Page 37 of 192
PDF/HTML Page 61 of 216
single page version
mithyAdR^iShTi jIv unhe.n anukUl-pratikUl mAnakar unase mai.n sukhI-
duHkhI hU.N, aisI kalpanA dvArA rAg-dveSh, AkulatA karatA hai .
dhan, yogya strI, putrAdikA sa.nyog honese rati karatA hai; rog,
ni.ndA, nirdhanatA, putra-viyogAdi honese arati karatA hai; puNya-
pAp dono.n bandhanakartA hai.n; kintu aisA na mAnakar puNyako
hitakArI mAnatA hai; tattvadR^iShTise to puNya-pAp dono.n ahitakar
hI hai.n; parantu aj~nAnI aisA nirdhArarUp nahI.n mAnatA–yah
bandhatattvakI viparIt shraddhA hai .
abhAv vah vairAgya hai, aur vah sukhake kAraNarUp hai; tathApi
aj~nAnI jIv use kaShTadAtA mAnatA hai–yah sa.nvaratattvakI viparIt
shraddhA hai
Page 38 of 192
PDF/HTML Page 62 of 216
single page version
rokatA, aur (nirAkulatA) AkulatAke abhAvako (shivarUp)
mokShakA svarUp (na joy) nahI.n mAnatA . (yAhI) is (pratItijut)
mithyA mAnyatA sahit (kaChuk j~nAn) jo kuCh j~nAn hai (so) vah
(dukhadAyak) kaShTa denevAlA (aj~nAn) agR^ihIt mithyAj~nAn hai –aisA
(jAn) samajhanA chAhie .
nirjarA kahA jAtA hai; yah nishchayasamyagdarshan pUrvak hI ho
sakatI hai . j~nAnAnandasvarUpame.n sthir honese shubh-ashubh ichChAkA
nirodh hotA hai, vah tap hai . tap do prakArakA hai; (1) bAlatap,
(2) samyaktap; aj~nAnadashAme.n jo tap kiyA jAtA hai vah
bAlatap hai, usase kabhI sachchI nirjarA nahI.n hotI; kintu
AtmasvarUpame.n samyakprakArase sthiratA-anusAr jitanA shubh-
ashubh ichChAkA abhAv hotA hai vah sachchI nirjarA hai-samyaktap
hai; kintu mithyAdR^iShTi jIv aisA nahI.n mAnatA . apanI ananta
j~nAnAdi shaktiko bhUlakar parAshrayame.n sukh mAnatA hai, shubhAshubh
ichChA tathA pA.Nch indriyo.nke viShayo.nkI chAhako nahI.n rokatA–yah
nirjarAtattvakI viparIt shraddhA hai .
vahI sachchA sukh hai . kintu aj~nAnI aisA nahI.n mAnatA .
Page 39 of 192
PDF/HTML Page 63 of 216
single page version
avatAr dhAraN karanA pa.DtA hai –ityAdi . isaprakAr mokShadashAme.n
nirAkulatA nahI.n mAnatA yah mokShatattvakI viparIt shraddhA hai .
hai . upadeshAdi bAhya nimitto.nke Alamban dvArA use navIn grahaN
nahI.n kiyA hai; kintu anAdikAlIn hai, isaliye use agR^ihIt
(svAbhAvik-nisargaj) mithyAj~nAn kahate hai.n
sahit (pravR^itta) pravR^itti karatA hai (tAko) use (mithyAcharitta)
agR^ihIt mithyAchAritra (jAno) samajho . (yo.n) is prakAr (nisarga)
agR^ihIt (mithyAtvAdi) mithyAdarshan, mithyAj~nAn aur
mithyAchAritrakA [varNan kiyA gayA ] (ab) ab (je) jo (gR^ihIt)
gR^ihIt [mithyAdarshan, j~nAn, chAritra ] hai (teh) use (suniye)
suno .
mithyAchAritra kahA jAtA hai . in tIno.nko duHkhakA kAraN jAnakar
tattvaj~nAn dvArA inakA tyAg karanA chAhiye
Page 40 of 192
PDF/HTML Page 64 of 216
single page version
karatA hai, vah (chir) ati dIrghakAl tak (darshanamoh)
mithyAdarshan (ev) hI (poShai.n) poShatA hai . (jeh) jo (a.ntar)
a.ntarame.n (rAgAdik) mithyAtva-rAg-dveSh Adi (dharai.n) dhAraN karatA
hai aur (bAhar) bAhyame.n (dhan ambaratai.n) dhan tathA vastrAdise
(saneh) prem rakhatA hai, tathA (mahat bhAv) mahAtmApanekA bhAv
(lahi) grahaN karake (kuli.ng) mithyAveSho.nko (dhArai.n) dhAraN karatA
hai, vah (kuguru) kuguru kahalAtA hai aur vah kuguru (janmajal)
sa.nsArarUpI samudrame.n (upalanAv) pattharakI naukA samAn hai .
kuguru, kudev aur kudharmakA sevan hI gR^ihIt mithyAdarshan
kahalAtA hai .
makAnAdi bahira.ng parigrah hai.n . jo vastrAdi sahit hone par bhI
apaneko jinali.ngadhArI mAnate hai.n ve kuguru hai.n . ‘‘jinamArgame.n tIn
Page 41 of 192
PDF/HTML Page 65 of 216
single page version
munili.ng, dUsarA utkR^iShTa shrAvakarUp dasavI.n-gyArahavI.n pratimAdhArI
shrAvakali.ng aur tIsarA AryikAo.nkA rUp–yah striyo.nkA
li.ng,–in tInake atirikta koI chauthA li.ng samyagdarshan svarUp
nahI.n hai; isaliye in tInake atirikta anya li.ngo.nko jo
mAnatA hai, use jinamatakI shraddhA nahI.n hai; kintu vah mithyAdR^iShTi
hai . (darshanapAhuD gAthA 18)’’ isaliye jo kuli.ngake dhArak hai.n,
mithyAtvAdi a.ntara.ng tathA vastrAdi bahira.ng parigrah sahit hai.n,
apaneko muni mAnate hai.n, manAte hai.n ve kuguru hai.n . jis prakAr
pattharakI naukA DUb jAtI hai tathA usame.n baiThane vAle bhI DUbate
hai.n; usIprakAr kuguru bhI svaya.n sa.nsAr-samudrame.n DUbate hai.n aur
unakI va.ndanA tathA sevA-bhakti karanevAle bhI ana.nt sa.nsArame.n
DUbate hai.n arthAt kugurukI shraddhA, bhakti, pUjA, vinay tathA
anumodanA karanese gR^ihIt mithyAtvakA sevan hotA hai aur usase
jIv ana.ntakAl tak bhav-bhramaN karatA hai
Page 42 of 192
PDF/HTML Page 66 of 216
single page version
gadA Adi sahit (chihna chIn) chihno.nse pahichAne jAte hai.n (te)
ve (kudev) jhUThe dev hai.n, (tinakI) un kudevo.nkI (ju) jo
(shaTh) mUrkha (sev karat) sevA karate hai.n, (tin) unakA
(bhavabhramaN) sa.nsArame.n bhramaN karanA (na Chev) nahI.n miTatA .
pahichAnA jA sakatA hai ve ‘kudev’
sa.nsArakA anta nahI.n kar sakate arthAt anantakAl tak unakA
bhavabhramaN nahI.n miTatA
vaimAnik, kudev–hari, har shItalAdi; adev–pIpal, tulasI,
laka.DbAbA Adi kalpitadev, jo koI bhI sarAgI dev-devI hai.n ve
vandan-pUjan ke yogya nahI.n hai.n
Page 43 of 192
PDF/HTML Page 67 of 216
single page version
(maraN khet) maraNakA sthAn (darvit) dravyahi.nsA (samet) sahit
(je) jo (kriyA) kriyAe.N [ hai.n ] (tinhai.n) unhe.n (kudharma) mithyAdharma
(jAnahu) jAnanA chAhiye . (tin) unakI (saradhai) shraddhA karanese
(jIv) AtmA-prANI (lahai asharma) duHkh pAte hai.n . (yAkU.n) is
kuguru, kudev aur kudharmakA shraddhAn karaneko (gR^ihIt mithyAtva)
gR^ihIt mithyAdarshan jAnanA, (ab gR^ihIt) ab gR^ihIt (aj~nAn)
mithyAj~nAn (jo hai) jise kahA jAtA hai usakA varNan (sun)
suno .
dharma mAnA jAtA hai, use kudharma kahate hai.n . jo jIv us
kudharmakI shraddhA karatA hai vah duHkh prApta karatA hai . aise mithyA
guru, dev aur dharmakI shraddhA karanA use ‘‘gR^ihIt mithyAdarshan’’
kahate hai.n . vah paropadesh Adi bAhya kAraNake Ashrayase grahaN
kiyA jAtA hai; isaliye ‘‘gR^ihIt’’ kahalAtA hai . ab gR^ihIt
mithyAj~nAnakA varNan kiyA jAtA hai
Page 44 of 192
PDF/HTML Page 68 of 216
single page version
AdikI (poShak) puShTi karanevAle (kapilAdi rachit) kalpanAo.n
dvArA svechChAchArI Adike rache hue (aprashasta) mithyA (samasta)
samasta (shrutako) shAstro.nkA (abhyAs) pa.DhnA-pa.DhAnA, sunanA aur
sunAnA (so) vah (kubodh) mithyAj~nAn [hai; vah ] (bahu) bahut
(trAs) duHkhako (den) denevAlA hai .
viShay-kaShAyAdikI puShTi karanevAle kuguruo.nke rache hue sarva
prakArake mithyA shAstro.nko dharma buddhise likhanA-likhAnA, pa.DhnA-
pa.DhAnA, sunanA aur sunAnA use gR^ihIt mithyAj~nAn kahate hai.n .
Page 45 of 192
PDF/HTML Page 69 of 216
single page version
hai .
kathan kare.n, athavA (5) jagatakA koI kartA-hartA tathA niya.ntA hai
aisA varNan kare.n, athavA (6) dayA, dAn, mahAvratAdik shubharAg –jo
ki puNyAsrav hai, parAshray hai usase tathA sAdhuko AhAr deneke
shubhabhAvase sa.nsAr parit (alpa, maryAdit) honA batalAye.n tathA
upadesh deneke shubhabhAvase paramArtharUp dharma hotA hai –ityAdi anya
dharmiyo.nke gra.ntho.nme.n jo viparIt kathan hai.n, ve ekAnta aur aprashasta
honeke kAraN kushAstra hai.n; kyo.nki uname.n prayojanabhUt sAt tattvo.nkI
yathArthatA nahI.n hai . jahA.N ek tattvakI bhUl ho, vahA.N sAto.n tattvakI
bhUl hotI hI hai, aisA samajhanA chAhiye
ichChA karake (dehadAh) sharIrako kaShTa denevAlI (Atam anAtmake)
AtmA aur paravastuo.nke (j~nAnahIn) bhedaj~nAnase rahit (tan)
sharIrako (ChIn) kShIN (karan) karanevAlI (vividh vidh) anek
prakArakI (je je karanI) jo-jo kriyAe.N hai.n, ve sab (mithyAchAritra)
mithyAchAritra hai.n .
Page 46 of 192
PDF/HTML Page 70 of 216
single page version
kaShAyake vashIbhUt hokar sharIrako kShIN karanevAlI anek prakArakI
kriyAe.N karatA hai, use ‘‘gR^ihIt mithyAchAritra’’ kahate hai.n
(hit) kalyANake (pa.nth) mArgame.n (lAg) lag jAo, (jagajAl)
sa.nsArarUpI jAlame.n (bhramaNako) bhaTakanA (dehu tyAg) Cho.D.h.h do,
Page 47 of 192
PDF/HTML Page 71 of 216
single page version
(supAg) bhalI-bhA.Nti lIn ho jAo .
mithyAdarshan-j~nAn-chAritrakA tyAg karake AtmakalyANake mArgame.n
laganA chAhiye . shrI paNDit daulatarAm jI apane AtmAko
sambodhan karake kahate hai.n ki –he Atman ! parAshrayarUp sa.nsAr
arthAt puNya-pApame.n bhaTakanA Cho.Dkar sAvadhAnIse AtmasvarUpame.n
lIn ho
bhog rahA hai . jab tak dehAdise bhinna apane AtmAkI sachchI pratIti
tathA rAgAdikA abhAv na kare, tab tak sukh-shAnti aur AtmAkA
uddhAr nahI.n ho sakatA .
yathArtha pratIti, (3) sva-parake svarUpakI shraddhA, (4) nij
shuddhAtmAke pratibhAsarUp AtmAkI shraddhA,–in chAr lakShaNo.nke
avinAbhAvasahit satya shraddhA (nishchay samyagdarshan) jab tak jIv
pragaT na kare, tab tak jIv (AtmAkA) uddhAr nahI.n ho sakatA
arthAt dharmakA prArambha bhI nahI.n ho sakatA aur tab tak AtmAko
a.nshamAtra bhI sachchA atIndriy sukh pragaT nahI.n hotA .
Page 48 of 192
PDF/HTML Page 72 of 216
single page version
viparIt shraddhA honese j~nAnAvaraNI Adi dravyakarma, sharIrAdi nokarma
tathA puNya-pAp-rAgAdi malinabhAvo.nme.n ekatAbuddhi-kartAbuddhi hai aur
isaliye shubharAg tathA puNya hitakar hai; sharIrAdi parapadArtho.nkI
avasthA (kriyA) mai.n kar sakatA hU.N, par mujhe lAbh-hAni kar sakatA
hai, tathA mai.n parakA kuCh kar sakatA hU.N–aisI mAnyatAke kAraN use
sat-asatkA vivek hotA hI nahI.n . sachchA sukh tathA hitarUp
shraddhA-j~nAn-chAritra apane AtmAke hI Ashrayase hote hai.n, is
bAtakI bhI use khabar nahI.n hotI .
mithyAtvAdi mahAn doSho.nko poShaN karaneevAlI honese duHkhadAyak
hai, ananta sa.nsAr-bhramaNakA kAraN hai . jo jIv usakA sevan
karatA hai, use kartavya samajhatA hai vah durlabh manuShya-jIvanako
naShTa karatA hai .
abhyAs karake athavA kugurukA upadesh svIkAr karake gR^ihIt
mithyAj~nAn-mithyAshraddhA dhAraN karatA hai, tathA kumatakA anusaraN
karake mithyAkriyA karatA hai; vah gR^ihIt mithyAchAritra hai . isaliye
jIvako bhalI-bhA.Nti sAvadhAn hokar gR^ihIt tathA agR^ihIt–dono.n
prakArake mithyAbhAv Cho.Dne yogya hai.n, tathA unakA yathArtha nirNay
karake nishchay samyagdarshan pragaT karanA chAhiye . mithyAbhAvo.nkA sevan
Page 49 of 192
PDF/HTML Page 73 of 216
single page version
anantakAl ga.NvA diyA; isaliye ab sAvadhAn hokar AtmoddhAr
karanA chAhiye .
tattva :–jIv, ajIv, Asrav, bandha, sa.nvar, nirjarA aur mokSha .
dravya :–jIv, pudgal, dharma, adharma, AkAsh aur kAl .
mithyAdarshan :–gR^ihIt, agR^ihIt .
mithyAj~nAn :–gR^ihIt (bAhyakAraN prApta), agR^ihIt (nisargaj) .
mithyAchAritra :– gR^ihIt aur agR^ihIt .
mahAduHkh :–svarUp sambandhI aj~nAn; mithyAtva .
vimAnavAsI :–kalpopapanna aur kalpAtIt .
shaktiyo.nkA ekasAth prakAshit honA . (AtmA sadaiv sva-
rUpase hai aur par-rUpase nahI.n hai, aisI jo dR^iShTi vah
anekAntadR^iShTi hai .)
AtmA :–jAnane-dekhane athavA j~nAn-darshan shaktivAlI vastuko
pariNamit ho use jIv athavA AtmA kahate hai.n .
Page 50 of 192
PDF/HTML Page 74 of 216
single page version
dravyahi.nsA :–tras aur sthAvar prANiyo.nkA ghAt karanA .
mUrtik :– rUp, ras, gandha aur sparsha sahit vastu .
Page 51 of 192
PDF/HTML Page 75 of 216
single page version
prasa.ngame.n to mokShamArgake pradarshak suguruse tAtparya hai .
gR^ihIt-mithyAj~nAn, gR^ihIt-mithyAchAritra eva.n jIvAdi Chah
dravya–in sabake lakShaN batalAo .
hai, vah batalAo .
huI vAstavikatA, mR^ityukAlame.n jIv nikalate hue dikhAI nahI.n
detA usakA kAraN, mithyAdR^iShTikI ruchi, mithyAdR^iShTikI
aruchi, mithyAdarshan-j~nAn-chAritrakI sattAkA kAl;
mithyAdR^iShTiko duHkh denevAlI vastu, mithyA-dhArmik kArya
karane-karAne vA usame.n sammat honese hAni tathA sAt
tattvo.nkI viparIt shraddhAke prakArAdikA spaShTa varNan karo .
Page 52 of 192
PDF/HTML Page 76 of 216
single page version
kAraN darshAo .
hai ? rAg to bAdhak hI hai, tathApi vyavahAr mokShamArgako
arthAt (shubharAgako) nishchayakA hetu kyo.n kahA hai?
Page 53 of 192
PDF/HTML Page 77 of 216
single page version
Page 54 of 192
PDF/HTML Page 78 of 216
single page version
(shivamA.nhi) mokShame.n (na) nahI.n hai, (tAtai.n) isaliye (shivamag)
mokShamArgame.n (lAgyo) laganA (chahiye) chAhiye . (samyagdarshan-j~nAn-
charan) samyagdarshan-j~nAn-chAritra in tIno.nkI ekatA vah (shivamag)
mokShakA mArga hai . (so) us mokShamArgakA (dvividh) do prakArase
(vichAro) vichAr karanA chAhiye ki (jo) jo (satyAratharUp)
vAstavik svarUp hai (so) vah (nishchay) nishchay-mokShamArga hai aur
(kAraN) jo nishchay-mokShamArgakA nimittakAraN hai (so) use
(vyavahAro) vyavahAr-mokShamArga kahate hai.n .
samyak bhAvashrutaj~nAn hotA hai aur nishchayanay tathA vyavahAranay
–yah dono.n samyak shrutaj~nAnake avayav (a.nsh) hai.n; isaliye
mithyAdR^iShTiko nishchay yA vyavahAranay ho hI nahI.n sakate; isaliye
‘‘vyavahAr pratham hotA hai aur nishchayanay bAdame.n pragaT hotA
hai’’–aisA mAnanevAleko nayo.nke svarUpakA yathArtha j~nAn nahI.n hai .
nirapekShanay huA aur yadi pahale akelA vyavahAranay ho to
aj~nAnadashAme.n samyagnay mAnanA pa.DegA; kintu ‘‘nirapekShAnayAH mithyA
sApekShAvastu te.arthakR^it’’ (AptamImA.nsA shlok–108) aisA
AgamakA vachan hai; isaliye aj~nAnadashAme.n kisI jIvako
vyavahAranay nahI.n ho sakatA; kintu vyavahArAbhAs athavA
nishchayAbhAsarUp mithyAnay ho sakatA hai .
Page 55 of 192
PDF/HTML Page 79 of 216
single page version
shAstra-gurukI shraddhA sambandhI rAgamishrit vichAr tathA
mandakaShAyarUp shubhabhAv–jo ki us jIvako pUrvakAlame.n thA, use
bhUtanaigamanayase vyavahArakAraN kahA jAtA hai . (paramAtmaprakAsh,
adhyAy 2 gAthA 14 kI TIkA) . tathA usI jIvako
nishchayasamyagdarshanakI bhUmikAme.n shubharAg aur nimitta kis prakArake
hote hai.n, unakA sahacharapanA batalAneke liye vartamAn shubharAgako
vyavahAramokShamArga kahA hai, aisA kahanekA kAraN yah hai ki usase
bhinna prakArake (viruddha) nimitta us dashAme.n kisIko ho nahI.n
sakate . –is prakAr nimitta-vyavahAr hotA hai; tathApi vah yathArtha
kAraN nahI.n hai .
vyavahArake Ashrayase sukh pragaT nahI.n ho sakatA .
mokShamArga prakAshak dehalI, pR^iShTha 462)
prarUpaNA kI hai vah nishchayamokShamArga hai tathA jahA.N jo mokShamArga to
nahI.n hai; kintu mokShamArgakA nimitta hai athavA sahachArI hai, vahA.N use
upachArase mokShamArga kahe.n to vah vyavahAramokShamArga hai; kyo.nki
nishchay-vyavahArakA sarvatra aisA hI lakShaN hai arthAt yathArtha nirUpaN
Page 56 of 192
PDF/HTML Page 80 of 216
single page version
nirUpaNakI apekShAse do prakArakA mokShamArga jAnanA . kintu ek
nishchayamokShamArga hai aur dUsarA vyavahAramokShamArga hai–is prakAr do
mokShamArga mAnanA mithyA hai
nishchay (samyaktva) samyagdarshan hai; (AparUpako) AtmAke
svarUpako (paradravyanatai.n bhinna) paradravyo.nse bhinna (jAnapano.n) jAnanA
(so) vah (samyagj~nAn) nishchay samyagj~nAn (kalA) prakAsh (hai) hai .
(paradravyanatai.n bhinna) paradravyo.nse bhinna aise (AparUpame.n) AtmasvarUpame.n
(thir) sthiratApUrvak (lIn rahe) lIn honA so (samyakchArit)