Page 17 of 192
PDF/HTML Page 41 of 216
single page version
(pAyo) pAyA, [aur ] (nikasat) nikalate samay (je) jo (ghor)
bhayankar (dukh pAye) dukh pAye (tinako) un dukhonko (kahat)
kahanese (or) anta (na Ave) nahIn A sakatA .
sahan kI, jisakA varNan nahIn kiyA jA sakatA . kabhI-kabhI to
mAtAke peTase nikalate samay mAtAkA athavA putrakA athavA
dononkA maraN bhI ho jAtA hai
(taruN samay) yuvAvasthAmen (taruNI-rat) yuvatI strImen lIn (rahyo)
rahA, [aur ] (bUDhApano) vRuddhAvasthA (ardhamRutakasam) adhamarA jaisA
[rahA, aisI dashAmen ] (kaise) kis prakAr [jIv ] (Apano) apanA
(rUp) svarUp (lakhai) dekhe-vichAre .
Page 18 of 192
PDF/HTML Page 42 of 216
single page version
kiyA kintu strIke moh (viShay-bhog)men bhUlA rahA aur
vRuddhAvasthAmen indriyonkI shakti kam ho gaI athavA maraNaparyant
pahunche, aisA koI rog lag gayA ki, jisase adhamarA jaisA
paDA rahA . is prakAr yah jIv tInon avasthAommen
AtmasvarUpakA darshan (pahichAn) na kar sakA
(bhavanatrik) bhavanavAsI, vyantar aur jyotiShImen (suratan) devaparyAy
(dharai) dhAraN kI, [parantu vahAn bhI ] (viShay-chAh) pAnch indriyonke
viShayonkI ichchhArUpI (dAvAnal) bhayankar agnimen (dahyo) jalatA
Page 19 of 192
PDF/HTML Page 43 of 216
single page version
dukh (sahyo) sahan kiyA .
jyotiShI devommense kisI ekakA sharIr dhAraN kiyA . vahAn bhI anya
devonkA vaibhav dekhakar panchendriyonke viShayonkI ichchhArUpI agnimen
jalatA rahA . phi ra mandAramAlAko murajhAte dekhakar tathA sharIr aur
AbhUShaNonkI kAnti kShIN hote dekhakar apanA mRutyukAl nikaT hai–
aisA avadhignAn dvArA jAnakar ‘‘hAy ! ab yah bhog mujhe bhoganeko
nahIn milenge !’’ aise vichArase ro-rokar anek dukh sahan
kiye
bhI jIv svayam puruShArtha kar sakatA hai .
Page 20 of 192
PDF/HTML Page 44 of 216
single page version
binA (dukh) dukh (pAy) prApta kiyA [aur ] (tahantain) vahAnse (chay)
marakar (thAvar tan) sthAvar jIvakA sharIr (dharai) dhAraN karatA hai;
(yon) is prakAr [yah jIv ] (parivartan) pAnch parAvartan (pUre karai)
pUrNa karatA rahatA hai .
marakar pRithvIkAyik Adi sthAvaron
sansAramen bhaTak rahA hai aur pAnch parAvartan kar rahA hai
anya kisI kAraNase–dayA, dAnAdike shubharAgase bhI sansAr nahIn
TUTatA . sanyog sukh-dukhakA kAraN nahIn hai, kintu mithyAtva
(parake sAth ekatvabuddhi-kartAbuddhi, shubharAgase dharma hotA hai, shubharAg
hitakar hai aisI mAnyatA) hI dukhakA kAraN hai . samyagdarshan
sukhakA kAraN hai .
Page 21 of 192
PDF/HTML Page 45 of 216
single page version
kAraN nahIn hain; tathApi paramen ekatvabuddhi dvArA iShTa-aniShTapanA
mAnakar jIv svayam dukhI hotA hai; aur vahAn bhramavash hokar kaise
sanyogake Ashrayase vikAr karatA hai, yah sankShepamen kahA hai .
dhAraN karake akathanIy vedanA sahan karatA hai . vahAnse nikalakar
anya sthAvar paryAyen dhAraN karatA hai . trasaparyAy to chintAmaNi-
ratnake samAn ati durlabhatAse prApta hotI hai . vahAn bhI vikalatray
sharIr dhAraN karake atyanta dukh sahan karatA hai . kadAchit
asangnI panchendriy huA to manake binA dukh prApta karatA hai . sangnI
ho to vahAn bhI nirbal prANI balavAn prANI dvArA satAyA jAtA
hai . balavAn jIv dUsaronko dukh dekar mahAn pApakA bandh karate
hain aur chhedan, bhedan, bhUkh, pyAs, shIt, uShNatA Adike
akathanIy dukhonko prApta hote hain .
miTTIkA ek kaN bhI is lokamen A jAye to usakI durgandhase
kaI kosonke sangnI panchendriy jIv mar jAyen . us dharatIko chhUnese
bhI asahya vedanA hotI hai . vahAn vaitaraNI nadI, semalavRukSha, shIt,
uShNatA tathA anna-jalake abhAvase svata mahAn dukh hotA hai .
jab bilommen aundhe munh laTakate hain, tab apAr vedanA hotI hai .
phi ra dUsare nArakI use dekhate hI kuttekI bhAnti us par TUT
paDate hain aur mArapIT karate hain . tIsare narak tak amba aur
Page 22 of 192
PDF/HTML Page 46 of 216
single page version
nArakiyonko avadhignAnake dvArA pUrvabhavonke virodhakA smaraN karAke
paraspar laDavAte hain; tab ek-dUsareke dvArA kolhUmen pilanA,
agnimen jalanA, Arese chIrA jAnA, kaDhAImen ubalanA, TukaDe-
TukaDe kar DAlanA Adi apAr dukh uThAte hain–aisI vedanAen
nirantar sahanA paDatI hain; tathApi kShaNamAtra sAtA nahIn milatI;
kyonki TukaDe-TukaDe ho jAne par bhI sharIr pArekI bhAnti puna
milakar jyonkA tyon ho jAtA hai . vahAn Ayu pUrNa hue binA mRutyu
nahIn hotI . narakamen aise dukh kamase kam das hajAr varSha tak
to sahane paDe hain; kintu yadi utkRuShTa AyukA bandh huA to tetIs
sAgaropam varSha tak sharIrakA anta nahIn hotA .
tak to mAtAke udaramen hI paDA rahatA hai, vahAn sharIrako
sikoDakar rahanese mahAn kaShTa uThAnA paDatA hai . vahAnse nikalate
samay jo apAr vedanA hotI hai, usakA to varNan bhI nahIn kiyA
jA sakatA . phi ra bachapanamen gnAnake binA, yuvAvasthAmen viShay-
bhogommen Asakta rahanese tathA vRuddhAvasthAmen indriyonkI shithilatA
athavA maraNaparyant kShayarog Adimen rukaneke kAraN Atmadarshanase
vimukh rahatA hai aur AtmoddhArakA mArga prApta nahIn kar pAtA .
man dukhI hotA rahatA hai . kadAchit vaimAnik dev bhI huA, to
vahAn bhI samyaktvake binA Atmik shAnti prApta nahIn kar pAtA tathA
Page 23 of 192
PDF/HTML Page 47 of 216
single page version
kAnti kShIN honese mRutyuko nikaT AyA jAnakar mahAn dukhI
hotA hai, aur ArtadhyAn karake, hAy-hAy karake maratA hai . phi ra
ekendriy jIv tak hotA hai arthAt puna tiryanchagatimen jA pahunchatA
hai . is prakAr chAron gatiyommen jIvako kahIn bhI sukh-shAnti nahIn
milatI . is kAraN apane mithyAtvabhAvonke kAraN hI nirantar
sansArachakramen paribhramaN karatA rahatA hai .
jIv :–sansArI aur mukta .
tras :–dvIndriy, trIndriy, chaturindriy aur panchendriy .
dev :–bhavanavAsI, vyantar, jyotiShI aur vaimAnik .
panchendriy :–sangnI aur asangnI .
yog :–man, vachan aur kAy athavA dravya aur bhAv .
lok :–Urdhva, madhya, adho .
vanaspati :–sAdhAraN aur pratyek .
vaimAnik :–kalpotpanna, kalpAtIt .
sansArI :–tras aur sthAvar athavA ekendriy, dvIndriy, trIndriy,
Page 24 of 192
PDF/HTML Page 48 of 216
single page version
jIv puruShArtha dvArA mandakaShAyarUp pariNamit ho vah .
asangnI :–shikShA aur upadesh grahaN karanekI shakti rahit jIvako
ekendriy :–jise ek sparshanendriy hI hotI hai aisA jIv .
gati nAmakarma :–jo karma jIvake AkAr nArakI, tiryanch, manuShya
chintAmaNi :–jo ichchhA karane mAtrase ichchhit vastu pradAn karatA
narak :–pApakarmake udayamen yukta honeke kAraN jis sthAnamen janma
karane lagatA hai tathA dUsare nArakiyon dvArA satAye jAneke
kAraN dukhakA anubhav karatA hai, tathA jahAn tIvra dveSh-
Page 25 of 192
PDF/HTML Page 49 of 216
single page version
bhI ThaharanA nahIn chAhatA .
nigod :–sAdhAraN nAmakarmake udayase ek sharIrake Ashrayase
aur paidA hote hain, us avasthAvAle jIvonko nigod
kahate hain .
trasaparyAy prApta kar sakate hain .
pRithvIkAyik :–pRithvI hI jin jIvonkA sharIr hai ve .
pratyekavanaspati :–jisamen ek sharIrakA svAmI ek jIv hotA hai
hRudayasthAnamen ATh pankhuDiyomvAle kamalakI AkRuti
samAn jo pudgalapiNDa
Page 26 of 192
PDF/HTML Page 50 of 216
single page version
hai; yah moh parimit hai .
shvAs :–raktakI gati pramAN samay, ki jo ek minaTamen 80
ekase sAt dinakI umrake uttam bhogabhUmike menDheke
bAlonse bhar diyA jAye . phi ra usamense sau-sau varShake
antarase ek bAl nikAlA jAye . jitane kAlamen un
Page 27 of 192
PDF/HTML Page 51 of 216
single page version
kahate hain; vyavahArapalyase asankhyAtagune samayako
‘‘uddhArapalya’’ aur uddhArapalyase asankhyAtagune kAlako
‘‘addhApalya’’ kahate hain . das koDAkoDI (10 karoD+
10 karoD) addhApalyonkA ek sAgar hotA hai .
antar hai .
mAnanese gamanarahit ayogI kevalImen sthAvarakA lakShaN tathA gaman-
sahit pavan Adi ekendriy jIvommen trasakA lakShaN milanese
ativyAptidoSh AtA hai .
Page 28 of 192
PDF/HTML Page 52 of 216
single page version
nahIn nikalatA .
vItarAg, vaikriyik sharIr, sAdhAraN aur sthAvarake lakShaN
batalAo .
sabal, sangnI, sthAvar, narakagati, narakasambandhI bhUkh, pyAs, sardI,
garmI, bhUmisparsha tathA asurakumAronke dukh; akAm nirjarAkA phal,
asurakumAronkA kArya tathA gaman; nArakIke sharIrakI visheShatA aur
akAlamRutyukA abhAv, mandAramAlA, vaitaraNI tathA shItase loheke
golekA gal jAnA–inakA spaShTa varNan karo .
nigodiyAkI indriyAn, nigodiyAkI Ayu, nigodamen ek shvAsamen
janma-maraN tathA shvAsakA parimAN batalAo .
Page 29 of 192
PDF/HTML Page 53 of 216
single page version
namaskRut vastu, narak kI nadI, narakamen jAnevAle asurakumAr,
nArakIkA sharIr, nigodiyAkA sharIr, nigodase nikalakar prApta
honevAlI paryAyen, nau mahInese kam samay tak garbhamen rahanevAle,
mithyAtvI vaimAnikakI bhaviShyakAlIn paryAy, mAtA-pitA rahit
jIv, sarvAdhik dukhakA sthAn aur sanklesh pariNAm sahit mRutyu
honeke kAraN prApta hone yogya gatikA nAm batalAo .
Page 30 of 192
PDF/HTML Page 54 of 216
single page version
is prakAr (janma-maraN) janma aur maraNake (dukh) dukhonko
(bharat) bhogatA huA [chAron gatiyommen ] (bhramat) bhaTakatA phi ratA
hai . (tAtain) isaliye (inako) in tInonko (sujAn) bhalI-bhAnti
Page 31 of 192
PDF/HTML Page 55 of 216
single page version
(sankShep) sankShepase (kahUn bakhAn) varNan karatA hUn, use (sun)
suno .
shubhAshubh rAgAdi vikAr tathA parake sAth ekatvakI shraddhA, gnAn
aur mithyA AcharaNase hI jIv dukhI hotA hai; kyonki koI sanyog
sukh-dukhakA kAraN nahIn ho sakatA –aisA jAnakar sukhArthIko
in mithyAbhAvonkA tyAg karanA chAhiye . isaliye main yahAn sankShepamen
un tInonkA varNan karatA hUn
hain, (tinamAnhi) unamen (viparyayatva) viparIt (saradhain) shraddhA karanA
Page 32 of 192
PDF/HTML Page 56 of 216
single page version
(upayog) dekhanA-jAnanA athavA darshan-gnAn hai [aur vah ]
(binamUrat) amUrtik (chinmUrat) chaitanyamay [tathA ] (anUp) upamA
rahit hai .
karanese samyagdarshan hotA hai; isaliye in sAt tattvonko jAnanA
Avashyak hai . sAton tattvonkA viparIt shraddhAn karanA use
agRuhIt mithyAdarshan kahate hain . jIv gnAn-darshan upayogasvarUp
arthAt gnAtA-dRuShTA hai . amUrtik, chaitanyamay tathA upamArahit
hai
svabhAv athavA pariNAm (nyArI) bhinna (hai) hai; [tathApi mithyAdRuShTi
Page 33 of 192
PDF/HTML Page 57 of 216
single page version
(viparIt) viparIt (mAn kari) mAnakar (dehamen) sharIramen (nij)
AtmAkI (pichhAn) pahichAn (kare) karatA hai .
dravyonse pRuthak hai, kintu mithyAdRuShTi jIv AtmAke svabhAvakI yathArtha
shraddhA na karake agnAnavash viparIt mAnakar, sharIr hI main hUn, sharIrake
kArya main kar sakatA hUn, main apanI ichchhAnusAr sharIrakI vyavasthA
rakh sakatA hUn– aisA mAnakar sharIrako hI AtmA mAnatA hai .
[yah jIvatattvakI viparIt shraddhA hai . ]
nirdhan, (rAv) rAjA hUn, (mere) mere yahAn (dhan) rupayA-paisA Adi
(gRuh) ghar (godhan) gAy, bhains Adi (prabhAv) baDappan [hai; aur ]
Page 34 of 192
PDF/HTML Page 58 of 216
single page version
balavAn, (dIn) nirbal, (berUp) kurUp, (subhag) sundar, (mUrakh)
mUrkha aur (pravIN) chatur hUn .
sharIr hai so main hI hUn, sharIrake kArya main kar sakatA hUn, sharIr
svastha ho to mujhe lAbh ho, bAhya anukUl sanyogonse main sukhI aur
pratikUl sanyogonse main dukhI, main nirdhan, main dhanavAn, main balavAn, main
nirbal, main manuShya, main kurUp, main sundar–aisA mAnatA hai; sharIrAshrit
upadesh tathA upavAsAdi kriyAommen apanatva mAnatA hai– ityAdi
pariNAm mAnatA hai, vah jIvatattvakI bhUl hai
rahane yA bigaDanese AtmAkA kuchh bhI achchhA-burA nahIn hotA;
kintu mithyAdRuShTi jIv isase viparIt mAnatA hai .
Page 35 of 192
PDF/HTML Page 59 of 216
single page version
(dukh den) dukh denevAle hain, (tinahIko) unakI (sevat) sevA
sharIrakA nAsh (viyog) honese main mar jAUngA, (AtmAkA maraN
mAnatA hai;) dhan, sharIrAdi jaD padArthommen parivartan honese apanemen
iShTa-aniShTa parivartan mAnanA, sharIramen kShudhA-tRuShArUp avasthA honese
mujhe kShudhA-tRuShAdi hote hain; sharIr kaTanese main kaT gayA–ityAdi jo
ajIvakI avasthAen hain, unhen apanI mAnatA hai yah ajIvatattvakI
bhUl hai
nahIn kar sakate; tathApi agnAnI aisA nahIn mAnatA . paramen kartRutva,
mamatvarUp mithyAtva tathA rAg-dveShAdi shubhAshubh AsravabhAv–yah
pratyakSha dukh denevAle hain, bandhake hI kAraN hain, tathApi agnAnI jIv
unhen sukhakar jAnakar sevan karatA hai . aur shubhabhAv bhI bandhakA
hI kAraN hai– Asrav hai, use hitakar mAnatA hai . paradravya jIvako
se nahIn maratA aur na navIn utpanna hotA hai
Page 36 of 192
PDF/HTML Page 60 of 216
single page version
unamen prIti-aprIti karatA hai; mithyAtva, rAg-dveShakA svarUp nahIn
jAnatA; par padArtha mujhe sukh-dukh dete hain athavA rAg-dveSh-moh
karAte hain –aisA mAnatA hai, yah AsravatattvakI bhUl hai .
manjhAr) phalamen (rati) prem (karai) karatA hai aur karmabandhake (ashubh)
bure phalase (arati) dveSh karatA hai; [tathA jo ] (virAg) rAg-dveShakA
abhAv [arthAt apane yathArtha svabhAvamen sthiratArUp
hitake (hetu) kAraN hain, (te) unhen (Apako) AtmAko (kaShTadAn)
dukh denevAle (lakhai) mAnatA hai .
sachchA svarUp hai