Page 228 of 642
PDF/HTML Page 261 of 675
single page version
(svAgatA) chitsvabhAvabharabhAvitabhAvA- bhAvabhAvaparamArthatayaikam . bandhapaddhatimapAsya samastAn chetaye samayasAramapAram ..92..
vastusvarUpako keval jAnatA hI hai tab us samay shrutagnAnI bhI kevalIkI bhAnti vItarAg jaisA
hI hotA hai aisA jAnanA ..143..
shlokArtha : — [chitsvabhAv-bhar-bhAvit-bhAv-abhAv-bhAv-paramArthatayA ekam ] chit- svabhAvake punj dvArA hI apane utpAd, vyay aur dhrauvya kiye jAte hain — aisA jisakA paramArtha svarUp hai, isaliye jo ek hai aise [apAram samayasAram ] apAr samayasArako main, [samastAn bandhapaddhatim ] samasta bandhapaddhatiko [apAsya ] dUr karake arthAt karmodayase honevAle sarva bhAvonko chhoDakar, [chetaye ] anubhav karatA hUn .
bhAvArtha : — nirvikalpa anubhav hone par, jisake kevalagnAnAdi guNonkA pAr nahIn hai aise samayasArarUpI paramAtmAkA anubhav hI vartatA hai, ‘main anubhav karatA hUn ’ aisA bhI vikalpa nahIn hotA — aisA jAnanA .92.
Page 229 of 642
PDF/HTML Page 262 of 675
single page version
ayamek ev kevalan samyagdarshanagnAnavyapadeshan kil labhate . ya khalvakhilanay-pakShAkShuNNatayA vishrAntasamastavikalpavyApAra sa samayasAra . yata prathamata shrutagnAnAvaShTambhen gnAnasvabhAvamAtmAnan nishchitya, tata khalvAtmakhyAtaye, parakhyAtihetUnakhilA evendriyAnindriy-buddhIravadhArya AtmAbhimukhIkRutamatignAnatattva, tathA nAnAvidhanayapakShAlambanenAnek-vikalpairAkulayantI shrutagnAnabuddhIrapyavadhArya shrutagnAnatattvamapyAtmAbhimukhIkurvannatyantamavikalpo bhUtvA jhagityev svarasat ev vyaktIbhavantamAdimadhyAntavimuktamanAkulamekan kevalamakhilasyApi vishvasyopari tarantamivAkhaNDa- pratibhAsamayamanantan vignAnaghanan paramAtmAnan samayasAran vindannevAtmA samyagdRushyate gnAyate cha; tata samyagdarshanan gnAnan cha samayasAr ev
hai [sa ] vah [samayasAra ] samayasAr hai; [eSha ] isIko ( – samayasArako hI) [kevalan ] keval [samyagdarshanagnAnam ] samyagdarshan aur samyaggnAn [iti ] aisI [vyapadesham ] sangnA (nAm) [labhate ] milatI hai . (nAmonke bhinna hone par bhI vastu ek hI hai .)
TIkA : — jo vAstavamen samasta nayapakShonke dvArA khanDit na honese jisakA samasta vikalponkA vyApAr ruk gayA hai aisA hai, so samayasAr hai; vAstavamen is ekako hI keval samyagdarshan aur samyaggnAnakA nAm prApta hai . (samyagdarshan aur samyaggnAn samayasArase alag nahIn hai, ek hI hai .)
pratham, shrutagnAnake avalambanase gnAnasvabhAv AtmAkA nishchay karake, aur phi ra AtmAkI pragaT prasiddhike liye, par padArthakI prasiddhikI kAraNabhUt jo indriyon dvArA aur manake dvArA pravartamAn buddhiyAn un sabako maryAdAmen lAkar jisane matignAn – tattvako ( – matignAnake svarUpako) Atmasanmukh kiyA hai aisA, tathA jo nAnA prakArake nayapakShonke Alambanase honevAle anek vikalponke dvArA AkulatA utpanna karanevAlI shrutagnAnakI buddhiyonko bhI maryAdAmen lAkar shrutagnAn- tattvako bhI Atmasanmukh karatA huA, atyanta vikalparahit hokar, tatkAl nij rasase hI pragaT honevAle, Adi-madhya-antase rahit, anAkul, keval ek, sampUrNa hI vishva par mAnon tairatA ho aise akhaNDa pratibhAsamay, ananta, vignAnaghan, paramAtmArUp samayasArakA jab AtmA anubhav karatA hai usIsamay AtmA samyaktayA dikhAI detA hai (arthAt usakI shraddhA kI jAtI hai) aur gnAt hotA hai, isaliye samayasAr hI samyagdarshan aur samyaggnAn hai
bhAvArtha : — AtmAko pahale AgamagnAnase gnAnasvarUp nishchay karake phi ra indriyabuddhirUp matignAnako gnAnamAtramen hI milAkar, tathA shrutagnAnarUpI nayonke vikalponko miTAkar shrutagnAnako bhI nirvikalpa karake, ek akhaNDa pratibhAsakA anubhav karanA hI ‘samyagdarshan aur samyaggnAn’ke
Page 230 of 642
PDF/HTML Page 263 of 675
single page version
sAro ya samayasya bhAti nibhRutairAsvAdyamAna svayam .
gnAnan darshanamapyayan kimathavA yatkinchanaikopyayam ..93..
dUrAdev vivekanimnagamanAnnIto nijaughan balAt .
Atmanyev sadA gatAnugatatAmAyAtyayan toyavat ..94..
nAmako prApta karatA hai; samyagdarshan aur samyaggnAn kahIn anubhavase bhinna nahIn hain ..144..
shlokArtha : — [nayAnAn pakShai vinA ] nayonke pakShonke rahit, [achalan avikalpabhAvam ] achal nirvikalpabhAvako [AkrAman ] prApta hotA huA [ya samayasya sAra bhAti ] jo samayakA (AtmAkA) sAr prakAshit hotA hai [sa eSha ] vah yah samayasAr (shuddha AtmA) — [nibhRutai svayam AsvAdyamAna ] jo ki nibhRut (nishchal, AtmalIn) puruShonke dvArA svayam AsvAdyamAn hai ( – anubhavamen AtA hai) vah — [vignAn-ek-rasa bhagavAn ] vignAn hI jisakA ek ras hai aisA bhagavAn hai, [puNya purANa pumAn ] pavitra purAN puruSh hai; chAhe [gnAnan darshanam api ayan ] gnAn kaho yA darshan vah yah (samayasAr) hI hai; [athavA kim ] athavA adhik kyA kahen ? [yat kinchan api ayam eka ] jo kuchh hai so yah ek hI hai ( – mAtra bhinna-bhinna nAmase kahA jAtA hai) .93.
shlokArtha : — [toyavat ] jaise pAnI apane samUhase chyut hotA huA dUr gahan vanamen bah rahA ho use dUrase hI DhAlavAle mArgake dvArA apane samUhakI or balapUrvak moD diyA jAye; to phi ra vah pAnI, pAnIko pAnIke samUhakI or khInchatA huA pravAharUp hokar, apane samUhamen A milatA hai; isIprakAr [ayan ] yah AtmA [nij-oghAt chyuta ] apane vignAnaghanasvabhAvase chyut hokar [bhUri-vikalpa-jAl-gahane dUran bhrAmyan ] prachur vikalpajAlonke gahan vanamen dUr paribhramaN kar rahA thA use [dUrAt ev ] dUrase hI [vivek-nimna-gamanAt ] vivekarUpI DhAlavAle mArga dvArA [nij-oghan balAt nIta ] apane vignAnaghanasvabhAvakI or balapUrvak moD diyA gayA; isalie
Page 231 of 642
PDF/HTML Page 264 of 675
single page version
yastu vetti sa tu vetti kevalam .
yastu vetti na karoti sa kvachit ..96..
ek vignAnarasavAlA hI anubhavamen AtA hai aisA vah AtmA, [AtmAnam Atmani ev Aharan ]
AtmAko AtmAmen hI khInchatA huA (arthAt gnAn gnAnako khInchatA huA pravAharUp hokar), [sadA
gatAnugatatAm AyAti] sadA vignAnaghanasvabhAvamen A milatA hai .
bhAvArtha : — jaise pAnI, apane (pAnIke) nivAsasthalase kisI mArgase bAhar nikalakar vanamen anek sthAnon par bah nikale; aur phi ra kisI DhAlavAle mArga dvArA, jyonkA tyon apane nivAs-sthAnamen A mile; isIprakAr AtmA bhI mithyAtvake mArgase svabhAvase bAhar nikalakar vikalponke vanamen bhramaN karatA huA kisI bhedagnAnarUpI DhAlavAle mArga dvArA svayam hI apaneko khInchatA huA apane vignAnaghanasvabhAvamen A milatA hai .94.
ab kartAkarma adhikArakA upasanhAr karate hue, kuchh kalasharUp kAvya kahate hain; unamense pratham kalashamen kartA aur karmakA sankShipta svarUp kahate hain : —
shlokArtha : — [vikalpaka paran kartA ] vikalpa karanevAlA hI keval kartA hai aur [vikalpa kevalam karma ] vikalpa hI keval karma hai; (anya koI kartA-karma nahIn hai;) [savikalpasya ] jo jIv vikalpasahit hai usakA [kartRukarmatvan ] kartAkarmapanA [jAtu ] kabhI [nashyati na ] naShTa nahIn hotA .
bhAvArtha : — jab tak vikalpabhAv hai tab tak kartAkarmabhAv hai; jab vikalpakA abhAv ho jAtA hai tab kartAkarmabhAvakA bhI abhAv ho jAtA hai .95.
Page 232 of 642
PDF/HTML Page 265 of 675
single page version
gnaptau karotishcha na bhAsatenta .
gnAtA na karteti tata sthitan cha ..97..
kvachit na hi vetti ] jo karatA hai vah kabhI jAnatA nahIn [tu ] aur [ya vetti sa kvachit na
karoti ] jo jAnatA hai vah kabhI karatA nahIn .
shlokArtha : — [karotau anta gnapti na hi bhAsate ] karanerUp kriyAke bhItar jAnanerUp kriyA bhAsit nahIn hotI [cha ] aur [gnaptau anta karoti na bhAsate ] jAnanerUp kriyAke bhItar karanerUp kriyA bhAsit nahIn hotI; [tata gnapti karoti cha vibhinne ] isaliye gnaptikriyA aur ‘karoti’ kriyA donon bhinna hai; [cha tata iti sthitan ] aur isase yah siddha huA ki [gnAtA kartA na ] jo gnAtA hai vah kartA nahIn hai .
bhAvArtha : — jab AtmA isaprakAr pariNaman karatA hai ki ‘main paradravyako karatA hUn’ tab to vah kartAbhAvarUp pariNamanakriyAke karanese arthAt ‘karoti’-kriyAke karanese kartA hI hai aur jab vah isaprakAr pariNaman karatA hai ki ‘main paradravyako jAnatA hUn’ tab gnAtAbhAvarUp pariNaman karanese arthAt gnaptikriyAke karanese gnAtA hI hai .
yahAn koI prashna karatA hai ki avirat-samyagdRuShTi Adiko jab tak chAritramohakA uday rahatA hai tab tak vah kaShAyarUp pariNaman karatA hai, isaliye usakA vah kartA kahalAtA hai yA nahIn ? usakA samAdhAn : — avirat-samyagdRuShTi ityAdike shraddhA-gnAnamen paradravyake svAmitvarUp kartRutvakA abhiprAy nahIn hai; jo kaShAyarUp pariNaman hai vah udayakI 1balavattAke kAraN hai; vah usakA gnAtA hai; isaliye usake agnAn sambandhI kartRutva nahIn hai . nimittakI balavattAse honevAle pariNamanakA phal kinchit hotA hai vah sansArakA kAraN nahIn hai . jaise vRukShakI jaD kAT deneke bAd vah vRukSha kuchh samay tak rahe athavA na rahe — pratikShaN usakA nAsh hI hotA jAtA hai, isIprakAr yahAn bhI samajhanA .97. 1 dekho gAthA 131ke bhAvArthake nIchekA phU TanoT .
Page 233 of 642
PDF/HTML Page 266 of 675
single page version
dvandvan vipratiShidhyate yadi tadA kA kartRukarmasthiti .
rnepathye bat nAnaTIti rabhasA mohastathApyeSh kim ..98..
gnAnan gnAnan bhavati cha yathA pudgala pudgalopi .
shchichchhaktInAn nikarabharatotyantagambhIrametat ..99..
shlokArtha : — [kartA karmaNi nAsti, karma tat api niyatan kartari nAsti ] nishchayase na to kartA karmamen hai, aur na karma kartAmen hI hai — [yadi dvandvan vipratiShidhyate ] yadi isaprakAr paraspar dononkA niShedh kiyA jAye [tadA kartRukarmasthiti kA ] to kartA-karmakI kyA sthiti hogI ? (arthAt jIv-pudgalake kartAkarmapan kadApi nahIn ho sakegA .) [gnAtA gnAtari, karma sadA karmaNi ] isaprakAr gnAtA sadA gnAtAmen hI hai aur karma sadA karmamen hI hai [ iti vastusthiti vyaktA ] aisI vastusthiti pragaT hai [tathApi bat ] tathApi are ! [nepathye eSha moha kim rabhasA nAnaTIti ] nepathyamen yah moh kyon atyanta vegapUrvak nAch rahA hai ? (isaprakAr AchAryako khed aur Ashcharya hotA hai .)
bhAvArtha : — karma to pudgal hai, jIvako usakA kartA kahanA asatya hai . un donommen atyanta bhed hai, na to jIv pudgalamen hai aur na pudgal jIvamen; tab phi ra unamen kartAkarmabhAv kaise ho sakatA hai ? isaliye jIv to gnAtA hai so gnAtA hI hai, vah pudgalakarmonkA kartA nahIn hai; aur pudgalakarma hain ve pudgal hI hain, gnAtAkA karma nahIn hain . AchAryadevane khedapUrvak kahA hai ki — isaprakAr pragaT bhinna dravya hain tathApi ‘main kartA hUn aur yah pudgal merA karma hai’ isaprakAr agnAnIkA yah moh ( – agnAn) kyon nAch rahA hai ? 98.
ab yah kahate hain ki, athavA yadi moh nAchatA hai to bhale nAche, tathApi vastusvarUp to jaisA hai vaisA hI hai : —
Page 234 of 642
PDF/HTML Page 267 of 675
single page version
shlokArtha : — [achalan ] achal, [vyaktan ] vyakta aur [chit-shaktInAn nikar-bharata atyanta-gambhIram ] chitshaktiyonke ( – gnAnake avibhAgapratichchhedonke) samUhake bhArase atyanta gambhIr [etat gnAnajyoti ] yah gnAnajyoti [anta ] antaranggamen [uchchai ] ugratAse [tathA jvalitam ] aisI jAjvalyamAn huI ki — [yathA kartA kartA na bhavati ] AtmA agnAnamen kartA hotA thA so ab vah kartA nahIn hotA aur [karma karma api na ev ] agnAnake nimittase pudgal karmarUp hotA thA so vah karmarUp nahIn hotA; [yathA gnAnan gnAnan bhavati cha ] aur gnAn gnAnarUp hI rahatA hai tathA [pudgala pudgala api ] pudgal pudgalarUp hI rahatA hai .
bhAvArtha : — jab AtmA gnAnI hotA hai tab gnAn to gnAnarUp hI pariNamit hotA hai, pudgalakarmakA kartA nahIn hotA; aur pudgal pudgal hI rahatA hai, karmarUp pariNamit nahIn hotA . isaprakAr yathArtha gnAn hone par donon dravyonke pariNamanamen nimittanaimittikabhAv nahIn hotA . aisA gnAn samyagdRuShTike hotA hai .99.
praviShTa hue the . jab samyagdRuShTine apane yathArtha-darshak gnAnase unhen bhinna-bhinna lakShaNase yah jAn liyA ki ve ek nahIn, kintu do alag-alag hain tab ve veShakA tyAg karake rangabhUmise bAhar nikal gaye . bahurUpiyAkI aisI pravRutti hotI hai ki jab tak dekhanevAle use pahichAn nahIn lete tab tak vah apanI cheShTAen kiyA karatA hai, kintu jab koI yathArtharUpase pahichAn letA hai tab vah nij rUpako pragaT karake cheShTA karanA chhoD detA hai . isI prakAr yahAn bhI samajhanA .
tAkari bandhan An taNUn phal le sukhadu:kha bhavAshramavAso;
gnAn bhaye karatA na banai tab bandha na hoy khulai parapAso,
AtamamAnhi sadA suvilAs karai siv pAy rahai niti thAso .
isaprakAr shrI samayasAr (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI samayasAr paramAgamakI) shrImadamRutachandrAchAryadevavirachit AtmakhyAti nAmak TIkAmen kartAkarmakA prarUpak dUsarA ank samApta huA .
Page 235 of 642
PDF/HTML Page 268 of 675
single page version
dvitayatAn gatamaikyamupAnayan .
svayamudetyavabodhasudhAplava ..100..
pratham TIkAkAr kahate hain ki ‘ab ek hI karma do pAtrarUp hokar puNya-pAparUpase pravesh karate hain .’
jaise nRityamanycha par ek hI puruSh apane do rUp dikhAkar nAch rahA ho to use yathArtha gnAtA pahichAn letA hai aur use ek hI jAn letA hai, isIprakAr yadyapi karma ek hI hai tathApi vah puNya-pApake bhedase do prakArake rUp dhAraN karake nAchatA hai use, samyagdRuShTikA yathArthagnAn ekarUp jAn letA hai . us gnAnakI mahimAkA kAvya is adhikArake prArambhamen TIkAkAr AchArya kahate hain : —
shlokArtha : — [ath ] ab (ka rtAk rma adhikArake pashchAt), [shubh-ashubh-bhedata ] shubh aur ashubhake bhedase [dvitayatAn gatam tat karma ] dvitvako prApta us ka rmako [aikyam upAnayan ] ek rUp ka ratA huA, [glapit-nirbhar-moharajA ] jisane atyant moharajako dUr ka ra diyA hai aisA [ayan avabodh-sudhAplava ] yah (pratyakSha – anubhavagochar) gnAnasudhAnshu (samyaggnAnarUpI chandramA) [svayam ] svayam [udeti ] udayako prApta hotA hai .
Page 236 of 642
PDF/HTML Page 269 of 675
single page version
danya shUdra svayamahamiti snAti nityan tayaiv .
shUdrau sAkShAdapi cha charato jAtibhedabhrameN ..101..
bhAvArtha : — agnAnase ek hI karma do prakAr dikhAI detA thA use samyakgnAnane ek prakArakA batAyA hai . gnAn par jo moharUp raj chaDhI huI thI use dUr kar denase yathArtha gnAn pragaT huA hai; jaise bAdal yA kuhareke paTalase chandramAkA yathArtha prakAshan nahIn hotA, kintu AvaraNake dUr hone par vah yathArtha prakAshamAn hotA hai, isIprakAr yahAn bhI samajh lenA chAhie .100.
shlokArtha : — (shUdrAke peTase ek hI sAth janmako prApta do putrommense ek brAhmaNake yahAn aur dUsarA shUdrAke ghar palA . unamense) [ek : ] ek to [brAhmaNatva-abhimAnAt ] ‘main brAhmaN hUn’ isaprakAr brAhmaNatvake abhimAnase [dUrAt ] dUrase hI [madirAn ] madirAkA [tyajati ] tyAg karatA hai, use sparsha tak nahIn karatA; tab [anya ] dUsarA [aham svayam shUdra iti ] ‘main svayam shUdra hUn’ yah mAnakar [nityan ] nitya [tayA ev ] madirAse hI [snAti ] snAn ka ratA hai arthAt use pavitra mAnatA hai . [etau dvau api ] yadyapi ve donon [shUdrikAyA udarAt yugapat nirgatau ] shUDDadrAke peTase ek hI sAth utpanna hue hain ve [sAkShAt shUdrau ] (paramArthata) donon sAkShAt shUdra hain, [api cha ] tathApi [jAtibhedabhrameN ] jAtibhedake bhram sahit [charata ] pravRutti (AcharaN) ka rate hain . isIprakAr puNya aur pApake sambandhamen samajhanA chAhie .
bhAvArtha : — puNya – pAp donon vibhAvapariNatise utpanna hue hain, isaliye donon bandhanarUp hI hain . vyavahAradRuShTise bhramavash unakI pravRutti bhinna-bhinna bhAsit honese, ve achchhe aur bUre rUpase do prakAr dikhAI dete hain . paramArthadRuShTi to unhen ekarUp hI, bandharUp hI, burA hI jAnatI hai .101.
kis rIt hoy sushIl jo sansAramen dAkhil kare ? 145..
Page 237 of 642
PDF/HTML Page 270 of 675
single page version
shubhAshubhajIvapariNAmanimittatve sati kAraNabhedAt, shubhAshubhapudgalapariNAmamayatve sati svabhAvabhedAt, shubhAshubhaphalapAkatve satyanubhavabhedAt, shubhAshubhamokShabandhamArgAshritatve satyAshray- bhedAt chaikamapi karma kinchichchhubhan kinchidashubhamiti keShAnchitkil pakSha . sa tu sapratipakSha . tathA hi — shubhoshubho vA jIvapariNAma kevalAgnAnamayatvAdeka, tadekatve sati kAraNAbhedAdekan karma . shubhoshubho vA pudgalapariNAma kevalapudgalamayatvAdeka, tadekatve sati svabhAvAbhedAdekan karma . shubhoshubho vA phalapAka kevalapudgalamayatvAdeka, tadekatve satyanubhAvAbhedAdekan karma . shubhAshubhau
gAthArtha : — [ashubhan ka rma ] ashubh ka rma [ku shIlan ] kushIl hai ( – burA hai) [api cha ] aur [shubhak rma ] shubh ka rma [sushIlam ] sushIl hai ( – achchhA hai) aisA [jAnIth ] tum jAnate ho! [tat ] (ki ntu) vah [sushIlan ] sushIl [ka than ] kaise [bhavati ] ho sakatA hai [yat ] jo [sansAran ] (jIvako) sansAramen [praveshayati ] pravesh ka rAtA hai ?
TIkA : — kisI karmamen shubh jIvapariNAm nimitta honese kisImen ashubh jIvapariNAm nimitta honese karmake kAraNommen bhed hotA hai; koI karma shubh pudgalapariNAmamay aur koI ashubh pudgalapariNAmamay honese karmake svabhAvamen bhed hotA hai; kisI karmakA shubh phalarUp aur kisIkA ashubh phalarUp vipAk honese karmake anubhavamen ( – svAdamen) bhed hotA hai; koI karma shubh ( – achchhe) aise mokShamArgake Ashrit honese aur koI karma ashubh ( – bure) aise bandhamArgake Ashrit honese karmake Ashrayamen bhed hotA hai . (isaliye) yadyapi (vAstavamen) karma ek hI hai tathApi kaI logonkA aisA pakSha hai ki koI karma shubh hai aur koI ashubh hai . parantu vah (pakSha) pratipakSha sahit hai . vah pratipakSha (arthAt vyavahArapakShakA niShedh karanevAlA nishchayapakSha) isaprakAr hai : —
shubh yA ashubh jIvapariNAm keval agnAnamay honese ek hai; aur usake ek honese karmake kAraNamen bhed nahIn hotA; isilaye karma ek hI hai . shubh yA ashubh pudgalapariNAm keval pudgalamay honese ek hai; usake ek honese karmake svabhAvamen bhed nahIn hotA; isilaye karma ek hI hai . shubh yA ashubh phalarUp honevAlA vipAk keval pudgalamay honese ek hI hai; usake ek honese karmake anubhavamen ( – svAdamen) bhed nahIn hotA; isaliye karma ek hI hai . shubh ( – achchhA) aisA mokShamArga to keval jIvamay hai aur ashubh ( – burA) aisA bandhamArga to keval pudgalamay hai, isaliye ve anek ( – bhinna bhinna, do) hai; aur unake anek hone par bhI karma to
Page 238 of 642
PDF/HTML Page 271 of 675
single page version
mokShabandhamArgau tu pratyekan kevalajIvapudgalamayatvAdanekau, tadanekatve satyapi keval- pudgalamayabandhamArgAshritatvenAshrayAbhedAdekan karma . keval pudgalamay aise bandhamArgake hI Ashrit honese karmake Ashrayamen bhed nahIn hain; isilaye karma ek hI hai .
bhAvArtha : — koI karma to arahantAdimen bhakti – anurAg, jIvonke prati anukampAke pariNAm aur manda kaShAyake chittakI ujjvalatA ityAdi shubh pariNAmonke nimittase hote hain aur koI tIvra krodhAdik ashubh leshyA, nirdayatA, viShayAsakti aur dev – guru Adi pUjya puruShonke prati vinayabhAvase nahIn pravartanA ityAdi ashubh pariNAmonke nimittase hote hain; isaprakAr hetubhed honese karmake shubh aur ashubh aise do bhed hain . sAtAvedanIy, shubh-Ayu, shubhanAm aur shubhagotra — in karmonke pariNAmon ( – prakRiti ityAdi – )men tathA chAr ghAtIkarma, asAtAvedanIy, ashubh-Ayu, ashubhanAm aur ashubhagotra — in karmonke pariNAmon ( – prakRiti ityAdi – )men bhed hai; isaprakAr svabhAvabhed honese karmonke shubh aur ashubh do bhed hain . kisI karmake phalakA anubhav sukharUp aur kisIkA dukharUp hai; isaprakAr anubhavakA bhed honese karmake shubh aur ashubh aise do bhed hain . koI karma mokShamArgake Ashrit hai (arthAt mokShamArgamen bandhatA hai) aur koI karma bandhamArgake Ashrit hai; isaprakAr AshrayakA bhed honese karmake shubh aur ashubh do bhed hain . isaprakAr hetu, svabhAv, anubhav aur Ashray — aise chAr prakArase karmamen bhed honese koI karma shubh aur koI ashubh hai; aisA kuchh logonkA pakSha hai .
ab is bhedAbhedakA niShedh kiyA jAtA hai : — jIvake shubh aur ashubh pariNAm donon agnAnamay hain, isaliye karmakA hetu ek agnAn hI hai; ata karma ek hI hai . shubh aur ashubh pudgalapariNAm donon pudgalamay hI hain, isaliye karmakA svabhAv ek pudgalapariNAmarUp hI hai; ata karma ek hI hai . sukh-dukharUp donon anubhav pudgalamay hI hain, isaliye karmakA anubhav ek pudgalamay hI hai; ata karma ek hI hai . mokShamArga aur bandhamArgamen, mokShamArga to keval jIvake pariNAmamay hI hai aur bandhamArga keval pudgalake pariNAmamay hI hai, isaliye karmakA Ashray mAtra bandhamArga hI hai (arthAt karma ek bandhamArgake Ashrayase hI hotA hai — mokShamArgamen nahIn hotA) ata karma ek hI hai . isaprakAr karmake shubhAshubh bhedake pakShako gauN karake usakA niShedh kiyA hai; kyonki yahAn abhedapakSha pradhAn hai, aur yadi abhedapakShase dekhA jAy to karma ek hI hai — do nahIn ..145..
Page 239 of 642
PDF/HTML Page 272 of 675
single page version
(upajAti) hetusvabhAvAnubhavAshrayANAn sadApyabhedAnna hi karmabheda . tadbandhamArgAshritamekamiShTan svayam samastan khalu bandhahetu ..102..
shlokArtha : — [hetu-svabhAv-anubhav-AshrayANAn ] hetu, svabhAv, anubhav aur Ashray — in chAronkA [sadA api ] sadA hI [abhedAt ] abhed honese [na hi ka rmabheda ] ka rmamen nishchayase bhed nahIn hai; [tad samastan svayam ] isaliye, samasta ka rma svayam [khalu ] nishchayase [bandhamArga-Ashritam ] bandhamArgake Ashrit hai aur [bandhahetu ] bandhakA kAraN hai, ata [ek m iShTan ] ka rma ek hI mAnA gayA hai — use ek hI mAnanA yogya hai .102.
ab yah siddha karate hain ki — (shubhAshubh) donon karma avisheShatayA (binA kisI antarake) bandhake kAraN hain : —
gAthArtha : — [yathA ] jaise [sauvarNik m ] sonekI [nigalan ] beDI [api ] bhI [puruSham ] puruShako [badhnAti ] bAnndhatI hai aur [kAlAyasam ] lohekI [api ] bhI bAndhatI hai, [evan ] isIprakAr [shubham vA ashubham ] shubh tathA ashubh [kRutan ka rma ] kiyA huA ka rma [jIvan ] jIvako [badhnAti ] (avisheShatayA) bAndhatA hai .
Page 240 of 642
PDF/HTML Page 273 of 675
single page version
kushIlashubhAshubhakarmabhyAn sah rAgasansargau pratiShiddhau, bandhahetutvAt, kushIlamanoramA- manoramakareNukuTTanIrAgasansargavat .
athobhayan karma pratiShedhyan svayam dRuShTAnten samarthayate — kyonki bandhanabhAvakI apekShAse unamen koI antar nahIn hai, isIprakAr shubh aur ashubh karma binA kisI bhI antarake puruShako ( – jIvako) bAndhate hain, kyonki bandhabhAvakI apekShAse unamen koI antar nahIn hai ..146..
gAthArtha : — [tasmAt tu ] isaliye [kushIlAbhyAn ] in donon kushIlonke sAth [rAgan ] rAg [mA kurut ] mat ka ro [vA ] athavA [sansargam cha ] sansarga bhI [mA ] mat ka ro, [hi ] kyonki [kushIlasansargarAgeN ] ku shIlake sAth sansarga aur rAg ka ranese [svAdhIna vinAsha ] svAdhInatAkA nAsh hotA hai (athavA to apane dvArA hI apanA ghAt hotA hai) .
TIkA : — jaise kushIl (burI) aisI manoram aur amanoram hathinIrUp kuTTanIke sAth rAg aur sansarga (hAthIko) bandha (bandhan) ke kAraN hote hain, usIprakAr kushIl aise shubhAshubh karmonke sAth rAg aur sansarga bandhake kAraN honese, shubhAshubh karmonke sAth rAg aur sansargakA niShedh kiyA gayA hai ..147..
ab, bhagavAn kundakundAchArya svayam hI dRuShTAntapUrvak yah samarthan karate hain ki donon karma niShedhya hain : —
Page 241 of 642
PDF/HTML Page 274 of 675
single page version
yathA khalu kushala kashchidvanahastI svasya bandhAy upasarppantIn chaTulamukhIn manoramAmamanoramAn vA kareNukuTTanIn tattvata kutsitashIlAn vignAy tayA sah rAgasansargau pratiShedhayati, tathA kilAtmArAgo gnAnI svasya bandhAy upasarppantIn manoramAmamanoramAn vA sarvAmapi karmaprakRitin
sansarga usake sAth tyonhI, rAg karanA paritaje; ..148..
nij bhAvamen rat rAg aru sansarga usakA parihare ..149..
gAthArtha : — [yathA nAm ] jaise [kopi puruSha ] koI puruSh [kutsitashIlan ] ku shIl arthAt kharAb svabhAvavAle [janan ] puruShako [vignAy ] jAnakar [ten samakan ] usake sAth [sansargan cha rAgak raNan ] sansarga aur rAg ka ranA [varjayati ] chhoD detA hai, [evam ev cha ] isIprakAr [svabhAvaratA ] svabhAvamen rat puruSh [ka rmaprakRitishIlasvabhAvan ] ka rmaprakRu tike shIl-svabhAvako [kutsitan ] ku tsit arthAt kharAb [gnAtvA ] jAnakar [tatsansargan ] usake sAthe sansarga [varjayanti ] chhoD dete hain [pariharanti cha ] aur rAg chhoD dete hain
TIkA : — jaise koI jangalakA kushal hAthI apane bandhanake liye nikaT AtI huI sundar mukhavAlI manoram athavA amanoram hathinIrUp kuTTanIko paramArthata burI jAnakar usake sAth rAg tathA sansarga nahIn karatA, isIprakAr AtmA arAgI gnAnI hotA huA apane bandhake lie samIp AtI huI (udayamen AtI huI) manoram yA amanoram (shubh yA ashubh) — sabhI karmaprakRitiyonko paramArthata
Page 242 of 642
PDF/HTML Page 275 of 675
single page version
tattvata kutsitashIlAn vignAy tayA sah rAgasansargau pratiShedhayati .
ya khalu raktovashyamev karma badhnIyAt virakta ev muchyetetyayamAgama sa sAmAnyen raktatvanimittatvAchchhubhamashubhamubhayan karmAvisheSheN bandhahetun sAdhayati, tadubhayamapi karma pratiShedhayati cha . burI jAnakar unake sAth rAg tathA sansarga nahIn karatA .
bhAvArtha : — hAthIko pakaDaneke liye hathinI rakhI jAtI hai; hAthI kAmAndha hotA huA us hathinIrUp kuTTanIke sAth rAg tathA sansarga karatA hai, isaliye vah pakaDA jAtA hai aur parAdhIn hokar dukh bhogatA hai, jo hAthI chatur hotA hai vah us hathinIke sAth rAg tathA sansarga nahIn karatA; isIprakAr agnAnI jIv karmaprakRitiko achchhA samajhakar usake sAth rAg tathA sansarga karate hain, isaliye ve bandhamen paDakar parAdhIn banakar sansArake dukh bhogate hain, aur jo gnAnI hotA hai vah usake sAth kabhI bhI rAg tathA sansarga nahIn karatA ..148-149..
gAthArtha : — [rakta jIva ] rAgI jIv [ka rma ] ka rma [badhnAti ] bAndhatA hai aur [virAgasamprApta ] vairAgyako prApta jIv [muchyate ] ka rmase chhUTatA hai — [eSha ] yah [jinopadesha ] jinendrabhagavAnakA upadesh hai; [tasmAt ] isaliye (he bhavya jIv !) tU [ka rmasu ] ka rmommen [mA rajyasva ] prIti – rAg mat ka ra .
TIkA : — ‘‘rakta arthAt rAgI avashya karma bAndhatA hai, aur virakta arthAt virAgI hI karmase chhUTatA hai’’ aisA jo yah Agamavachan hai so, sAmAnyatayA rAgIpanakI nimittatAke kAraN shubhAshubh donon karmonko avisheShatayA bandhake kAraNarUp siddha karatA hai aur isaliye donon karmonkA
Page 243 of 642
PDF/HTML Page 276 of 675
single page version
(svAgatA) karma sarvamapi sarvavido yad bandhasAdhanamushantyavisheShAt . ten sarvamapi tatpratiShiddhan gnAnamev vihitan shivahetu ..103..
pravRutte naiShkarmye na khalu munaya santyasharaNA .
svayam vindantyete paramamamRutan tatra niratA ..104..
shlokArtha : — [yad ] kyonki [sarvavida ] sarvagnadev [sarvam api ka rma ] samasta (shubhAshubh) ka rmako [avisheShAt ] avisheShatayA [bandhasAdhanam ] bandhakA sAdhan (kAraN) [ushanti ] ka hate hain, [ten ] isaliye (yah siddha huA ki unhonne) [sarvam api tat pratiShiddhan ] samasta ka rmakA niShedh kiyA hai aur [gnAnam ev shivahetu vihitan ] gnAnako hI mokShakA kAraN kahA hai .103.
jab ki samasta karmonkA niShedh kar diyA gayA hai tab phi ra muniyonko kisakI sharaN rahI so ab kahate hain : —
shlokArtha : — [sukRutadurite sarvasmin ka rmaNi ki la niShiddhe ] shubh AcharaNarUp ka rma aur ashubh AcharaNarUp ka rma — aise samasta ka rmakA niShedh ka ra dene par aur [naiShka rmye pravRutte ] isaprakAr niShka rma (nivRutti) avasthA pravartamAn hone par [munaya khalu asharaNA na santi ] munijan ka hIn asharaN nahIn hain; [tadA ] (kyonki) jab niShka rma avasthA pravartamAn hotI hai tab [gnAne praticharitam gnAnan hi ] gnAnamen AcharaN ka ratA huA — ramaN ka ratA huA — pariNaman karatA huA gnAn hI [eShAn ] un muniyonko [sharaNan ] sharaN hai; [ete ] ve [tatra niratA ] us gnAnamen lIn hote hue [paramam amRutan ] param amRutakA [svayam ] svayam [vindanti ] anubhav karate hain — svAd lete hain .
bhAvArtha : — kisIko yah shankA ho sakatI hai ki — jab sukRut aur duShkRut — dononkA niShedh kar diyA gayA hai tab phi ra muniyonko kuchh bhI karanA sheSh nahIn rahatA, isaliye ve kisake
Page 244 of 642
PDF/HTML Page 277 of 675
single page version
gnAnan hi mokShahetu, gnAnasya shubhAshubhakarmaNorabandhahetutve sati mokShahetutvasya tathopapatte . tattu sakalakarmAdijAtyantaraviviktachijjAtimAtra paramArtha Atmeti yAvat . sa tu yugapadekIbhAv- pravRuttagnAnagamanamayatayA samaya, sakalanayapakShAsankIrNaikagnAnatayA shuddha, kevalachinmAtravastutayA kevalI, mananamAtrabhAvatayA muni, svayamev gnAnatayA gnAnI, svasya bhavanamAtratayA svabhAva Ashrayase yA kis Alambanake dvArA munitvakA pAlan kar sakenge ? AchAryadevane usake samAdhAnArtha kahA hai ki : — samasta karmakA tyAg ho jAne par gnAnakA mahA sharaN hai . us gnAnamen lIn hone par sarva AkulatAse rahit paramAnandakA bhog hotA hai — jisake svAdako gnAnI hI jAnatA hai . agnAnI kaShAyI jIv karmako hI sarvasva jAnakar usamen lIn ho rahA hai, gnAnAnandake svAdako nahIn jAnatA .104.
gAthArtha : — [khalu ] nishchayase [ya ] jo [paramArtha ] paramArtha (param padArtha) hai, [samaya ] samay hai, [shuddha ] shuddha hai, [kevalI ] ke valI hai, [muni ] muni hai, [gnAnI ] gnAnI hai, [tasmin svabhAve ] us svabhAvamen [sthitA ] sthit [munaya ] muni [nirvANan ] nirvANako [prApnuvanti ] prApta hote hain .
TIkA : — gnAn mokShakA kAraN hai, kyonki vah shubhAshubh karmonke bandhakA kAraN nahIn honese usake isaprakAr mokShakA kAraNapanA banatA hai . vah gnAn, samasta karma Adi anya jAtiyonse bhinna chaitanya-jAtimAtra paramArtha ( – param padArtha) hai – AtmA hai . vah (AtmA) ek hI sAth (yugapad) ek hI rUpase (ekatvapUrvak) pravartamAn gnAn aur gaman (pariNaman) svarUp honese samay hai, samasta nayapakShonse amishrit ek gnAnasvarUp honese shuddha hai, keval chinmAtra vastusvarUp
Page 245 of 642
PDF/HTML Page 278 of 675
single page version
svatashchito bhavanamAtratayA sadbhAvo veti shabdabhedepi na cha vastubheda .
gnAnamev mokShasya kAraNan vihitan, paramArthabhUtagnAnashUnyasyAgnAnakRutayorvratatapakarmaNo bandhahetutvAdbAlavyapadeshen pratiShiddhatve sati tasyaiv mokShahetutvAt . honese kevalI hai, keval mananamAtra (gnAnamAtra) bhAvasvarUp honese muni hai, svayam hI gnAnasvarUp honese gnAnI hai, ‘sva’kA bhavanamAtrasvarUp honese svabhAv hai athavA svata chaitanyakA ❃
isaprakAr shabdabhed hone par bhI vastubhed nahIn hai (yadyapi nAm bhinna-bhinna hain tathApi vastu ek hI hai) .
bhAvArtha : — mokShakA upAdAn to AtmA hI hai . aur paramArthase AtmAkA gnAnasvabhAv hai; jo gnAn hai so AtmA hai aur AtmA hai so gnAn hai . isaliye gnAnako hI mokShakA kAraN kahanA yogya hai ..151..
gAthArtha : — [paramArthe tu ] paramArthamen [asthita ] asthit [ya ] jo jIv [tapa ka roti ] tap ka ratA hai [cha ] aur [vratan dhArayati ] vrat dhAraN ka ratA hai, [tatsarvan ] usake un sab tap aur vratako [sarvagnA ] sarvagnadev [bAlatapa ] bAlatap aur [bAlavratan ] bAlavrat [bruvanti ] ka hate hain .
TIkA : — Agamamen bhI gnAnako hI mokShakA kAraN kahA hai (aisA siddha hotA hai); kyonki jo jIv paramArthabhUt gnAnase rahit hai usake, agnAnapUrvak kiye gaye vrat, tap Adi karma bandhake ❃ bhavan = honA
Page 246 of 642
PDF/HTML Page 279 of 675
single page version
gnAnamev mokShahetu, tadabhAve svayamagnAnabhUtAnAmagnAninAmantarvrataniyamashIlatapaprabhRuti- shubhakarmasadbhAvepi mokShAbhAvAt . agnAnamev bandhahetu, tadabhAve svayam gnAnabhUtAnAn gnAninAn bahirvrataniyamashIlatapaprabhRutishubhakarmAsadbhAvepi mokShasadbhAvAt . kAraN hain, isaliye un karmonko ‘bAl’ sangnA dekar unakA niShedh kiyA jAnese gnAn hI mokShakA kAraN siddha hotA hai .
bhAvArtha : — gnAnake binA kiye gaye tap tathA vratako sarvagnadevane bAlatap tathA bAlavrat (agnAnatap tathA agnAnavrat) kahA hai, isaliye mokShakA kAraN gnAn hI hai ..152..
ab yah kahate hain ki gnAn hI mokShakA hetu hai aur agnAn hI bandhakA hetu hai yah niyam hai : —
gAthArtha : — [vrataniyamAn ] vrat aur niyamonko [dhArayanta ] dhAraN ka rate hue bhI [tathA ] tathA [shIlAni cha tapa ] shIl aur tap [kurvanta ] ka rate hue bhI [ye ] jo [paramArthabAhyA ] paramArthase bAhya hain (arthAt param padArtharUp gnAnakA — gnAnasvarUp AtmAkA jisako shraddhAn nahIn hai) [te ] ve [nirvANan ] nirvANako [na vindanti ] prApta nahIn hote .
TIkA : — gnAn hI mokShakA hetu hai; kyonki gnAnake abhAvamen, svayam hI agnAnarUp honevAle agnAniyonke antarangamen vrat, niyam, shIl, tap ityAdi shubh karmonkA sadbhAv hone par bhI mokShakA abhAv hai . agnAn hI bandhakA hetu hai; kyonki usake abhAvamen, svayam hI gnAnarUp honevAle gnAniyonke bAhya vrat, niyam, shIl, tap ityAdi shubh karmonkA asadbhAv hone par bhI mokShakA sadbhAv hai .
Page 247 of 642
PDF/HTML Page 280 of 675
single page version
shivasyAyan hetu svayamapi yatastachchhiv iti .
tato gnAnAtmatvan bhavanamanubhUtirhi vihitam ..105..
bhAvArtha : — gnAnarUp pariNaman hI mokShakA kAraN hai aur agnAnarUp pariNaman hI bandhakA kAraN hai; vrat, niyam, shIl, tap ityAdi shubh bhAvarUp shubhakarma kahIn mokShake kAraN nahIn hain, gnAnarUp pariNamit gnAnIke ve shubh karma na hone par bhI vah mokShako prApta karatA hai; tathA agnAnarUp pariNamit agnAnIke ve shubh karma hone par bhI vah bandhako prApta karatA hai ..153..
shlokArtha : — [yad etad dhruvam achalam gnAnAtmA bhavanam AbhAti ] jo yah gnAnasvarUp AtmA dhruvarUpase aur achalarUpase gnAnasvarUp hotA huA — pariNamatA huA bhAsit hotA hai [ayan shivasya hetu ] vahI mokShakA hetu hai, [yata ] kyonki [tat svayam api shiva iti ] vah svayamev mokShasvarUp hai; [ata anyat ] usake atirikta jo anya kuchh hai [bandhasya ] vah bandhakA hetu hai, [yata ] kyonki [tat svayam api bandha iti ] vah svayamev bandhasvarUp hai . [tata ] isaliye [gnAnAtmatvan bhavanam ] gnAnasvarUp honekA ( – gnAnasvarUp pariNamit honekA) arthAt [anubhUti hi ] anubhUti ka ranekA hI [vihitam ] Agamamen vidhAn hai .105.