladravyakA pariNAmasvabhAvatva siddha karate hai.n (arthAt sA.nkhyamatavAle prakR^iti aur puruShako apariNAmI mAnate hai.n unhe.n samajhAte hai.n) : —
Page 197 of 642
PDF/HTML Page 230 of 675
single page version
gAthArtha : — [idam pudgaladravyam ] yah pudgaladravya [jIve ] jIvame.n [svaya.n ] svaya.n [baddha.n na ] nahI.n ba.NdhA [karmabhAven ] aur karmabhAvase [svaya.n ] svaya.n [na pariNamate ] nahI.n pariNamatA [yadi ] yadi aisA mAnA jAye [tadA ] to vah [apariNAmI ] apariNAmI [bhavati ] siddha hotA hai; [cha ] aur [kArmaNavargaNAsu ] kArmaNavargaNAe.N [karmabhAven ] ka rmabhAvase [apariNamamAnAsu ] nahI.n pariNamatI honese, [sa.nsArasya ] sa.nsArakA [abhAvaH ] abhAv [prasajati ] siddha hotA hai [vA ] athavA [sA.nkhyasamayaH ] sA.nkhyamatakA prasa.ng AtA hai
aur [jIvaH ] jIv [pudgaladravyANi ] pudgaladravyo.nko [karmabhAven ] ka rmabhAvase [pariNAmayati ] pariNamAtA hai aisA mAnA jAye to yah prashna hotA hai ki [svayam apariNamamAnAni ] svaya.n nahI.n pariNamatI huI [tAni ] un vargaNAo.nko [chetayitA ] chetan AtmA [katha.n nu ] kaise [pariNAmayati ] pariNaman karA sak tA hai ? [ath ] athavA yadi [pudgalam dravyam ] pudgaladravya [svayamev hi ] apane Ap hI [karmabhAven ] ka rmabhAvase [pariNamate ] pariNaman karatA hai aisA mAnA jAye, to [jIvaH ] jIv [karma ] ka rmako arthAt pudgaladravyako [karmatvam ] ka rmarUp [pariNAmayati ] pariNaman karAtA hai [iti ] yah kathan [mithyA ] mithyA siddha hotA hai
[niyamAt ] isaliye jaise niyamase [karmapariNata.n ] ka rmarUp (kartAke kAryarUpase) pariNamit [pudgalam dravyam ] pudgaladravya [karma chaiv ] ka rma hI [bhavati ] hai [tathA ] isIprakAr [j~nAnAvaraNAdipariNata.n ] j~nAnAvaraNAdirUp pariNamit [tat ] pudgaladravya [tat cha ev ] j~nAnAvaraNAdi hI hai [jAnIt ] aisA jAno .
Page 198 of 642
PDF/HTML Page 231 of 675
single page version
yadi pudgaladravya.n jIve svayamabaddha.n satkarmabhAven svayamev na pariNamet, tadA tadapariNAmyev syAt . tathA sati sa.nsArAbhAvaH . ath jIvaH pudgaladravya.n karmabhAven pariNAmayati tato na sa.nsArAbhAvaH iti tarkaH . ki.n svayamapariNamamAna.n pariNamamAna.n vA jIvaH pudgaladravya.n karmabhAven pariNAmayet ? na tAvattatsvayamapariNamamAna.n pareN pariNamayitu.n pAryet; na hi svato.asatI shaktiH kartumanyen pAryate . svaya.n pariNamamAna.n tu na para.n pariNamayitAramapekShet; na hi vastushaktayaH paramapekShante . tataH pudgaladravya.n pariNAmasvabhAva.n svayamevAstu . tathA sati kalashapariNatA mR^ittikA svaya.n kalash iv jaDasvabhAvaj~nAnAvaraNAdikarmapariNata.n tadev svaya.n j~nAnAvaraNAdikarma syAt . iti siddha.n pudgaladravyasya pariNAmasvabhAvatvam .
svabhAvabhUtA pariNAmashaktiH .
yamAtmanastasya sa ev kartA ..64..
TIkA : — yadi pudgaladravya jIvame.n svaya.n na bandhatA huA karmabhAvase svayamev nahI.n pariNamatA ho, to vah apariNAmI hI siddha hogA . aisA hone par, sa.nsArakA abhAv hogA . (kyo.nki yadi pudgaladravya karmarUp nahI.n pariName to jIv karmarahit siddha hove; tab phi ra sa.nsAr kisakA ?) yadi yahA.N yah tarka upasthit kiyA jAye ki ‘‘jIv pudgaladravyako karmabhAvase pariNamAtA hai, isaliye sa.nsArakA abhAv nahI.n hogA’’, to usakA nirAkaraN do pakSho.nko lekar isaprakAr kiyA jAtA hai kiH – kyA jIv svaya.n apariNamate hue pudgaladravyako karma bhAvarUp pariNamAtA hai yA svaya.n pariNamate hueko ? pratham, svaya.n apariNamate hueko dUsareke dvArA nahI.n pariNamAyA jA sakatA; kyo.nki (vastume.n) jo shakti svataH na ho use anya koI nahI.n kar sakatA . (isaliye pratham pakSha asatya hai .) aur svaya.n pariNamate hueko anya pariNamAnevAlekI apekShA nahI.n hotI; kyo.nki vastukI shaktiyA.N parakI apekShA nahI.n rakhatI.n . (isaliye dUsarA pakSha bhI asatya hai .) ataH pudgaladravya pariNamanasvabhAvavAlA svayamev ho . aisA honese, jaise ghaTarUp pariNamit miTTI hI svaya.n ghaT hai usI prakAr, ja.D.h.h svabhAvavAle j~nAnAvaraNAdikarmarUp pariNamit pudgaladravya hI svaya.n j~nAnAvaraNAdikarma hai . isaprakAr pudgaladravyakA pariNAmasvabhAvatva siddha huA ..116 se 120..
Page 199 of 642
PDF/HTML Page 232 of 675
single page version
pariNAmashaktiH ] svabhAvabhUt pariNamanashakti [khalu avighnA sthitA ] nirvighna siddha huI . [tasyA.n sthitAyA.n ] usake siddha hone par, [saH AtmanaH yam bhAva.n karoti ] pudgaladravya apane jis bhAvako ka ratA hai [tasya saH ev kartA ] usakA vah pudgaladravya hI ka rtA hai .
bhAvArtha : — sarva dravya pariNamanasvabhAvavAle hai.n, isaliye ve apane apane bhAvake svaya.n hI kartA hai.n . pudgaladravya bhI apane jis bhAvako karatA hai usakA vah svaya.n hI kartA hai ..64..
Page 200 of 642
PDF/HTML Page 233 of 675
single page version
gAthArtha : — sA.nkhyamatAnuyAyI shiShyake prati AchArya ka hate hai.n ki bhAI ! [eShaH ] yah [jIvaH ] jIv [karmaNi ] ka rmame.n [svaya.n ] svaya.n [baddhaH na ] nahI.n ba.NdhA aur [krodhAdibhiH ] krodhAdibhAvase [svaya.n ] svaya.n [na pariNamate ] nahI.n pariNamatA [yadi tav ] yadi terA yah mat hai [tadA ] to vah (jIv) [apariNAmI ] apariNAmI [bhavati ] siddha hotA hai; aur [jIve ] jIv [svaya.n ] svaya.n [krodhAdibhiH bhAvaiH ] krodhAdibhAvarUp [apariNamamAne ] nahI.n pariNamatA honese, [sa.nsArasya ] sa.nsArakA [abhAvaH ] abhAv [prasajati ] siddha hotA hai [vA ] athavA [sA.nkhyasamayaH ] sA.nkhyamatakA prasa.ng AtA hai
[pudgalakarma krodhaH ] aur pudgalak rma jo krodh hai vah [jIva.n ] jIvako [krodhatvam ] krodharUp [pariNAmayati ] pariNaman karAtA hai aisA tU mAne to yah prashna hotA hai ki [svayam apariNamamAna.n ] svaya.n nahI.n pariNamate hue [ta.n ] us jIvako [krodhaH ] krodh [katha.n nu ] kaise [pariNAmayati ] pariNaman karA sakatA hai ? [ath ] athavA yadi [AtmA ] AtmA [svayam ]
Page 201 of 642
PDF/HTML Page 234 of 675
single page version
yadi karmaNi svayamabaddhaH san jIvaH krodhAdibhAven svayamev na pariNamet tadA sa kilApariNAmyev syAt . tathA sati sa.nsArAbhAvaH . ath pudgalakarma krodhAdi jIva.n krodhAdibhAven pariNAmayati tato na sa.nsArAbhAv iti tarkaH . ki.n svayamapariNamamAna.n pariNamamAna.n vA pudgalakarma krodhAdi jIva.n krodhAdibhAven pariNAmayet ? na tAvatsvayamapariNamamAnaH pareN pariNamayitu.n pAryet; na hi svato.asatI shaktiH kartumanyen pAryate . svaya.n pariNamamAnastu na para.n pariNamayitAramapekShet; na hi vastushaktayaH paramapekShante . tato jIvaH pariNAmasvabhAvaH svayamevAstu . tathA sati garuD- dhyAnapariNataH sAdhakaH svaya.n garuD ivAj~nAnasvabhAvakrodhAdipariNatopayogaH sa ev svaya.n krodhAdiH syAt . iti siddha.n jIvasya pariNAmasvabhAvatvam . apane Ap [krodhabhAven ] krodhabhAvase [pariNamate ] pariNamatA hai [eShA te buddhiH ] aisI terI buddhi ho, to [krodhaH ] krodh [jIva.n ] jIvako [krodhatvam ] krodharUp [pariNAmayati ] pariNaman karAtA hai [iti ] yah kathan [mithyA ] mithyA siddha hotA hai .
isaliye yah siddhAnta hai ki [krodhopayuktaH ] krodhame.n upayukta (arthAt jisakA upayog krodhAkAr pariNamit huA hai aisA) [AtmA ] AtmA [krodhaH ] krodh hI hai, [mAnopayuktaH ] mAname.n upayukta AtmA [mAnaH ev ] mAn hI hai, [mAyopayuktaH ] mAyAme.n upayukta AtmA [mAyA ] mAyA hai [cha ] aur [lobhopayuktaH ] lobhame.n upayukta AtmA [lobhaH ] lobh [bhavati ] hai .
TIkA : — yadi jIv karmame.n svaya.n na ba.NdhatA huA krodhAdibhAvase svayamev nahI.n pariNamatA ho, to vah vAstavame.n apariNAmI hI siddha hogA . aisA honese sa.nsArakA abhAv hogA . yadi yahA.N yah tarka upasthit kiyA jAye ki ‘‘pudgalakarma jo krodhAdik hai vah jIvako krodhAdibhAvarUp pariNamAtA hai, isaliye sa.nsArakA abhAv nahI.n hotA’’, to usakA nirAkaraN do pakSha lekar isaprakAr kiyA jAtA hai ki — pudgalakarma krodhAdik hai vah svaya.n apariNamate hue jIvako krodhAdibhAvarUp pariNamAtA hai, yA svaya.n pariNate hueko ? pratham, svaya.n apariNamate hueko parake dvArA nahI.n pariNamAyA jA sakatA; kyo.nki (vastume.n) jo shakti svataH na ho use anya koI nahI.n kar sakatA . aur svaya.n pariNamate hueko to anya pariNamAnevAlekI apekShA nahI.n hotI; kyo.nki vastukI shaktiyA.N parakI apekShA nahI.n rakhatI . (isaprakAr dono.n pakSha asatya hai.n .) isaliye jIv pariNamanasvabhAvavAlA svayamev ho . aisA honese, jaise garu.Dke dhyAnarUp pariNamit ma.ntrasAdhak svaya.n garu.D.h.h hai usIprakAr, aj~nAnasvabhAvavAle krodhAdirUp jisakA upayog pariNamit huA hai aisA jIv hI svaya.n krodhAdi hai . isaprakAr jIvakA pariNAmasvabhAvatva siddha huA .
bhAvArtha : — jIv pariNAmasvabhAv hai . jab apanA upayog krodhAdirUp pariNamatA hai tab svaya.n krodhAdirUp hI hotA hai aisA jAnanA ..121 se 125..
Page 202 of 642
PDF/HTML Page 235 of 675
single page version
svabhAvabhUtA pariNAmashaktiH .
ya.n svasya tasyaiv bhavetsa kartA ..65..
shlokArtha : — [iti ] isaprakAr [jIvasya ] jIvakI [svabhAvabhUtA pariNAmashaktiH ] svabhAvabhUt pariNamanashakti [nirantarAyA sthitA ] nirvighna siddha huI . [tasyA.n sthitAyA.n ] yah siddha hone par, [saH svasya ya.n bhAva.n karoti ] jIv apane jis bhAvako ka ratA hai [tasya ev saH kartA bhavet ] usakA vah ka rtA hotA hai .
bhAvArtha : — jIv bhI pariNAmI hai; isaliye svaya.n jis bhAvarUp pariNamatA hai usakA kartA hotA hai .65.
gAthArtha : — [AtmA ] AtmA [ya.n bhAvam ] jis bhAvako [karoti ] karatA hai [tasya karmaNaH ] us bhAvarUp ka rmakA [saH ] vah [kartA ] ka rtA [bhavati ] hotA hai; [j~nAninaH ] j~nAnIko to [saH ] vah bhAv [j~nAnamayaH ] j~nAnamay hai aur [aj~nAninaH ] aj~nAnIko [aj~nAnamayaH ] aj~nAnamay hai .
Page 203 of 642
PDF/HTML Page 236 of 675
single page version
karmatAmApadyamAnasya kartR^itvamApadyet . sa tu j~nAninaH samyaksvaparavivekenAtyantoditaviviktAtma- khyAtitvAt j~nAnamay ev syAt . aj~nAninaH tu samyaksvaparavivekAbhAvenAtyantapratyastamit- viviktAtmakhyAtitvAdaj~nAnamay ev syAt .
aj~nAnino hi samyaksvaparavivekAbhAvenAtyantapratyastamitaviviktAtmakhyAtitvAdyasmAdaj~nAnamay bhAvako karatA hai us bhAvakA hI — karmatvako prApta huekA hI — kartA vah hotA hai (arthAt vah bhAv AtmAkA karma hai aur AtmA usakA kartA hai) . vah bhAv j~nAnIko j~nAnamay hI hai, kyo.nki use samyak prakArase sva-parake vivekase (sarva paradravyabhAvo.nse) bhinna AtmAkI khyAti atyanta udayako prApta huI hai . aur vah bhAv aj~nAnIko to aj~nAnamay hI hai, kyo.nki use samyak prakArase sva-parakA vivek na honese bhinna AtmAkI khyAti atyanta asta ho gaI hai .
bhAvArtha : — j~nAnIko to sva-parakA bhedaj~nAn huA hai, isaliye usake apane j~nAnamay bhAvakA hI kartR^itva hai; aur aj~nAnIko sva-parakA bhedaj~nAn nahI.n hai, isaliye usake aj~nAnamay bhAvakA hI kartR^itva hai ..126..
gAthArtha : — [aj~nAninaH ] aj~nAnIke [aj~nAnamayaH ] aj~nAnamay [bhAvaH ] bhAv hai, [ten ] isaliye aj~nAnI [karmANi ] ka rmo.nko [karoti ] ka ratA hai, [j~nAninaH tu ] aur j~nAnIke to [j~nAnamayaH ] j~nAnamay (bhAv) hai, [tasmAt tu ] isaliye j~nAnI [karmANi ] ka rmo.nko [na karoti ] nahI.n ka ratA .
Page 204 of 642
PDF/HTML Page 237 of 675
single page version
ev bhAvaH syAt, tasmi.nstu sati svaparayorekatvAdhyAsen j~nAnamAtrAtsvasmAtprabhraShTaH parAbhyA.n rAgadveShAbhyA.n samamekIbhUy pravartitAha.nkAraH svaya.n kilaiSho.aha.n rajye ruShyAmIti rajyate ruShyati cha; tasmAdaj~nAnamayabhAvAdaj~nAnI parau rAgadveShAvAtmAna.n kurvan karoti karmANi .
j~nAninastu samyaksvaparavivekenAtyantoditaviviktAtmakhyAtitvAdyasmAt j~nAnamay ev bhAvaH syAt, tasmi.nstu sati svaparayornAnAtvavij~nAnen j~nAnamAtre svasminsuniviShTaH parAbhyA.n rAgadveShAbhyA.n pR^ithagbhUtatayA svarasat ev nivR^ittAha.nkAraH svaya.n kil kevala.n jAnAtyev, na rajyate, na cha ruShyati, tasmAt j~nAnamayabhAvAt j~nAnI parau rAgadveShAvAtmAnamakurvanna karoti karmANi . AtmAkI khyAti atyanta asta ho gaI honese, aj~nAnamay bhAv hI hotA hai, aur usake honese, sva-parake ekatvake adhyAsake kAraN j~nAnamAtra aise nijame.nse (AtmasvarUpame.nse) bhraShTa huA, par aise rAgadveShake sAth ek hokar jisake aha.nkAr pravarta rahA hai aisA svaya.n ‘yah mai.n vAstavame.n rAgI hU.N, dveShI hU.N (arthAt yah mai.n rAg karatA hU.N, dveSh karatA hU.N )’ isaprakAr (mAnatA huA) rAgI aur dveShI hotA hai; isaliye aj~nAnamay bhAvake kAraN aj~nAnI apaneko par aise rAgadveSharUp karatA huA karmo.nko karatA hai
j~nAnIke to, samyak prakArase svaparavivekake dvArA bhinna AtmAkI khyAti atyanta udayako prApta huI honese, j~nAnamay bhAv hI hotA hai, aur usake honese, sva-parake bhinnatvake vij~nAnake kAraN j~nAnamAtra aise nijame.n suniviShTa (samyak prakArase sthit) huA, par aise rAgadveShase pR^ithagbhUtatAke (bhinnatvake) kAraN nijarasase hI jisake aha.nkAr nivR^itta huA hai aisA svaya.n vAstavame.n mAtra jAnatA hI hai, rAgI aur dveShI nahI.n hotA (arthAt rAgadveSh nahI.n karatA); isaliye j~nAnamay bhAvake kAraN j~nAnI apaneko par aise rAgadveSharUp na karatA huA karmo.nko nahI.n karatA
bhAvArtha : — is AtmAke krodhAdik mohanIy karmakI prakR^itikA (arthAt rAgadveShakA) uday Ane par, apane upayogame.n usakA rAgadveSharUp malin svAd AtA hai . aj~nAnIke sva-parakA bhedaj~nAn na honese vah yah mAnatA hai ki ‘‘yah rAgadveSharUp malin upayog hI merA svarUp hai — vahI mai.n hU.N’’ . isaprakAr rAgadveShame.n aha.nbuddhi karatA huA aj~nAnI apaneko rAgIdveShI karatA hai; isaliye vah karmo.nko karatA hai . isaprakAr aj~nAnamay bhAvase karmabandha hotA hai .
j~nAnIke bhedaj~nAn honese vah aisA jAnatA hai ki ‘‘j~nAnamAtra shuddha upayog hai vahI merA svarUp hai — vahI mai.n hU.N; rAgadveSh karmo.nkA ras hai, vah merA svarUp nahI.n hai’’ . isaprakAr rAgadveShame.n aha.nbuddhi na karatA huA j~nAnI apaneko rAgIdveShI nahI.n karatA, keval j~nAtA hI rahatA hai; isaliye
Page 205 of 642
PDF/HTML Page 238 of 675
single page version
vah karmo.nko nahI.n karatA . isaprakAr j~nAnamay bhAvase karmabandha nahI.n hotA ..127..
shlokArtha : — [j~nAninaH kutaH j~nAnamayaH ev bhAvaH bhavet ] yahA.N prashna yah hai ki j~nAnIko j~nAnamay bhAv hI kyo.n hotA hai [punaH ] aur [anyaH na ] anya (aj~nAnamay bhAv) kyo.n nahI.n hotA ? [aj~nAninaH kutaH sarvaH ayam aj~nAnamayaH ] tathA aj~nAnIke sabhI bhAv aj~nAnamay hI kyo.n hote hai.n tathA [anyaH na ] anya (j~nAnamay bhAv) kyo.n nahI.n hote ? .66.
gAthArtha : — [yasmAt ] kyo.nki [j~nAnamayAt bhAvAt cha ] j~nAnamay bhAvame.nse [j~nAnamayaH ev ] j~nAnamay hI [bhAvaH ] bhAv [jAyate ] utpanna hotA hai, [tasmAt ] isaliye [j~nAninaH ] j~nAnIke [sarve bhAvAH ] samasta bhAv [khalu ] vAstavame.n [j~nAnamayAH ] j~nAnamay hI hote hai.n . [cha ] aur, [yasmAt ] kyo.nki [aj~nAnamayAt bhAvAt ] aj~nAnamay bhAvame.nse [aj~nAnaH ev ] aj~nAnamay hI
Page 206 of 642
PDF/HTML Page 239 of 675
single page version
yato hyaj~nAnamayAdbhAvAdyaH kashchanApi bhAvo bhavati sa sarvo.apyaj~nAnamayatvamanati- vartamAno.aj~nAnamay ev syAt, tataH sarve evAj~nAnamayA aj~nAnino bhAvAH . yatashcha j~nAnamayAdbhAvAdyaH kashchanApi bhAvo bhavati sa sarvo.api j~nAnamayatvamanativartamAno j~nAnamay ev syAt, tataH sarve ev j~nAnamayA j~nAnino bhAvAH .
athaitadev dR^iShTAnten samarthayate — [bhAvaH ] bhAv [jAyate ] utpanna hotA hai, [tasmAt ] isaliye [aj~nAninaH ] aj~nAnIke [bhAvAH ] bhAv [aj~nAnamayAH ] aj~nAnamay hI hote hai.n .
TIkA : — vAstavame.n aj~nAnamay bhAvame.nse jo koI bhAv hotA hai vah sab hI aj~nAnamayatAkA ulla.nghan na karatA huA aj~nAnamay hI hotA hai, isaliye aj~nAnIke sabhI bhAv aj~nAnamay hote hai.n . aur j~nAnamay bhAvame.nse jo koI bhI bhAv hotA hai vah sab hI j~nAnamayatAkA ulla.nghan na karatA huA j~nAnamay hI hotA hai, isaliye j~nAnIke sabhI bhAv j~nAnamay hote hai.n .
bhAvArtha : — j~nAnIkA pariNaman aj~nAnIke pariNamanase bhinna hI prakArakA hai . aj~nAnIkA pariNaman aj~nAnamay aur j~nAnIkA j~nAnamay hai; isaliye aj~nAnIke krodh, mAn, vrat, tap ityAdi samasta bhAv aj~nAnajAtikA ulla.nghan na karanese aj~nAnamay hI hai.n aur j~nAnIke samasta bhAv j~nAnajAtikA ulla.nghan na karanese j~nAnamay hI hai.n ..128-129..
shlokArtha : — [j~nAninaH ] j~nAnIke [sarve bhAvAH ] samasta bhAv [j~nAnanirvR^ittAH hi ] j~nAnase rachit [bhavanti ] hote hai.n [tu ] aur [aj~nAninaH ] aj~nAnIke [sarve api te ] samasta bhAv [aj~nAnanirvR^ittAH ] aj~nAnase rachit [bhavanti ] hote hai.n .67.
Page 207 of 642
PDF/HTML Page 240 of 675
single page version
yathA khalu pudgalasya svaya.n pariNAmasvabhAvatve satyapi, kAraNAnuvidhAyitvAt kAryANA.n, jAmbUnadamayAdbhAvAjjAmbUnadajAtimanativartamAnA jAmbUnadakuNDalAday ev bhAvA
par lohamay ko bhAvase kaTakAdi bhAvo.n nIpaje; ..130..
par j~nAnike to sarva bhAvahi j~nAnamay nishchay bane ..131..
gAthArtha : — [yathA ] jaise [kanakamayAt bhAvAt ] svarNamay bhAvame.nse [kuNDalAdayaH bhAvAH ] svarNamay kuNDal ityAdie bhAv [jAyante ] hote hai.n [tu ] aur [ayomayakAt bhAvAt ] lohamay bhAvame.nse [kaTakAdayaH ] lohamay ka .DA ityAdie bhAv [jAyante ] hote hai.n, [tathA ] usIprakAr [aj~nAninaH ] aj~nAnIke (aj~nAnamay bhAvame.nse) [bahuvidhAH api ] anek prakArake [aj~nAnamayAH bhAvAH ] aj~nAnamay bhAv [jAyante ] hote hai.n [tu ] aur [j~nAninaH ] j~nAnIke (j~nAnamay bhAvame.nse) [sarve ] sabhI [j~nAnamayAH bhAvAH ] j~nAnamay bhAv [bhavanti ] hote hai.n
TIkA : — jaise pudgal svaya.n pariNAmasvabhAvI hone par bhI, kAraN jaise kArya honese, suvarNamay bhAvame.nse suvarNajAtikA ulla.nghan na karate hue suvarNamay kuNDal Adi bhAv hI hote hai.n, kintu lauhamay ka.DA ityAdi bhAv nahI.n hote, aur lauhamay bhAvame.nse, lauhajAtikA ulla.nghan na karate hue lauhamay ka.DA ityAdi bhAv hI hote hai.n, kintu suvarNamay kuNDal Adi bhAv nahI.n hote; isIprakAr jIv svaya.n pariNAmasvabhAvI hone par bhI, kAraN jaise hI kArya honese, aj~nAnIke — jo