Page 17 of 192
PDF/HTML Page 41 of 216
single page version
(pAyo) pAyA, [aur ] (nikasat) nikalate samay (je) jo (ghor)
bhaya.nkar (dukh pAye) duHkh pAye (tinako) un duHkho.nko (kahat)
kahanese (or) anta (na Ave) nahI.n A sakatA .
sahan kI, jisakA varNan nahI.n kiyA jA sakatA . kabhI-kabhI to
mAtAke peTase nikalate samay mAtAkA athavA putrakA athavA
dono.nkA maraN bhI ho jAtA hai
(taruN samay) yuvAvasthAme.n (taruNI-rat) yuvatI strIme.n lIn (rahyo)
rahA, [aur ] (bU.DhApano) vR^iddhAvasthA (ardhamR^itakasam) adhamarA jaisA
[rahA, aisI dashAme.n ] (kaise) kis prakAr [jIv ] (Apano) apanA
(rUp) svarUp (lakhai) dekhe-vichAre .
Page 18 of 192
PDF/HTML Page 42 of 216
single page version
kiyA kintu strIke moh (viShay-bhog)me.n bhUlA rahA aur
vR^iddhAvasthAme.n indriyo.nkI shakti kam ho gaI athavA maraNaparya.nt
pahu.Nche, aisA koI rog lag gayA ki, jisase adhamarA jaisA
pa.DA rahA . is prakAr yah jIv tIno.n avasthAo.nme.n
AtmasvarUpakA darshan (pahichAn) na kar sakA
(bhavanatrik) bhavanavAsI, vya.ntar aur jyotiShIme.n (suratan) devaparyAy
(dharai) dhAraN kI, [parantu vahA.N bhI ] (viShay-chAh) pA.Nch indriyo.nke
viShayo.nkI ichChArUpI (dAvAnal) bhaya.nkar agnime.n (dahyo) jalatA
Page 19 of 192
PDF/HTML Page 43 of 216
single page version
duHkh (sahyo) sahan kiyA .
jyotiShI devo.nme.nse kisI ekakA sharIr dhAraN kiyA . vahA.N bhI anya
devo.nkA vaibhav dekhakar pa.nchendriyo.nke viShayo.nkI ichChArUpI agnime.n
jalatA rahA . phi ra ma.ndAramAlAko murajhAte dekhakar tathA sharIr aur
AbhUShaNo.nkI kAnti kShIN hote dekhakar apanA mR^ityukAl nikaT hai–
aisA avadhij~nAn dvArA jAnakar ‘‘hAy ! ab yah bhog mujhe bhoganeko
nahI.n mile.nge !’’ aise vichArase ro-rokar anek duHkh sahan
kiye
bhI jIv svaya.n puruShArtha kar sakatA hai .
Page 20 of 192
PDF/HTML Page 44 of 216
single page version
binA (dukh) duHkh (pAy) prApta kiyA [aur ] (taha.Ntai.n) vahA.Nse (chay)
marakar (thAvar tan) sthAvar jIvakA sharIr (dharai) dhAraN karatA hai;
(yo.n) is prakAr [yah jIv ] (parivartan) pA.Nch parAvartan (pUre karai)
pUrNa karatA rahatA hai .
marakar pR^ithvIkAyik Adi sthAvaro.n
sa.nsArame.n bhaTak rahA hai aur pA.Nch parAvartan kar rahA hai
anya kisI kAraNase–dayA, dAnAdike shubharAgase bhI sa.nsAr nahI.n
TUTatA . sa.nyog sukh-duHkhakA kAraN nahI.n hai, kintu mithyAtva
(parake sAth ekatvabuddhi-kartAbuddhi, shubharAgase dharma hotA hai, shubharAg
hitakar hai aisI mAnyatA) hI duHkhakA kAraN hai . samyagdarshan
sukhakA kAraN hai .
Page 21 of 192
PDF/HTML Page 45 of 216
single page version
kAraN nahI.n hai.n; tathApi parame.n ekatvabuddhi dvArA iShTa-aniShTapanA
mAnakar jIv svaya.n duHkhI hotA hai; aur vahA.N bhramavash hokar kaise
sa.nyogake Ashrayase vikAr karatA hai, yah sa.nkShepame.n kahA hai .
dhAraN karake akathanIy vedanA sahan karatA hai . vahA.Nse nikalakar
anya sthAvar paryAye.n dhAraN karatA hai . trasaparyAy to chintAmaNi-
ratnake samAn ati durlabhatAse prApta hotI hai . vahA.N bhI vikalatray
sharIr dhAraN karake atyanta duHkh sahan karatA hai . kadAchit
asa.nj~nI pa.nchendriy huA to manake binA duHkh prApta karatA hai . sa.nj~nI
ho to vahA.N bhI nirbal prANI balavAn prANI dvArA satAyA jAtA
hai . balavAn jIv dUsaro.nko duHkh dekar mahAn pApakA ba.ndh karate
hai.n aur Chedan, bhedan, bhUkh, pyAs, shIt, uShNatA Adike
akathanIy duHkho.nko prApta hote hai.n .
miTTIkA ek kaN bhI is lokame.n A jAye to usakI durga.ndhase
kaI koso.nke sa.nj~nI pa.nchendriy jIv mar jAye.n . us dharatIko ChUnese
bhI asahya vedanA hotI hai . vahA.N vaitaraNI nadI, semalavR^ikSha, shIt,
uShNatA tathA anna-jalake abhAvase svataH mahAn duHkh hotA hai .
jab bilo.nme.n au.ndhe mu.Nh laTakate hai.n, tab apAr vedanA hotI hai .
phi ra dUsare nArakI use dekhate hI kuttekI bhA.Nti us par TUT
pa.Dte hai.n aur mArapIT karate hai.n . tIsare narak tak amba aur
Page 22 of 192
PDF/HTML Page 46 of 216
single page version
nArakiyo.nko avadhij~nAnake dvArA pUrvabhavo.nke virodhakA smaraN karAke
paraspar la.DvAte hai.n; tab ek-dUsareke dvArA kolhUme.n pilanA,
agnime.n jalanA, Arese chIrA jAnA, ka.DhAIme.n ubalanA, Tuka.De-
Tuka.De kar DAlanA Adi apAr duHkh uThAte hai.n–aisI vedanAe.N
nirantar sahanA pa.DtI hai.n; tathApi kShaNamAtra sAtA nahI.n milatI;
kyo.nki Tuka.De-Tuka.De ho jAne par bhI sharIr pArekI bhA.Nti punaH
milakar jyo.nkA tyo.n ho jAtA hai . vahA.N Ayu pUrNa hue binA mR^ityu
nahI.n hotI . narakame.n aise duHkh kamase kam das hajAr varSha tak
to sahane pa.De hai.n; kintu yadi utkR^iShTa AyukA ba.ndh huA to tetIs
sAgaropam varSha tak sharIrakA anta nahI.n hotA .
tak to mAtAke udarame.n hI pa.DA rahatA hai, vahA.N sharIrako
siko.Dkar rahanese mahAn kaShTa uThAnA pa.DtA hai . vahA.Nse nikalate
samay jo apAr vedanA hotI hai, usakA to varNan bhI nahI.n kiyA
jA sakatA . phi ra bachapaname.n j~nAnake binA, yuvAvasthAme.n viShay-
bhogo.nme.n Asakta rahanese tathA vR^iddhAvasthAme.n indriyo.nkI shithilatA
athavA maraNaparya.nt kShayarog Adime.n rukaneke kAraN Atmadarshanase
vimukh rahatA hai aur AtmoddhArakA mArga prApta nahI.n kar pAtA .
man duHkhI hotA rahatA hai . kadAchit vaimAnik dev bhI huA, to
vahA.N bhI samyaktvake binA Atmik shA.nti prApta nahI.n kar pAtA tathA
Page 23 of 192
PDF/HTML Page 47 of 216
single page version
kAnti kShIN honese mR^ityuko nikaT AyA jAnakar mahAn duHkhI
hotA hai, aur ArtadhyAn karake, hAy-hAy karake maratA hai . phi ra
ekendriy jIv tak hotA hai arthAt punaH tirya.nchagatime.n jA pahu.NchatA
hai . is prakAr chAro.n gatiyo.nme.n jIvako kahI.n bhI sukh-shA.nti nahI.n
milatI . is kAraN apane mithyAtvabhAvo.nke kAraN hI nirantar
sa.nsArachakrame.n paribhramaN karatA rahatA hai .
jIv :–sa.nsArI aur mukta .
tras :–dvIndriy, trIndriy, chaturindriy aur pa.nchendriy .
dev :–bhavanavAsI, vyantar, jyotiShI aur vaimAnik .
pa.nchendriy :–sa.nj~nI aur asa.nj~nI .
yog :–man, vachan aur kAy athavA dravya aur bhAv .
lok :–Urdhva, madhya, adho .
vanaspati :–sAdhAraN aur pratyek .
vaimAnik :–kalpotpanna, kalpAtIt .
sa.nsArI :–tras aur sthAvar athavA ekendriy, dvIndriy, trIndriy,
Page 24 of 192
PDF/HTML Page 48 of 216
single page version
jIv puruShArtha dvArA ma.ndakaShAyarUp pariNamit ho vah .
asa.nj~nI :–shikShA aur upadesh grahaN karanekI shakti rahit jIvako
ekendriy :–jise ek sparshanendriy hI hotI hai aisA jIv .
gati nAmakarma :–jo karma jIvake AkAr nArakI, tirya.nch, manuShya
chintAmaNi :–jo ichChA karane mAtrase ichChit vastu pradAn karatA
narak :–pApakarmake udayame.n yukta honeke kAraN jis sthAname.n janma
karane lagatA hai tathA dUsare nArakiyo.n dvArA satAye jAneke
kAraN duHkhakA anubhav karatA hai, tathA jahA.N tIvra dveSh-
Page 25 of 192
PDF/HTML Page 49 of 216
single page version
bhI ThaharanA nahI.n chAhatA .
nigod :–sAdhAraN nAmakarmake udayase ek sharIrake Ashrayase
aur paidA hote hai.n, us avasthAvAle jIvo.nko nigod
kahate hai.n .
trasaparyAy prApta kar sakate hai.n .
pR^ithvIkAyik :–pR^ithvI hI jin jIvo.nkA sharIr hai ve .
pratyekavanaspati :–jisame.n ek sharIrakA svAmI ek jIv hotA hai
hR^idayasthAname.n ATh pa.nkhu.Diyo.nvAle kamalakI AkR^iti
samAn jo pudgalapiNDa
Page 26 of 192
PDF/HTML Page 50 of 216
single page version
hai; yah moh parimit hai .
shvAs :–raktakI gati pramAN samay, ki jo ek minaTame.n 80
ekase sAt dinakI umrake uttam bhogabhUmike me.nDheke
bAlo.nse bhar diyA jAye . phi ra usame.nse sau-sau varShake
a.ntarase ek bAl nikAlA jAye . jitane kAlame.n un
Page 27 of 192
PDF/HTML Page 51 of 216
single page version
kahate hai.n; vyavahArapalyase asa.nkhyAtagune samayako
‘‘uddhArapalya’’ aur uddhArapalyase asa.nkhyAtagune kAlako
‘‘addhApalya’’ kahate hai.n . das ko.DAko.DI (10 karo.D.h.h+
10 karo.D.h.h) addhApalyo.nkA ek sAgar hotA hai .
antar hai .
mAnanese gamanarahit ayogI kevalIme.n sthAvarakA lakShaN tathA gaman-
sahit pavan Adi ekendriy jIvo.nme.n trasakA lakShaN milanese
ativyAptidoSh AtA hai .
Page 28 of 192
PDF/HTML Page 52 of 216
single page version
nahI.n nikalatA .
vItarAg, vaikriyik sharIr, sAdhAraN aur sthAvarake lakShaN
batalAo .
sabal, sa.nj~nI, sthAvar, narakagati, narakasambandhI bhUkh, pyAs, sardI,
garmI, bhUmisparsha tathA asurakumAro.nke duHkh; akAm nirjarAkA phal,
asurakumAro.nkA kArya tathA gaman; nArakIke sharIrakI visheShatA aur
akAlamR^ityukA abhAv, ma.ndAramAlA, vaitaraNI tathA shItase loheke
golekA gal jAnA–inakA spaShTa varNan karo .
nigodiyAkI indriyA.N, nigodiyAkI Ayu, nigodame.n ek shvAsame.n
janma-maraN tathA shvAsakA parimAN batalAo .
Page 29 of 192
PDF/HTML Page 53 of 216
single page version
namaskR^it vastu, narak kI nadI, narakame.n jAnevAle asurakumAr,
nArakIkA sharIr, nigodiyAkA sharIr, nigodase nikalakar prApta
honevAlI paryAye.n, nau mahInese kam samay tak garbhame.n rahanevAle,
mithyAtvI vaimAnikakI bhaviShyakAlIn paryAy, mAtA-pitA rahit
jIv, sarvAdhik duHkhakA sthAn aur sa.nklesh pariNAm sahit mR^ityu
honeke kAraN prApta hone yogya gatikA nAm batalAo .
Page 30 of 192
PDF/HTML Page 54 of 216
single page version
is prakAr (janma-maraN) janma aur maraNake (dukh) duHkho.nko
(bharat) bhogatA huA [chAro.n gatiyo.nme.n ] (bhramat) bhaTakatA phi ratA
hai . (tAtai.n) isaliye (inako) in tIno.nko (sujAn) bhalI-bhA.Nti
Page 31 of 192
PDF/HTML Page 55 of 216
single page version
(sa.nkShep) sa.nkShepase (kahU.N bakhAn) varNan karatA hU.N, use (sun)
suno .
shubhAshubh rAgAdi vikAr tathA parake sAth ekatvakI shraddhA, j~nAn
aur mithyA AcharaNase hI jIv duHkhI hotA hai; kyo.nki koI sa.nyog
sukh-duHkhakA kAraN nahI.n ho sakatA –aisA jAnakar sukhArthIko
in mithyAbhAvo.nkA tyAg karanA chAhiye . isaliye mai.n yahA.N sa.nkShepame.n
un tIno.nkA varNan karatA hU.N
hai.n, (tinamA.nhi) uname.n (viparyayatva) viparIt (saradhai.n) shraddhA karanA
Page 32 of 192
PDF/HTML Page 56 of 216
single page version
(upayog) dekhanA-jAnanA athavA darshan-j~nAn hai [aur vah ]
(binamUrat) amUrtik (chinmUrat) chaitanyamay [tathA ] (anUp) upamA
rahit hai .
karanese samyagdarshan hotA hai; isaliye in sAt tattvo.nko jAnanA
Avashyak hai . sAto.n tattvo.nkA viparIt shraddhAn karanA use
agR^ihIt mithyAdarshan kahate hai.n . jIv j~nAn-darshan upayogasvarUp
arthAt j~nAtA-dR^iShTA hai . amUrtik, chaitanyamay tathA upamArahit
hai
svabhAv athavA pariNAm (nyArI) bhinna (hai) hai; [tathApi mithyAdR^iShTi
Page 33 of 192
PDF/HTML Page 57 of 216
single page version
(viparIt) viparIt (mAn kari) mAnakar (dehame.n) sharIrame.n (nij)
AtmAkI (piChAn) pahichAn (kare) karatA hai .
dravyo.nse pR^ithak hai, kintu mithyAdR^iShTi jIv AtmAke svabhAvakI yathArtha
shraddhA na karake aj~nAnavash viparIt mAnakar, sharIr hI mai.n hU.N, sharIrake
kArya mai.n kar sakatA hU.N, mai.n apanI ichChAnusAr sharIrakI vyavasthA
rakh sakatA hU.N– aisA mAnakar sharIrako hI AtmA mAnatA hai .
[yah jIvatattvakI viparIt shraddhA hai . ]
nirdhan, (rAv) rAjA hU.N, (mere) mere yahA.N (dhan) rupayA-paisA Adi
(gR^ih) ghar (godhan) gAy, bhai.ns Adi (prabhAv) ba.Dppan [hai; aur ]
Page 34 of 192
PDF/HTML Page 58 of 216
single page version
balavAn, (dIn) nirbal, (berUp) kurUp, (subhag) sundar, (mUrakh)
mUrkha aur (pravIN) chatur hU.N .
sharIr hai so mai.n hI hU.N, sharIrake kArya mai.n kar sakatA hU.N, sharIr
svastha ho to mujhe lAbh ho, bAhya anukUl sa.nyogo.nse mai.n sukhI aur
pratikUl sa.nyogo.nse mai.n duHkhI, mai.n nirdhan, mai.n dhanavAn, mai.n balavAn, mai.n
nirbal, mai.n manuShya, mai.n kurUp, mai.n sundar–aisA mAnatA hai; sharIrAshrit
upadesh tathA upavAsAdi kriyAo.nme.n apanatva mAnatA hai– ityAdi
pariNAm mAnatA hai, vah jIvatattvakI bhUl hai
rahane yA biga.Dnese AtmAkA kuCh bhI achChA-burA nahI.n hotA;
kintu mithyAdR^iShTi jIv isase viparIt mAnatA hai .
Page 35 of 192
PDF/HTML Page 59 of 216
single page version
(dukh den) duHkh denevAle hai.n, (tinahIko) unakI (sevat) sevA
sharIrakA nAsh (viyog) honese mai.n mar jAU.NgA, (AtmAkA maraN
mAnatA hai;) dhan, sharIrAdi ja.D.h.h padArtho.nme.n parivartan honese apaneme.n
iShTa-aniShTa parivartan mAnanA, sharIrame.n kShudhA-tR^iShArUp avasthA honese
mujhe kShudhA-tR^iShAdi hote hai.n; sharIr kaTanese mai.n kaT gayA–ityAdi jo
ajIvakI avasthAe.N hai.n, unhe.n apanI mAnatA hai yah ajIvatattvakI
bhUl hai
nahI.n kar sakate; tathApi aj~nAnI aisA nahI.n mAnatA . parame.n kartR^itva,
mamatvarUp mithyAtva tathA rAg-dveShAdi shubhAshubh AsravabhAv–yah
pratyakSha duHkh denevAle hai.n, ba.ndhake hI kAraN hai.n, tathApi aj~nAnI jIv
unhe.n sukhakar jAnakar sevan karatA hai . aur shubhabhAv bhI bandhakA
hI kAraN hai– Asrav hai, use hitakar mAnatA hai . paradravya jIvako
se nahI.n maratA aur na navIn utpanna hotA hai
Page 36 of 192
PDF/HTML Page 60 of 216
single page version
uname.n prIti-aprIti karatA hai; mithyAtva, rAg-dveShakA svarUp nahI.n
jAnatA; par padArtha mujhe sukh-duHkh dete hai.n athavA rAg-dveSh-moh
karAte hai.n –aisA mAnatA hai, yah AsravatattvakI bhUl hai .
ma.njhAr) phalame.n (rati) prem (karai) karatA hai aur karmabandhake (ashubh)
bure phalase (arati) dveSh karatA hai; [tathA jo ] (virAg) rAg-dveShakA
abhAv [arthAt apane yathArtha svabhAvame.n sthiratArUp
hitake (hetu) kAraN hai.n, (te) unhe.n (Apako) AtmAko (kaShTadAn)
duHkh denevAle (lakhai) mAnatA hai .
sachchA svarUp hai