PDF/HTML Page 1 of 25
single page version
PDF/HTML Page 2 of 25
single page version
થઈ જાય, અંતરમાં ઊથલપાથલ થઈ
અંતરની જ્યોત જાગે તેની દશાની
અંતરપલટો થાય તેને કોઈને પૂછવા
મારતું સાક્ષી આપે કે અમે હવે પ્રભુના
આવી ચૂકયા છે, હવે ટૂંકા કાળે સિદ્ધ
નહિ, ફેર પડે નહિ.
PDF/HTML Page 3 of 25
single page version
PDF/HTML Page 4 of 25
single page version
પરની ભક્તિનો ભાવ તે શુભરાગ છે, તે ધર્મ નથી. ધર્મ તો પોતાના ચિદાનંદસ્વરૂપ આત્માની દ્રષ્ટિ અને
સ્વસંવેદન કરીને તેમાં લીન થવું તે જ છે, અને તેને જ ભગવાન પરમભક્તિ કહે છે.
જે જીવ ભવભયના હરનારા આ સમ્યક્ત્વની, શુદ્ધ જ્ઞાનની અને ચારિત્રની ભવછેદક અતુલ ભક્તિ
ભક્ત છે....ભક્ત છે.
ભગવાન શ્રી કુંદકુંદાચાર્યદેવ અને પદ્મપ્રભમલધારિ મુનિરાજ મહા અધ્યાત્મની મૂર્તિ હતા, અમૃતના
તેઓ કહે છે કે અહો! શ્રમણ હો કે શ્રાવક હો, તેને શુભ કે અશુભરાગ વખતે પણ દ્રવ્યદ્રષ્ટિની મુખ્યતા
ખસતી નથી, ક્ષણે ક્ષણે સ્વભાવની દ્રષ્ટિથી તેમને રત્નત્રયની ભક્તિ વર્તે છે તેથી તેઓ ભક્ત છે, ભક્ત છે.
સર્વજ્ઞ પરમાત્માએ કહેલી વાતને સંતોએ નગારાં પીટીને જાહેર કરી છે. ધર્મી શ્રાવકને પણ નિરંતર
રત્નત્રયની ભક્તિ હોય છે; રાજપાટ હો, ગૃહસ્થાશ્રમ હો, સ્ત્રીઓ હો, છતાં અંદરમાં તે ધર્મીને ભાન છે કે
હું તો ચિદાનંદમૂર્તિ છું; શુદ્ધ ચિદાનંદસ્વરૂપની મુખ્યતા તેની દ્રષ્ટિમાંથી એક સમય પણ છૂટતી નથી. આવો
ધર્મી જીવ રત્નત્રયનો ભક્ત છે. દ્રષ્ટિમાં શુદ્ધદ્રવ્યની મુખ્યતા છૂટીને એક ક્ષણ પણ પર્યાયની કે નિમિત્તની
મુખ્યતા થઈ જાય તો મિથ્યાત્વ થઈ જાય છે. શુદ્ધઆત્માની શ્રદ્ધા–જ્ઞાનરૂપ ભક્તિ ધર્મીને એક ક્ષણ પણ
ખસતી નથી.
તો બંધન થાય છે. નીચલી ભૂમિકામાં ભગવાનની ભક્તિ, ગુરુની ભક્તિ વગેરેનો શુભભાવ આવે છે પણ જ્ઞાની
તેને આસ્રવ સમજે છે, તે નિશ્ચયથી પરમ ભક્તિ નથી; નિશ્ચયથી પરમ ભક્તિ તો પોતાના શુદ્ધપરમાત્માનું
ભજન કરવું તે જ છે. પરમાત્મતત્ત્વના આશ્રયે જે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ પર્યાય પ્રગટે તે ભવભયનો
નાશ કરનારી ભક્તિ છે. આ સિવાય નિમિત્તથી કે રાગથી આત્માને લાભ માને તો તે મિથ્યાત્વ છે; ભેદનો
વિકલ્પ ઊઠે તે પણ રાગ છે; ભેદનું પણ લક્ષ છોડીને અભેદ જ્ઞાન–આનંદસ્વભાવની ભક્તિ કરવી એટલે કે તેનો
આશ્રય કરીને તેમાં તન્મય થવું તે નિશ્ચયભક્તિ છે. જ્યાં આવી ભક્તિ હોય ત્યાં દેવ–ગુરુની ભક્તિના
શુભરાગને વ્યવહારભક્તિ કહેવાય છે. સર્વજ્ઞના માર્ગમાં જે શુદ્ધરત્નત્રયને ભજે તેને જ ભક્ત કહ્યો છે. જે જીવ
રત્નત્રયરૂપે પરિણમ્યો તે રત્નત્રયનો ભક્ત છે.
PDF/HTML Page 5 of 25
single page version
તે જ સાચો ભક્ત છે. આ ભક્તિ કેવી છે?–ભવની છેદક છે. આ સિવાય, આત્માના ભાન વગર સાક્ષાત્
આનંદસ્વરૂપ છું, એક સમયનો ક્ષણિક વિકાર તે હું નથી–એવા શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–રમણતારૂપ નિજ શુદ્ધઆત્માની જે
ભક્તિ છે તે ભવનો નાશ કરનારી છે.
નમો સિદ્ધાણં
નમો આઈરિયાણં
નમો ઉવજઝાયાણં
નમો લોએ સવ્વ સાહૂણં
જેઓ આત્માના પરમ આનંદપદમાં સ્થિર થયા છે તેઓ પરમેષ્ઠી છે.
કહ્યું છે. સ્વભાવના આનંદની મસ્તીમાં ઝૂલતાં ઝૂલતાં, શુભ વિકલ્પ ઊઠતાં આ શાસ્ત્રની રચના થઈ ગઈ છે.
સંતમુનિ તે શબ્દના કે રાગના પણ કર્તા નથી, ચિદાનંદ સ્વભાવના ભાનપૂર્વક તેની રમણતામાં ઝૂલતાં આ શાસ્ત્ર
રચાઈ ગયું તેના તેઓ જ્ઞાતા છે. ટીકાકાર શ્રી પદ્મપ્રભમલધારિદેવ છે તેઓ પણ આવા જ મહા ભાવલિંગી સંત
હતા. અંતરમાં સચ્ચિદાનંદ પરમાત્માનો અનુભવ કરતાં કરતાં આ ટીકા રચાઈ ગઈ છે. તેમાં આ કલશમાં
ભક્તિનું સ્વરૂપ કહ્યું, કે જે જીવ વિકારથી રહિત થઈને શુદ્ધ રત્નત્રયને નિરંતર ભજે છે–આરાધે છે તે જ ભક્ત છે.
પાર ચિદાનંદસ્વભાવી આત્માના શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–રમણતા તે ધર્મ છે, અને તે જ પરમ ભક્તિ છે.
તેની તુલના થઈ શકતી નથી, તેને કોઈ રાગની કે વ્યવહારની ઉપમા દઈ શકાતી નથી. વળી કહ્યું છે કે
રત્નત્રયની અતૂલભક્તિ ‘નિરંતર’ કરે છે એટલે કે સ્વભાવના આશ્રયની મુખ્યતા એક સમય પણ તૂટતી નથી,
સ્વભાવનું જેટલું અવલંબન વર્તે છે તેટલી રત્નત્રયની ભક્તિ નિરંતર વર્તે છે. સમ્યગ્દ્રષ્ટિ ધર્માત્માને પણ
નિશ્ચયસ્વભાવની મુખ્યતા ક્ષણમાત્ર કદી ખસતી નથી માટે તેને નિરંતર સમ્યગ્દર્શનાદિની ભક્તિ છે. મુનિરાજ
કહે છે કે અહો! શુદ્ધ રત્નત્રયની ભક્તિ કરનારા તે શ્રાવકો તેમજ શ્રમણો ભક્ત છે–ભક્ત છે. બે વાર ‘ભક્ત
છે’ એમ કહીને પોતાનો પ્રમોદ જાહેર કર્યો છે.
તીર્થંકર ભગવાનની ભક્તિ કરે છે, એક ભવ અવતારી ઇન્દ્રો અને ઇન્દ્રાણીઓ પણ ભગવાન પાસે ભક્તિથી
થનગન કરતાં બાળકની જેમ નાચી ઊઠે છે, પરંતુ તે વખતેય અંદરમાં શુદ્ધ જ્ઞાનાનંદસ્વભાવની દ્રષ્ટિ ખસતી
નથી. નંદીશ્વરદ્વીપમાં શાશ્વત જિનબિંબો છે, ત્યાં જઈને ઈંદ્ર વગેરે સમકિતીઓ પણ ભક્તિથી નાચી ઊઠે છે, તે
PDF/HTML Page 6 of 25
single page version
ત્મપદ આપવાની શક્તિ તેનામાં જ પડી છે, એ સિવાય કોઈ પરમાં–નિમિત્તમાં, રાગમાં કે પર્યાયમાં એવી તાકાત
નથી કે તે પરમાત્મપદને આપે; માટે પોતાના ધુ્રવ ચિદાનંદ કારણ પરમાત્માને જ ધ્યેયરૂપ કરીને તેના ઉપર
દ્રષ્ટિનું ત્રાટક લગાવવું તેનું નામ શક્તિમાનનું ભજન છે અને તે જ ખરી ભક્તિ છે. હું એક સમયમાં પરિપૂર્ણ
પરમાત્મા છું–એવી દ્રષ્ટિનું અંર્તપરિણમન થયું તેમાં ધર્મીને એક સમય પણ વિરહ નથી પડતો; બહારમાં
વિષયાદિના અશુભ રાગ વખતે પણ તેવી દ્રષ્ટિ નિરંતર રહે છે.–આવી દ્રષ્ટિવાળો જીવ રત્નત્રયનો ભક્ત છે. જો
એક ક્ષણ પણ આવી ભક્તિ કરે તો અલ્પકાળમાં મુક્તિ થયા વિના રહે નહીં.
પરમાત્મતત્ત્વની ભક્તિ કરી–તેની રુચિ કરીને આરાધના કરી–તેને વિષયોની કે વિકારની રુચિ રહે જ નહિ,
પરિણતિ જ્યાં સ્વભાવમાં અંતર્મુખપણે પરિણમી ગઈ ત્યાં બહારના કામ–ક્રોધાદિથી વિમુખતા થઈ ગઈ.–આ
રીતે વિષયકષાયથી વિમુક્ત ચિત્તવાળો જે જીવ શુદ્ધરત્નત્રયની ભક્તિ કરે છે તે જીવ નિરંતર ભક્ત છે..... ભક્ત
છે.–પછી ભલે તે શ્રાવક હો કે મુનિ હો.
કદાચિત્ લડાઈ વગેરેનો જરાક અશુભભાવ આવી જાય તો તે વખતે પણ દ્રષ્ટિમાંથી શુદ્ધ ચૈતન્યતત્ત્વનું
અવલંબન તેને ખસતું નથી માટે કહ્યું કે તે નિરંતર ભક્ત છે, ભક્ત છે.
જે પરમ ભક્તિ કરે, કહી શિવભક્તિ ત્યાં વ્યવહારથી.–૧૩પ.
વખતે સિદ્ધ ભગવાનના ગુણોને લક્ષમાં લઈને ભક્તિ કરે છે. પોતાનો આત્મા સિદ્ધ જેવો છે એવા ભાનપૂર્વક
ભગવંતોના ગુણને ઓળખીને તેમની ભક્તિ પણ શ્રાવકો અને શ્રમણો કરે છે. શ્રાવકો અને શ્રમણો પોતે શુદ્ધ–
રત્નત્રયના આરાધક છે તેથી પૂર્વે શુદ્ધરત્નત્રયને આરાધીને જેઓ મુક્તિ પામ્યા તેમનો પણ આદર–બહુમાન કરે
અને અનંતસુખ વગેરે ગુણો સહિત છે, તેમને ઓળખીને તેમના બહુમાન વગેરેનો સમ્યગ્જ્ઞાનીનો ભાવ તે
વ્યવહારથી નિર્વાણભક્તિ છે.
સિદ્ધભગવાનની ભક્તિને વ્યવહારથી નિર્વાણભક્તિ કહી તેથી એમ ન સમજવું કે તે મોક્ષમાર્ગ છે. મોક્ષમાર્ગ તો
સ્વભાવના આશ્રયે જે નિશ્ચયરત્નત્રય પ્રગટે તે જ છે. વચ્ચે રાગ આવે તે ખરેખર મોક્ષમાર્ગ નથી. ધર્મીને
શુદ્ધસ્વભાવનું ભાન છે ને રાગ પણ થાય છે, પણ ત્યાં તે સમજે છે કે આ રાગ મારો સ્વભાવ નથી, ને તેના
આશ્રયે મારો મોક્ષમાર્ગ નથી; છતાં રાગ વખતે સિદ્ધભગવાન પ્રત્યેની ભક્તિનો ઉલ્લાસ પણ આવ્યા વિના
રહેતો નથી.–આ રીતે નિશ્ચય–વ્યવહારની સંધિ છે.
PDF/HTML Page 7 of 25
single page version
‘પુરાણપુરુષો સમસ્ત કર્મક્ષયના ઉપાયના હેતુભૂત કારણપરમાત્માને અભેદ–અનુપચાર રત્નત્રય
પરિણતિથી સમ્યક્પણે આરાધીને સિદ્ધ થયા’ .....અનાદિકાળથી આ રીતે જીવો સિદ્ધ થતાં જ આવે છે.
આજ પહેલાં શુદ્ધરત્નત્રયવડે પોતાના કારણ પરમાત્માને આરાધી–આરાધીને અનંત તીર્થંકરો, કેવળી
ભગવંતો તથા ગણધરો સિદ્ધ થઈ ગયા છે. મહાવિદેહક્ષેત્રમાં મોક્ષનો માર્ગ કદી બંધ પડતો નથી, ત્યાં સદાય
જીવોનો મોક્ષ થયા જ કરે છે.–કઈ રીતે? કે શુદ્ધરત્નત્રયવડે કારણપરમાત્માની આરાધનાથી. કોઈ જીવો
કુળપરંપરા વગેરેની પક્કડ કરીને વ્યવહારના આશ્રયથી ધર્મ માનતા હોય તો અહીં કહે છે કે અરે ભાઈ!
તારી કુળપરંપરા સાચી કે અનંતા સિદ્ધભગવંતો થઈ ગયા તેમની પરંપરા સાચી? જે અનંતા પુરાણપુરુષો
મોક્ષ પામ્યા તેઓ કોઈ વ્યવહારના કે ભેદરત્નત્રયના આશ્રયથી મોક્ષ નથી પામ્યા, પણ તેઓ તો અભેદ
રત્નત્રયવડે શુદ્ધ આત્માને જ આરાધીને મુક્તિ પામ્યા છે; માટે તે જ એક મુક્તિ માર્ગ છે; તો તું બીજો
ઉપાય કયાંથી લાવ્યો?
પંથ.’ આત્માની આરાધના, આત્માની પ્રસન્નતા, આત્માની કૃપા, આત્માની ભક્તિ, આત્માની સિદ્ધિ તે
શુદ્ધરત્નત્રય વડે જ થાય છે, રાગાદિવડે થતી નથી. શુદ્ધ રત્નત્રયપરિણતિથી અંતરસ્વરૂપમાં વળી ગયા નમી
ગયા–ઝૂકી ગયા–પ્રણમી ગયા તે જ રીતથી બધા સિદ્ધભગવંતો સિદ્ધિને પામ્યા છે. અંદરમાં રાગરહિત
શુદ્ધરત્નત્રય વડે આત્મસ્વભાવની આરાધના કરવી તે એક જ ત્રણેકાળે મોક્ષમાર્ગ છે, અને સત્સમાગમે
સ્વભાવની રુચિ–જ્ઞાન–મનનનો અભ્યાસ કરવો તે વ્યવહાર છે.
કાર્યપરમાત્મા છે. તે પૂર્ણ કાર્ય પ્રગટવાના કારણરૂપ સામર્થ્ય દ્રવ્યમાં ત્રિકાળ છે. એક સમયની પર્યાયને ગૌણ
કરીને જે પૂર્ણ સામર્થ્યરૂપ વર્તમાન તત્ત્વ છે તેને જ કારણપરમાત્મા કહેવાય છે. સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ
નિર્વિકલ્પપર્યાય કે પરમાત્મપર્યાય પ્રગટે તે કાર્ય છે, તે કાર્ય ધુ્રવ આત્મદ્રવ્યમાંથી આવે છે તેથી તે ધુ્રવ
દ્રવ્યસ્વભાવને કારણપરમાત્મા કહ્યો છે; તે સદાકાળ એકરૂપ પરિપૂર્ણ છે. મોક્ષમાર્ગની પર્યાયને મોક્ષનું કારણ
કહેવું તે વ્યવહારથી છે, ખરેખર કાંઈ મોક્ષમાર્ગની પર્યાયમાંથી મોક્ષપર્યાય નથી આવતી; મોક્ષપર્યાય તો
આત્મદ્રવ્યમાંથી આવે છે માટે ધુ્રવઆત્મા જ મોક્ષનું નિશ્ચયકારણ છે. તેને જ નિયમસારમાં ‘કારણપરમાત્મા’
કહીને ગાયો છે. સમ્યગ્દર્શનથી માંડીને સિદ્ધદશા સુધીની બધી પર્યાયો તે ધુ્રવકારણપરમાત્માના અવલંબને
પ્રગટે છે. તેનો પરમ મહિમા કરીને તેનું અવલંબન લેવું તે જ પરમાર્થ ભક્તિ છે અને તે જ મોક્ષમાર્ગ છે.
પ્રગટી તે તેમનો કાર્ય પરમાત્મા છે; એ જ પ્રમાણે આ આત્માનો ધુ્રવસ્વભાવ છે તે પોતાનો કારણપરમાત્મા
છે અને તેનો આશ્રય કરતાં કેવળજ્ઞાનદશા પ્રગટી જાય તે પોતાનો કાર્યપરમાત્મા છે.–આ રીતે પોતાનો શુદ્ધ
કારણ પરમાત્મા તે જ પરમાત્મદશાનું પરમ કારણ છે, એ સિવાય બહારના કોઈ કારણથી પરમાત્મદશા
પ્રગટતી નથી.
પણ મહાવિદેહમાંથી છ માસ અને આઠ સમયમાં ૬૦૮ જીવો મોક્ષમાં જાય છે. તેઓ પોતાના શુદ્ધ કારણ–
પરમાત્માને શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ અભેદ રત્નત્રયપરિણતિથી આરાધીને જ સિદ્ધ થાય છે. નિજ શુદ્ધ આત્માના
અવલંબને જે શુદ્ધ રત્નત્રયપરિણતિ પ્રગટી તેના વડે કારણપરમાત્માની ભક્તિ કરી કરીને પુરાણ પુરુષો સિદ્ધિ
પામ્યા છે, વર્તમાનમાં પણ એ જ ઉપાય છે અને ભવિષ્યમાં પણ સિદ્ધિનો એ જ ઉપાય છે. નિમિત્તથી, રાગથી કે
ભેદરત્નત્રયથી પણ ત્રણ કાળમાં મુક્તિ થતી નથી. ચૈતન્ય–સ્વરૂપની ભાવના કરતાં કરતાં તેમાં રાગરહિત
લીનતા થઈ જાય તેનું નામ અનુપચારરત્નત્રય છે ને તેનાથી જ મુક્તિ થાય છે. તીર્થંકરનામકર્મના કારણરૂપ જે
સોળકારણ ભાવનાનો ભાવ છે તે પણ વ્યવહાર છે, તે આસ્રવ
PDF/HTML Page 8 of 25
single page version
દ્રશ્ય; પ્રવચન પછી શ્રીમાન વછરાજજી શેઠ ઊભા થઇને પૂ. ગુરુદેવશ્રીનો ઉપકાર માની રહ્યા છે.
જ્ઞાનીને જ હોય છે, પણ જ્ઞાની તે ભાવને આદરણીય માનતા નથી; જ્ઞાની તો જાણે છે કે શુદ્ધરત્નત્રયવડે નિજ
કારણ–પરમાત્માને આરાધવો તે જ સિદ્ધિનો ઉપાય છે.
પણ તેનામાં જ ચોસઠપોરી તીખાસ શક્તિપણે હતી તે જ પ્રગટી છે; બહારથી નથી આવી તેમજ એક થી માંડીને
ત્રેસઠ પોરી સુધીની તીખાસમાંથી પણ ચોસઠપોરી તીખાસ આવી નથી, તે અધૂરી તીખાસનો તો અભાવ થઈને
પીપરના સામર્થ્યમાંથી જ પૂરી તીખાસ આવી છે. ઉંદરની લીંડી પણ લીંડીપીપર જેવી લાગે, પણ તેને ઘસતાં
તેમાંથી તીખાસ નહિ પ્રગટે, કેમ કે તેનામાં તેવો સ્વભાવ નથી. લીંડીપીપરમાં સ્વભાવ છે તેમાંથી જ તીખાસ
પ્રગટે છે, તે કોઈ સંયોગને લીધે નથી. તેમ આત્મા પરિપૂર્ણ પરમાત્મશક્તિથી ભર્યો છે, તેનાં શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–
એકાગ્રતા વડે તેમાંથી પરમાત્મદશા પ્રગટે છે. પણ કાંઈ શરીરાદિને ઘસી નાંખવાથી પરમાત્મદશા પ્રગટતી નથી
કેમ કે તેનામાં તેવો સ્વભાવ નથી; તેમ જ અધૂરી દશામાંથી પણ પૂર્ણદશા આવતી નથી. ધુ્રવસ્વભાવ ત્રિકાળ
ભર્યો છે તેના જ અવલંબને અધૂરીદશાનો વ્યય થઈને પૂર્ણ પરમાત્મદશા પ્રગટી જાય છે. આ રીતે શુદ્ધઆત્માની
આરાધના તે જ સિદ્ધિનો ઉપાય છે. આ ઉપાયથી જ ભૂતકાળમાં અનંત સિદ્ધો થયા, વર્તમાનમાં આ ઉપાયથી જ
સિદ્ધ થાય છે અને ભવિષ્યમાં આ ઉપાયથી જ
PDF/HTML Page 9 of 25
single page version
સિદ્ધ થશે, સિદ્ધિનો બીજો ઉપાય નથી. મારી પરિપૂર્ણ પરમાત્મદશા મારા આત્મામાંથી જ પ્રગટવાની છે–એવી
ઓળખાણ વિના ધર્મ થાય નહિ. લૂગડું લેવા જાય કે શાક વગેરે લેવા જાય તથા સોનું કે હીરા–માણેક લેવા જાય
તો ત્યાં તેને પહેલાં ઓળખે છે, તેમ ધર્મ કરવા માટે પહેલાં ઓળખવું તો જોઈએને કે ધર્મ કયાંથી નીકળે છે?
સમ્યગ્દર્શન, સમ્યગ્જ્ઞાન અને સમ્યક્ચારિત્ર એ ત્રણ ચૈતન્યરત્નવડે મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે. કારણ પરમાત્મામાં
દ્રષ્ટિ, તેનું જ્ઞાન અને તેમાં એકાગ્રતા કરીને જે જીવ રત્નત્રયની ભક્તિ કરે છે તે ભક્ત છે અને તે પરમાત્મદશાને
પામે છે. આવા ઉપાયથી અનંત સિદ્ધભગવંતો મુક્ત થયા તેમને ઓળખીને તેમની ભક્તિ કરવી તે નિર્વાણના
પરંપરા–હેતુભૂત વ્યવહાર ભક્તિ છે; પણ અંદરમાં નિજ પરમાત્મસ્વભાવની આરાધનારૂપ નિશ્ચયભક્તિ વર્તે છે
ત્યારે તેને વ્યવહારભક્તિ કહે છે. જે આસન્નભવ્યજીવ પોતાના સ્વભાવમાં અંતર્મુખ થઈને શુદ્ધરત્નત્રય પ્રગટ કરે
છે તેને પરમાર્થભક્તિ છે અને તે ભક્તિ મુક્તિનું કારણ છે.
ગુણસ્થાન પ્રગટે છે. તે પંચમગુણસ્થાનવર્તી શ્રાવકને અંતરની
શુદ્ધતાઅનુસાર અનુક્રમે અગિયાર પડિમાઓ હોય છે.–તે
પડિમાઓનું સ્વરૂપ સમજાવતું આ ખાસ પ્રવચન ધ્યાનપૂર્વક
વાંચવા દરેક જિજ્ઞાસુઓને ભલામણ કરવામાં આવે છે.–સંપાદક.
અગિયાર પદો છે પણ તે બધાય શ્રાવકોને અંતરમાં આત્માનું ભાન હોય છે અને તેમાં અંશે સ્થિરતારૂપ
રત્નત્રયની ભક્તિ હોય છે. આ સિવાય શ્રાવકની એક પણ પડિમા હોય નહિ.
અહીં આચાર્યદેવ કહે છે કે બધાય શ્રાવકો પણ શુદ્ધરત્નત્રયની ભક્તિ–આરાધના કરે છે. જેટલી સમ્યગ્દર્શન–
જ્ઞાનપૂર્વક વીતરાગતા છે તેટલી શુદ્ધરત્નત્રયની ભક્તિ છે ને તેટલો શ્રાવકનો ધર્મ છે; જે રાગ છે તે કાંઈ
શ્રાવકનો ધર્મ નથી. એકથી માંડીને અગિયાર પડિમાવાળા શ્રાવકો શું કરે?–કે શુદ્ધરત્નત્રયની ભક્તિ કરે.
સ્વભાવના આશ્રયે જેટલી રત્નત્રયની આરાધના કરે તેટલો જ ધર્મ છે.
ગૃહસ્થશ્રાવકોને પણ પોતાના શુદ્ધપરમાત્મતત્ત્વનાં શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ શુદ્ધરત્નત્રયનું જે ભજન તે જ ભક્તિ
છે. રત્નત્રયની ભક્તિ કહો કે રત્નત્રયની આરાધના કહો, તે મુક્તિનું કારણ છે.
સમ્યક્ ભાન થયા પછી તેમાં અંશે સ્થિરતા વડે રત્નત્રયની
PDF/HTML Page 10 of 25
single page version
આરાધના કરનારા શ્રાવકોની અગિયાર ભૂમિકાઓ છે; તેમાં એકથી છ પડિમા સુધીના જઘન્ય શ્રાવકો છે,
સાતથી નવ પડિમા સુધીના મધ્યમ શ્રાવકો છે અને છેલ્લી બે પડિમાવાળા ઉત્તમ શ્રાવકો છે.–પણ આ બધાંય
પદો શુદ્ધપરમાત્મતત્ત્વના શ્રદ્ધા–જ્ઞાનપૂર્વક જ હોય છે; કેમ કે પડિમા તો પાંચમા ગુણસ્થાને હોય છે ને દર્શનશુદ્ધિ
તો ચોથા ગુણસ્થાને હોય છે. શુદ્ધઆત્માના ભાનથી દર્શનશુદ્ધિ થયા વગર તો ચોથું ગુણસ્થાન પણ હોતું નથી,
તોપછી પાંચમા ગુણસ્થાનનું શ્રાવકપણું કે પડિમા તો હોય જ કયાંથી? દર્શનશુદ્ધિ પછી આત્મસ્વભાવનું
અવલંબન જેમ જેમ વધતું જાય તેમ તેમ ગુણાનુસાર શ્રાવકની અગિયાર ભૂમિકાઓ હોય છે. અંતરમાં
અખંડાનંદ પરિપૂર્ણ પરમાત્મસ્વભાવની શ્રદ્ધા પછી તેમાં જેટલી રમણતા થાય તેટલે અંશે પડિમા વગેરે હોય છે.
સ્વભાવના અવલંબને જેમ જેમ શુદ્ધતા વધતી જાય છે તેમ તેમ રાગ છૂટતો જાય છે અને તે અનુસાર રાગના
નિમિત્તો સાથેનો સંબંધ પણ સહજપણે છૂટતો જાય છે. અંતરની શુદ્ધતા સિવાય બાહ્યક્રિયાકાંડમાં કે રાગમાં ધર્મ
માની લ્યે તેને તો મિથ્યાત્વ છે, તેને એક પણ પડિમા હોતી નથી. અંતરની શુદ્ધપરિણતિપૂર્વક શુભરાગ હોય તેને
તો વ્યવહારથી પડિમા કહેવાય, પરંતુ અંતરની શુદ્ધપરિણતિ વગરના એકલા શુભરાગને તો વ્યવહાર પડિમા પણ
કહેવાય નહિ.
ત્યાગરૂપ આઠ મૂળગુણ પ્રતિજ્ઞાપૂર્વક હોય છે, સ્વભાવના આશ્રયમાં તેને એટલી શુદ્ધતા પ્રગટી ગઈ છે કે ત્યાં તે
પ્રકારનો રાગ હોતો જ નથી.–દર્શનશુદ્ધિપૂર્વક આવી દશા પ્રગટે તેનું નામ પહેલી પડિમા છે.
અવલંબને જેટલો રાગનો અભાવ થઈને વીતરાગતાની વૃદ્ધિ થાય છે તેટલી આરાધના અને ભક્તિ છે, અને તેને
અનુસાર પડિમા હોય છે. દર્શન–પડિમા પછી ચૈતન્યનું અવલંબન વધતાં શુદ્ધતાના વિશેષ અંશો પ્રગટે ત્યારે
બીજી વ્રતપડિમા પ્રગટે છે. એ પ્રમાણે દરેક પડિમામાં સમજી લેવું. જેમ જેમ શુદ્ધતાના અંશો વધતા જાય છે તેમ
તેમ રાગ છૂટતો જાય છે અને તેમ તેમ પડિમા વધતી જાય છે. આ રીતે બધી પડિમાઓમાં શુદ્ધ ચૈતન્યનું જ
અવલંબન છે.
સામાયિક તો તેને સદાકાળ ચોવીસે કલાક વર્તે છે, ને તે ઉપરાંત વિશેષ લીનતાનો પ્રયત્ન કરે છે.–આવી
સામાયિક પડિમા છે.
સ્વભાવના આશ્રયે જેટલી વીતરાગતા પ્રગટી છે તે અનુસાર પડિમા સદાય વર્તે જ છે.
તેટલી શુદ્ધતા વર્ત્યા જ કરે છે.
તેનું નામ પડિમા છે, ત્યાં જે રાગ છે તે કાંઈ ધર્મ નથી.
PDF/HTML Page 11 of 25
single page version
સદાય વર્ત્યા જ કરે છે; બીજા દિવસોમાં આહાર કરતો હોય ત્યારે પણ તેને આ પડિમા તો વર્તે જ છે, કેમ કે તે
વખતેય આઠમ–ચૌદસે આહાર કરવાના રાગનો તો તેને અભાવ જ વર્તે છે.
જાય છે અને આત્માની શુદ્ધિ વધતી જાય છે; તે શુદ્ધતા અનુસાર આ અગિયાર પડિમા હોય છે; શુદ્ધતા ના જ આ
અગિયાર પ્રકારો છે.
એવો ભાવ હોય, પણ પોતે સચિત્તઆહાર–પાણીને ગ્રહણ કરે નહિ.
ત્યાગ તે તો બહારની વાત છે. ખરેખર આત્મા આહારાદિને ગ્રહી કે છોડી શકતો નથી, પણ અંતરમાં ચિદાનંદ
જ્ઞાતાની શાંતિ વધતાં તેવો સચેત આહાર પાણીનો આજ પતો નથી એટલે સચેત વસ્તુની સાથેનો નિમિત્ત–
નૈમિત્તિક સંબંધ પણ છૂટી જાય છે.–આનું નામ સચિત્તત્યાગ પડિમા છે. હું સચિત્ત આહારને ગ્રહી કે છોડી શકું
છું–એવી જેની બુદ્ધિ છે તેને સચિત્તત્યાગ પડિમા હોતી જ નથી, તેને તો દર્શનશુદ્ધિ પણ નથી. દર્શનશુદ્ધિ પછી
શ્રાવકને સ્વભાવના આશ્રયે જેમ જેમ વિશેષ રાગ છૂટતો જાય છે તેમ તેમ પડિમા વધતી જાય છે. જુઓ, આ
શ્રાવકના ધર્મની આરાધના! મુનિદશા અને શ્રાવકદશા તે અંતરની ચીજ છે.
વધતાં ચારે પ્રકારનાં રાત્રિભોજનનો વિકલ્પ પણ નથી આવતો તેનું નામ રાત્રિભોજનત્યાગપડિમા છે. આ
પડિમાવાળા શ્રાવકને દિવસના ભાગમાં ખાવાનો ભાવ આવે અને ખાતો હોય ત્યારે પણ
રાત્રિભોજનત્યાગપડિમા વર્તે છે.
રાત્રિભોજન છૂટયું, અથવા તો બહારમાં રાત્રિભોજન છૂટયું માટે અંદર શુદ્ધતા થઈ–એમ નથી; પણ એવો સહજ
નિમિત્તનૈમિત્તિક સંબંધ છે કે અંતરમાં સ્વરૂપની શુદ્ધતા વધતાં રાગ છૂટયો તે અનુસાર તેનાં નિમિત્તો પણ છૂટી
જાય છે. દેહની ને આહારની ક્રિયા તો તે ક્ષણે તેનાં કારણ થાય છે ને તેના કારણે અટકે છે, હું તો જ્ઞાતા છું–એવા
ભાનપૂર્વક સ્વરૂપમાં સ્થિરતાના અંશો જેમ જેમ વધતાં જાય છે તેમ તેમ આ પડિમાઓ હોય છે.
નિજ આત્માનું ભાન થઈને તેમાં એટલી લીનતા પ્રગટી કે વિષયનો ભાવ જ છૂટી ગયો, અને બહારમાં
નિમિત્તપણે દેહની તેવી ક્રિયા પણ છૂટી ગઈ, તેનું નામ બ્રહ્મચર્યપડિમા છે. અંતરની શુદ્ધપરિણતિ સાથે
સંધિપૂર્વકની આ વાત છે. આ બ્રહ્મચર્યપડિમામાં નિયમપૂર્વકનું શુદ્ધ બ્રહ્મચર્ય હોય છે. આ પહેલાં સામાન્ય
બ્રહ્મચર્યનો શુભભાવ હોય પણ તેને પડિમા ન કહેવાય. અંતરમાં ચિદાનંદ સ્વરૂપના ભાન સહિત વિશેષ
શુદ્ધતાં પ્રગટતાં રાગનો સહજ ત્યાગ થાય ત્યારે જ પડિમા કહેવાય. એકલું બહારમાં છોડીને કે શુભરાગ
કરીને પોતાને વ્રત કે પડિમાધારી માની બેસે, ને અંદરમાં શુદ્ધપરિણતિનું તો ઠેકાણું ન હોય તેને વ્રત કે
પડિમા હોય નહિ. તેને માટે તો કહ્યું છે કે–
ગ્રહે નહિ પરમાર્થને લેવા લૌકિક માન.
PDF/HTML Page 12 of 25
single page version
વ્રત અને પડિમા આવે છે, કાંઈ બહારમાંથી વ્રત કે પડિમા આવતાં નથી. કોઈ કહે કે ‘મને સાત પડિમા આપો.’
ત્યાં સામો કહે કે ‘લ્યો, આ સાત પડિમા.’–તો શું કોઈ બીજા પાસેથી પડિમા આવતી હશે? પડિમા કોઈ બીજા
પાસેથી આવતી નથી તેમ જ બહારમાં વેશ ફેરવવાથી પડિમા થઈ જતી નથી. પડિમા તો અંતરની વસ્તુ છે.
સ્વભાવમાં સ્થિરતા વધતાં રાગરહિત પર્યાય પ્રગટે છે તે અનુસાર પડિમા છે; એવી પડિમા પોતે પોતાના
સ્વભાવમાંથી જ્યારે પ્રગટ કરે ત્યારે શ્રીગુરુએ પડિમા આપી એમ વ્યવહારથી કહેવાય છે.
અચેત કરવાના આરંભનો ભાવ પણ આવતો નથી. લીલોતરી કાપવી, ચૂલો સળગાવવો વગેરે આરંભના
ભાવ આઠમી પડિમાવાળા શ્રાવકને હોતા નથી. કોઈ પરને હણવાની કે બચાવવાની પર્યાય હું કરી શકતો
નથી, હું તો જ્ઞાનસ્વરૂપ છું–આવું ભાન તો ધર્મીને ચોથા ગુણસ્થાને થઈ ગયું છે, ત્યારપછી જ્ઞાનસ્વરૂપના
અવલંબનમાં સ્થિર થતાં એવી શુદ્ધતા વધી કે આરંભનો રાગ જ છૂટી ગયો ને બહારમાં આરંભની ક્રિયા
પણ સ્વયમેવ છૂટી ગઈ,–આનું નામ આઠમી પડિમા છે. ‘આરંભનો ત્યાગ’ એમ નિમિત્તથી કહેવાય છે,
ખરેખર આત્માએ બહારની ક્રિયાને છોડી નથી. તેમ જ બહારમાં આરંભ છૂટયો તેથી અંદરમાં શુદ્ધતા
પ્રગટી–એમ પણ નથી. અંદરમાં શુદ્ધતા વધતાં રાગ છૂટી ગયો ત્યાં નિમિત્તથી એમ બોલાય કે આત્માએ
આરંભનો ત્યાગ કર્યો. ખરેખર બહારના ત્યાગમાં આત્માની પડિમા નથી, પણ અંદરના ચિદાનંદસ્વભાવમાં
એકાગ્રતા વધતાં શુદ્ધતાનો અંશ વધ્યો ને આરંભનો ભાવ છૂટી ગયો તેનું નામ પડિમા છે. આ
પડિમાવાળા શ્રાવકને સ્વભાવનું અવલંબન એટલું વર્તે છે કે ચોવીસે કલાક આરંભત્યાગ પડિમા વર્તે છે,
આરંભનો ભાવ તેને ઉત્પન્ન જ થતો નથી.
ખરેખર તો સ્વભાવના આશ્રયે શુદ્ધતા થતાં રાગ થતો જ નથી, તેથી રાગનો ત્યાગ પણ વ્યવહારથી છે. જુઓ,
આમાં વ્યવહાર પણ આવી જાય છે.–કઈ રીતે? કે ધુ્રવ ચૈતન્યનું અવલંબન લેતાં શુદ્ધતા થઈ તે નિશ્ચય, અને
રાગ છૂટયો તે વ્યવહાર; તેમ જ રાગ છૂટતાં રાગના નિમિત્તો સાથેનો સંબંધ છૂટી ગયો, ત્યાં આત્માએ તે
નિમિત્તોને છોડયા–એમ કહેવું તે અસદ્ભૂતવ્યવહાર છે. શુદ્ધતા વધતાં રાગનો અને તેના નિમિત્તનો સંબંધ છૂટી
જ જાય એવો નિયમ છે. આ નવમી પડિમાવાળાને હજી વસ્ત્ર હોય છે, પણ પૈસા વગેરેનો પરિગ્રહ હોતો નથી.
પૈસા નજીક આવવા કે દૂર જવા તે તો જડની ક્રિયા છે, તેનો કર્તા આત્મા નથી. રાગ હતો ત્યારે લક્ષ્મી વગેરેનો
પરિગ્રહ કહ્યો અને રાગ છૂટતાં લક્ષ્મી વગેરે પરિગ્રહને છોડયો–એમ કહ્યું. આ તરફ ચૈતન્યમાં સ્થિરતા વધી ત્યાં
પૈસા વગેરે પરિગ્રહ તરફનો ભાવ છૂટી ગયો–તેનું નામ પરિગ્રહ ત્યાગ પડિમા છે.
અમુક ચીજ બનાવજો’ એમ પોતાના માટે આહારની અનુમોદનાનો વિકલ્પ પણ આવતો નથી, એવી અંદરની
શુદ્ધતા વધી ગઈ છે. કોઈ તેને પૂછે કે ‘તમારે માટે શું કરું?’ તો તે જવાબ આપે નહિ. હજી આ પડિમાવાળા
પોતાને માટે બનાવેલો આહાર લ્યે, પણ પોતે એવી અનુમતિ ન આપે કે મારા માટે અમુક ચીજ કરજો.
શ્રાવકમાં ક્ષુલ્લક
PDF/HTML Page 13 of 25
single page version
અને એલક એવા બે પ્રકાર છે. તે ક્ષુલ્લક કે એલકને પોતાને માટે કરેલો આહાર લેવાની વૃત્તિ ન ઊઠે. તેને રોગ
થયો હોય ને તેને માટે કોઈ ખાસ આહારાદિ બનાવે તો તે લ્યે નહિ. તેને તે આહાર લેવાનો ભાવ જ ન આવે, એવી
ચૈતન્યના આશ્રયે શુદ્ધતા વધી ગઈ છે. શુદ્ધતા વધતાં રાગ છૂટયો ત્યાં ઉદિષ્ટ આહારને છોડયો એમ નિમિત્તથી
છે કે આ પડિમાઓ સમ્યગ્દર્શનપૂર્વક જ હોય છે. સમ્યગ્દર્શનપૂર્વક ચૈતન્યના આનંદનો અનુભવ વધતાં હઠ વગર
સહજપણે આવી પડિમાઓ હોય છે. જુઓ, શ્રાવકની આવી દશા હોય છે. તેનું નામ ભક્તિ છે, તેનું નામ
રત્નત્રયની આરાધના છે અને તે શ્રાવકોનો ધર્મ છે; તે સિવાય રાગમાં ધર્મ નથી, તેમ જ બહારનાં પદાર્થોનું તો
ગ્રહણ કે ત્યાગ આત્મા કરી શકતો જ નથી. આત્મામાં ‘ત્યાગોપાદાન શૂન્યત્વ’ નામનો ધર્મ છે એટલે આત્મા
પરનું ગ્રહણ કે ત્યાગ કરતો નથી. આવા આત્માના ભાનપૂર્વક હઠ વિનાની વીતરાગી દશા પ્રગટે ત્યાં આવી પડિમા
હોય છે. હઠ કરીને બહારમાં ત્યાગ કરે તેથી કાંઈ પડિમા થઈ જતી નથી શુદ્ધ સ્વભાવમાં અંતર્મુખ વલણથી જેમ
તેના નિમિત્તોનો ત્યાગ હોય છે. અંતરમાં શુદ્ધરત્નત્રયની આરાધના વગરના વ્રત–તપ ત્યાગ અને પડિમા એ તો
બધાંય બાળવ્રત, બાળતપ, બાળત્યાગ ને બાળપડિમા છે; ‘બાળ’ એટલે મૂર્ખાઈ ભરેલાં–અજ્ઞાનીનાં વ્રત–તપ–
ત્યાગ–પડિમા છે. ચૈતન્યસ્વભાવનું ભાન કરીને શ્રાવક રત્નત્રયને જેટલો ભજે છે તેટલી ભક્તિ છે અને તેટલો
તેને શુદ્ધાત્માના શ્રવણ તરીકે એટલે કે દેશનાલબ્ધિ તરીકે અહીં નથી સ્વીકારતાં. અહીં તો એવી જ દેશનાલબ્ધિ
લીધી છે કે જે દેશનાલબ્ધિ મળ્યા પછી જીવ પાછો ન ફરે. અને એ દેશનાલબ્ધિ આત્મજ્ઞાની પાસેથી જ મળે છે–એવો
નિયમ બતાવવા અહીં આત્મજ્ઞાનીની સેવા–સંગતિ કરવાની વાત મૂકી છે. જો અજ્ઞાનીના ઉપદેશથી પણ અનાદિ
મિથ્યાદ્રષ્ટિને દેશનાલબ્ધિ થઈ જતી હોય તો ‘આત્મજ્ઞાનીની સેવા’ ની વાત શા માટે કરે? આચાર્યદેવ કહે છે કે
જીવોને ભિન્ન આત્માનું એકપણું જ પૂર્વે કદી સાંભળવામાં, પરિચયમાં કે અનુભવમાં આવ્યું નથી;–કેમ? કે પોતામાં
અનાત્મજ્ઞપણું હોવાથી, અને બીજા આત્માને જાણનારાઓની સંગતિ –સેવા નહિ કરી હોવાથી. અહીં અનાદિ
અજ્ઞાનીને જ્ઞાની બનાવવા માટે વાત લીધી છે, તેથી દેશનાલબ્ધિ જ્ઞાની પાસેથી જ મળે–એ વાત મૂકી છે. આ
જેવો છે. વસ્તુ તો દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયસ્વરૂપ છે; તેમાં ત્રિકાળી દ્રવ્ય–ગુણના આશ્રયે નવી નવી પર્યાયો પ્રગટે છે.–
જો આમ જાણે તો તો પર્યાય દ્રવ્ય તરફ વળી જાય, એટલે કે દ્રવ્યનો આશ્રય કરીને પર્યાય નિર્મળપણે પરિ–
PDF/HTML Page 14 of 25
single page version
ણમે; અનંત ધર્મોથી અભેદ એવા ધુ્રવ દ્રવ્યના આશ્રયે અવસ્થા પ્રગટવાનું ન માનતાં, પર્યાયમાંથી પર્યાય પ્રગટે કે
નિમિત્તથી પ્રગટે–એમ જે માને છે તે જીવે વસ્તુને દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયસ્વરૂપ નથી માની પણ ક્ષણિક પર્યાયને જ
વસ્તુ માની છે, એટલે તે ક્ષણિકવાદી બૌદ્ધ જેવો છે,–તે પર્યાયમૂઢ મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. વ્યવહાર (શુભરાગ) કરતાં
કરતાં નિશ્ચય પ્રગટે–એવી જેની માન્યતા છે તે પણ પર્યાયમૂઢ છે. જે જીવ ધુ્રવ આત્મસ્વભાવનો આશ્રય કરે છે
તે જ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ છે, ને તે સ્વસમય છે. જેની દ્રષ્ટિ પર્યાય ઉપર છે એટલે કે પર્યાયના આશ્રયથી જે લાભ માને છે
તે જીવ, નામથી ભલે જૈન હોય પણ ભાવથી તો બૌદ્ધ છે.
કરતી જાગી ને ચારે ગતિના કારણને મૂળમાંથી ઉખેડતી પ્રગટ થઈ ત્યાં પરિભ્રમણ ટળી ગયું ને અંશે મુક્તિની
પર્યાય પ્રગટ થઈ. સાચી સમજણે અજ્ઞાનરૂપી અંધકારનો નાશ કર્યો છે. મારો આત્મા જ્ઞાતા–દ્રષ્ટા વીતરાગી
સ્વભાવ જ છે–એમ જ્ઞાનમાં સ્વીકારતી જ્ઞાનજ્યોતિ સારી રીતે સજ્જ થઈ છે.
જ્ઞાનજ્યોતિ પ્રગટી તે પ્રગટી, હવે અખંડધારાએ કેવળજ્ઞાન સુધી પહોંચી જ જવાની; જ્ઞાનજ્યોતિ એવી સજ્જ
થઈ કે જ્ઞાન–આનંદ કરતી કેવળજ્ઞાન–સમુદ્રમાં ભળી જવાની.–એવો તેનો ફેલાવ તેને કોઈ આવરી શકે નહિ,
રોકી શકે નહિ; ચૈતન્યની જ્ઞાનજ્યોતિ જાગી તેને રોકવાને–આવરવાને સમર્થ આ જગતમાં કોઈ પદાર્થ નથી,
કોઈ પદાર્થનો એવો ગુણ નથી કે કોઈ પદાર્થની એવી પર્યાય નથી. જાગનાર જાગે તેને આવરણ કરનાર ત્રણકાળ
ત્રણલોકમાં કોઈની શક્તિ નથી.
અરે આત્મા! તું જાગ.....તું જાગીને જો તો તારા સ્વભાવમાં બંધન છે જ નહિ.–એમ ભાન થતાં દ્રવ્યબંધ
રહેતો નથી, ત્યારે પછી જ્ઞાનને આવરણ કરનારું કોઈ રહેતું નથી, તે જ્ઞાન સદા પ્રકાશમાન જ રહે છે.
નથી; ભગવાન આત્મા તો એક જ્ઞાયકભાવ છે તે શુભ–અશુભ ભાવોપણે પરિણમતો જ નથી. પર્યાયમાં વ્યવહાર
હોવા છતાં સ્વભાવદ્રષ્ટિથી જોઈએ તો જ્ઞાયકભાવ તે–પણે પરિણમતો નથી.–આવો જ્ઞાયકભાવ છે તેનો જ્યાં
નિર્ણય કર્યો ત્યાં પર્યાય અંતરમાં અભેદ થઈ ને શુદ્ધતા પ્રગટી. આનું નામ જ્ઞાયકભાવની ઉપાસના છે. આ રીતે
જ્ઞાયકભાવની ઉપાસનાથી જ ક્રમેક્રમે શુદ્ધતા વધતી જાય છે. અહીં પંચપરમેષ્ઠીની કે શુભરાગની ઉપાસના
કરવાનું ન કહ્યું, કેમ કે પંચપરમેષ્ઠી તો પોતાથી પર છે અને શુભરાગ વિકાર છે તે કોઈના આશ્રયે આત્માને
શુદ્ધપણું કે મોક્ષમાર્ગ પ્રગટતો નથી. એકરૂપ જ્ઞાયકસ્વભાવના આશ્રયે જ શુદ્ધપણું ને મોક્ષમાર્ગ પ્રગટે છે, તેથી
એક જ્ઞાયકભાવની ઉપાસના કરવાનું જ કહ્યું છે. દ્રવ્યદ્રષ્ટિથી જ્ઞાયકભાવ તો સદા જ્ઞાયક જ છે. ‘હું જ્ઞાયક છું’
એમ સ્વભાવદ્રષ્ટિ વડે નિર્ણય કરીને તેમાં ઠર્યો ત્યારે તે આત્માને ‘શુદ્ધ’ કહેવાય છે. જ્ઞાયકભાવમાં પર્યાય અભેદ
થઈને શુદ્ધ થઈ તેથી તે આત્માને ‘શુદ્ધ’ કહ્યો.–આનું નામ જ્ઞાયકભાવની ઉપાસના છે.
પર્યાયે તેને સ્વીકાર્યો તે પર્યાયમાં શુદ્ધતા થઈ ગઈ; પણ તે પર્યાય ઉપર સમ્યગ્દર્શનની દ્રષ્ટિ નથી, એકરૂપ
જ્ઞાયકભાવ
PDF/HTML Page 15 of 25
single page version
ઉપર જ દ્રષ્ટિ છે. આવી જ્ઞાયકભાવની ઉપાસના એટલે કે તેની શ્રદ્ધા તેનું જ્ઞાન અને તેમાં લીનતા તે મોક્ષમાર્ગ છે.
તેમાં તે કાંઈ નુકસાન કરે નહિ, તો રાગ આત્માને નુકસાનનું કારણ છે કે નથી?
પણ નુકસાન કરતો નથી. રાગને લીધે પ્રતીત કાંઈ કાચી થઈ ગઈ–એમ નથી.
નથી પણ આત્માનું જ્ઞેય જ છે.
જે નિર્મળતા પ્રગટી છે તે તો પ્રગટી જ છે, તે નિર્મળતાનો કાંઈ રાગ અભાવ કરતો નથી. માટે ચારિત્રની
વર્તમાન પ્રગટેલી નિર્મળતામાં તે સમયનો રાગ નુકસાન કરતો નથી. જુઓ, સ્વભાવ અને રાગ બંને
જુદા પડી ગયા, સ્વભાવમાં રાગનો અભાવ, રાગમાં સ્વભાવનો અભાવ.
જેમકે ચોથા ગુણસ્થાને સમ્યગ્દ્રષ્ટિને સ્વરૂપાચરણ ચારિત્ર પ્રગટયું છે તેટલી ચારિત્રની નિર્મળતા પ્રગટી
(સ્વરૂપાચરણને) નુકસાન કરતો નથી. વળી એ જ પ્રમાણે છઠ્ઠા–સાતમા ગુણસ્થાને મુનિને ચારિત્રની ઘણી
નિર્મળતા પ્રગટી છે અને સંજ્વલનનો અતિ અલ્પ રાગ રહ્યો છે; પણ તે રાગ તે ભૂમિકામાં પ્રગટેલા
નિર્મળચારિત્રને કાંઈ નુકશાન કરતો નથી.–આમ છતાં ચારિત્રમાં રાગને નુકસાનકર્તા કહેવામાં આવે છે તેનું
કારણ શું છે તે સમજવું જોઈએ. તે આ પ્રમાણે છેઃ સમ્યગ્જ્ઞાને વસ્તુના અભેદસ્વભાવને જાણ્યો છે તેમજ દર્શન–
જ્ઞાન–ચારિત્ર આદિ ગુણભેદને પણ જાણ્યા છે તથા તેની પર્યાયને પણ જાણી છે. તે જ્ઞાનમાં ચારિત્રની પૂર્ણતાનું
સ્વરૂપ જણાયું છે; ચારિત્ર ગુણનું પૂર્ણ સ્વરૂપ રાગરહિત હોવું જોઈએ તેવું વર્તમાન પર્યાયમાં નથી માટે પર્યાયમાં
તેટલું નુકસાન છે.
પણ જેટલી નિર્મળતા પ્રગટી છે તેમાં તો કાંઈ રાગ નુકસાન કરતો નથી, તે પર્યાય સત્ છે. જે નિર્મળતા છે તેમાં
રાગનો અભાવ છે તેથી તે નિર્મળતાને રાગ નુકસાન કરતો નથી.
શકે નહિ, અને જે નિર્મળતા પોતે પ્રગટી જ નથી તેમાં પણ કર્મ શું કરે? જે પર્યાય પ્રગટેલી છે તે તો સત્ છે,
તેમાં કર્મ કાંઈ ફેરફાર ન કરી શકે, અને જે પર્યાય પ્રગટી જ નથી એટલે કે અસત્ છે તેમાં પણ કર્મ કાંઈ કરી શકે
નહિ. આ રીતે કર્મ આત્માની પર્યાયમાં કાંઇ કરતું નથી. આવા સમય–સમયના સત્ની નિરપેક્ષતા જે જીવ
યથાર્થપણે જાણે તે જીવ પરથી નિરપેક્ષ થઈને દ્રવ્યસન્મુખ થયાં વિના રહે નહીં.
PDF/HTML Page 16 of 25
single page version
છે; પણ (૨) ભિન્ન આત્માના એકત્વની વાત જીવે કદી સાંભળી નથી. તેમાંથી ન્યાયઃ
સાંભળી? શ્રી આચાર્યદેવ કહે છે કે તે જીવોએ શબ્દો ભલે ન સાંભળ્યા હોય, પરંતુ કામ–ભોગની કથાના
શ્રવણનું જે કાર્ય છે તેને તો તેઓ કરી જ રહ્યા છે, શબ્દો ન સાંભળવા છતાં તેના ભાવ પ્રમાણે ઊંધુંં વર્તન
તો તેઓ કરી જ રહ્યા છે; કામ–ભોગની કથા સાંભળનારા અજ્ઞાની જીવો જે (વિકારનો અનુભવ) કરી
રહ્યા છે અને કહી રહ્યા છે તેવું તે જીવો કથા સાંભળ્યા વગર પણ કરી જ રહ્યા છે, માટે તેમણે પણ કામ–
ભોગ–બંધનની કથા સાંભળી છે એમ આચાર્યદેવે કહ્યું. શુદ્ધાત્માના ભાન વગર અનંતવાર નવમી
ગ્રૈવેયકના ભવ કરનારો જીવ, અને બીજો નિત્યનિગોદનો જીવ–એ બંને એક જ જાતના છે, બંને
અશુદ્ધઆત્માનો જ અનુભવ કરી રહ્યા છે. નિગોદના જીવને શ્રવણનું નિમિત્ત મળ્યું નથી અને નવમી
ગ્રૈવેયક જનાર જીવને શ્રવણનું નિમિત્ત મળવા છતાં તેનું ઉપાદાન સુધર્યું નથી માટે તેણે શુદ્ધાત્માની વાત
સાંભળી એમ અહીં અધ્યાત્મશાસ્ત્રમાં ગણતા નથી. કામ–ભોગની કથા તો નિમિત્ત છે, તે સાંભળવાનું ફળ
શું?–કે વિકારનો અનુભવ; તે વિકારનો અનુભવ તો નિગોદનો જીવ કરી જ રહ્યો છે, માટે તે જીવે કામ–
ભોગની કથા સાંભળી છે.
આત્માના શુદ્ધ સ્વભાવની વાર્તા તે જીવોએ કદી સાંભળી નથી. કેમ કે અંતરની રુચિથી તેનું પરિણમન કર્યું નથી,
શુદ્ધાત્માનો અનુભવ કર્યો નથી માટે તેણે શુદ્ધાત્માની વાત સાંભળી પણ નથી. શુદ્ધાત્માનું શ્રવણ કર્યું એમ તો
ત્યારે કહેવાય કે જો તેનો આશય સમજી તે–અનુસાર પરિણમે! એટલે ભાવપૂર્વકના શ્રવણને જ અહીં શ્રવણમાં
ગણ્યું છે. નિમિત્ત સાથે ઉપાદાનના ભાવનો મેળ થાય તો જ તે નિમિત્ત કહેવાય. અનાદિથી કામ–ભોગ–બંધનની
કથાના નિમિત્તો સાથે જીવના ઉપાદાનનો મેળ થયો છે, પરંતુ શુદ્ધજ્ઞાયક–એકત્વ–વિભક્ત આત્મસ્વરૂપને
બતાવનાર નિમિત્ત સાથે તેના ઉપાદાનનો મેળ થયો નથી માટે તેણે શુદ્ધ આત્માની વાત સાંભળી પણ નથી.
અહીં તો ઉપાદાન–નિમિત્તની સંધિપૂર્વક કથન છે; નિમિત્ત તરીકે એવા અપૂર્વ શ્રવણને સ્વીકાર્યું છે કે જેવું શ્રવણ
કર્યું તેવી રુચિ અને અનુભવ પણ કરે જ.
શબ્દો કાને પડયા તે કાંઈ શુદ્ધાત્માનું શ્રવણ નથી પણ શ્રવણ પરિચય અને અનુભવ ત્રણેની એકતા એટલે
કે જેવો શુદ્ધાત્મા સાંભળ્યો તેવો જ પરિચયમાં–રુચિમાં લઈને તેનો અનુભવ કરે એનું નામ શુદ્ધાત્માનું
શ્રવણ છે, એવું શ્રવણ જીવે પૂર્વે કદી કર્યું નથી માટે હવે તું શુદ્ધાત્માની રુચિના અપૂર્વભાવે આ સમયસારનું
શ્રવણ
PDF/HTML Page 17 of 25
single page version
કરજે એમ આચાર્યદેવ કહે છે.
જ શબ્દો સાંભળીને જે જીવ પોતાના વિષય–કષાયના ભાવને પોષતો હોય તો તેને માટે તે વિકથા છે. તેમ અહીં
જે જીવ શુદ્ધાત્માની રુચિ કરે તેણે જ શુદ્ધ આત્માની વાત શ્રવણ કરી કહેવાય, શુદ્ધાત્માના શબ્દો કાને પડવા છતાં
જો વિકારની રુચિ ન છોડે તો તેણે શુદ્ધાત્માની વાત સાંભળી નથી. એટલે નિમિત્ત ઉપર કાંઈ વજન ન રહ્યું પણ
પોતાના ઉપાદાનમાં રુચિના ભાવ ઉપર વજન આવ્યું.
બતાવીને તેનો અનુભવ કરવાનું કહે છે. જે જીવ શુદ્ધઆત્માનો તો અનુભવ ન કરે ને વિકારની રુચિ કરીને તેનો
જ અનુભવ કરે તો તે જીવે ખરેખર શુદ્ધઆત્માની વાત સાંભળી જ નથી.
શુદ્ધ જ્ઞાયક છે’ એમ શુદ્ધાત્માના અસ્તિત્વ ઉપર જોર નથી દેતો–એટલે કે પોતાની રુચિને શુદ્ધાત્મા તરફ નથી
વાળતો–તે જીવે ભગવાનની વાણી સાંભળી નથી; કેમ કે ભગવાનની વાણી સાંભળ્યા પહેલાં તેનો જેવો ભાવ
હતો તેવા જ ભાવને ભગવાનની વાણી સાંભળ્યા પછી પણ તે સેવી રહ્યો છે. જેટલા જીવો શુદ્ધ આત્માની રુચિ
તરફ નથી વળતા ને અશુદ્ધ આત્માની (–વ્યવહારની, રાગની, નિમિત્તની, પરાશ્રયની) રુચિ કરે છે તે બધાય
જીવોએ કામ–ભોગ બંધનની જ કથા સાંભળી છે પણ શુદ્ધ આત્માની વાત સાંભળી નથી. જેવું કાર્ય તે જીવો કરે
છે તેવું જ કાર્ય નિત્ય નિગોદના જીવો પણ કરી જ રહ્યા છે. અનાદિથી વાણી નહોતી સાંભળી ત્યારે જે દશા હતી
તેમાં વાણી સાંભળ્યા પછી કાંઈ ફેર ન પડયો ને તેવી જ દશા રહી, તો તેણે આત્મસ્વભાવની વાત સાંભળી–એમ
જ્ઞાની સ્વીકારતા નથી.
શ્રવણના ફળમાં યથાર્થ આત્મસ્વરૂપનો પરિચય અને અનુભવ પણ હોય; પરિચય અને અનુભવ વગરનું શ્રવણ
તે ખરેખર શ્રવણ નથી.
મેં પૂર્વે કદી સાંભળ્યું જ નથી–આમ પોતાના ભાવમાં અપૂર્વતા લાવીને તે સાંભળે છે, તેથી નિમિત્તમાં પણ
અપૂર્વતાનો જ આરોપ આવે છે. પૂર્વે જે શુદ્ધ આત્માનું શ્રવણ–પરિચય ને અનુભવ નહોતો કર્યો તે હવે અપૂર્વ
રુચિ પ્રગટ કરીને આત્માનું શ્રવણ–મંથન ને સ્વાનુભવ કરવા તૈયાર થયો છે.
એમ કહીને શ્રી આચાર્યદેવ એકત્વસ્વભાવના શ્રવણને ‘અપૂર્વ’ તરીકે સ્વીકારે છે; નિમિત્તની અપૂર્વતા છે તે
એમ પ્રસિદ્ધ કરે છે કે અહીં નૈમિત્તિકભાવમાં પણ અપૂર્વતાની શરૂઆત પ્રગટી છે. જો ઉપાદાનમાં અપૂર્વતા શરૂ ન
થઈ હોય તો નિમિત્તની અપૂર્વતાને સ્વીકારશે કોણ? નિમિત્ત–નૈમિત્તિક બંનેના મેળપૂર્વક એકત્વ–સ્વભાવનું
શ્રવણ પૂર્વે કદી કર્યું નથી. નિમિત્ત–નૈમિત્તિકભાવના મેળવાળું શ્રવણ તે અપૂર્વ છે; તેમાં જીવનો નૈમિત્તિકભાવ
પણ અપૂર્વ છે, અને તે અપૂર્વ ભાવનું નિમિત્ત હોવાથી તે નિમિત્ત પણ અપૂર્વ છે.
PDF/HTML Page 18 of 25
single page version
કલ્પના કરશો નહિ. આનું બહુમાન કરનાર પણ મહા
ભાગ્યશાળી છે.’ –પૂ. ગુરુદેવશ્રી.
સિવાય બીજી વાત તમારામાં વચ્ચે લાવશો નહીં, અને મારામાં પણ તે જોશો નહીં. હું એકત્વ–વિભક્ત શુદ્ધ
આત્મા જ કહેવા માંગું છું. તો તે સાંભળતાં તમે પણ તેનું જ લક્ષ રાખજો.
મારા લક્ષનું જોર ભાષા ઉપર નથી પણ શુદ્ધ આત્મા ઉપર જ છે, તેમાં તો મારી ભૂલ નહિ જ થાય, માટે તમે પણ
હું જેવો શુદ્ધ આત્મા દર્શાવવા માંગુ છું તેવા શુદ્ધ આત્માને જ લક્ષમાં રાખીને ઉપાદાન–નિમિત્તના ભાવની સંધિ
કરજો. એટલે હું મારા સ્વાનુભવથી જેવો શુદ્ધાત્મા કહેવા માંગુ છું તેવો શુદ્ધાત્મા તમે પણ સ્વાનુભવથી સમજી
જશો.
કરજે; અમારી વાણીના લક્ષે નહિ પણ તારા સ્વાનુભવથી તું પ્રમાણ કરજે; વાણીના લક્ષે તો વિકલ્પ થશે, તેની
મુખ્યતા કરીશ નહિ, બીજા કોઈ જાણપણાની મુખ્યતા કરીશ નહિ પણ શુદ્ધઆત્માની મુખ્યતા કરીને તેનો
સ્વાનુભવ કરજે. કોઈ કહે કે આ સમયસાર સાંભળીને શું કરવું?–તો આચાર્ય કુંદકુંદપ્રભુ કહે છે કે સ્વાનુભવથી
શુદ્ધઆત્માને પ્રમાણ કરવો.
બહારના જાણપણાના બોલમાં ક્યાંય ચૂકી જાઉં તો તે ગ્રહણ કરવામાં સાવધાન ન થવું. સાવધાની તો શુદ્ધ
આત્મામાં જ રાખવી.
બીજાના દોષ તરફ તારું લક્ષ જશે ને? પણ તું એકત્વ–વિભક્ત શુદ્ધાત્મા સિવાય બીજે ક્યાંય લક્ષ કરીને અટકીશ
નહિ એટલે મારામાં પણ તને દોષ જોવાનો વિકલ્પ ઊભો નહિ થાય. હું શુદ્ધાત્મા કહું છું અને તું તેની હા જ
પાડજે. હું જે બતાવવા નથી માગતો તેના ઉપર તું પણ વજન આપીશ નહિ, હું જે એકત્વ–વિભક્ત આત્મા
દર્શાવવા માંગુ છું તે લક્ષમાં લઈને તેની હા પાડજે.
વગેરેમાં દોષ આવી જવાનો સંભવ છે. સ્વાનુભવમાં તો હું નિઃશંક છું, મારા સ્વાનુભવથી હું શુદ્ધાત્માનું જે કથન
કરીશ તેમાં તો ક્યાંય ચૂક નહિ જ પડે. અહો! આચાર્યદેવને જેટલી નિઃશંકતા છે તેટલી જ નિર્માનતા છે. તેથી
કહે છે કે હું સર્વજ્ઞ નથી પણ છદ્મસ્થ છું, છતાં મને શુદ્ધ આત્માનું પ્રચુર સ્વસંવેદન વર્તે છે એટલે હું મારા
સ્વાનુભવથી શુદ્ધાત્માનું જે વર્ણન કરીશ તેમાં તો
PDF/HTML Page 19 of 25
single page version
ક્યાંય દોષ નહિ જ આવે, પણ વ્યાકરણની વિભક્તિ વગેરેમાં કદાચ કંઈ દોષ આવી જાય અને તારા જ્ઞાનના
ક્ષયોપશમમાં તે જણાઈ જાય તો તું તે જાણપણા ઉપર કે દોષ ઉપર મુખ્યપણે જોઈશ નહિ, પણ તેને ગૌણ કરીને
એકત્વસ્વભાવને જ મુખ્યપણે જોજે, તે સ્વભાવ તરફ જ વળજે.
તે શુદ્ધાત્માને પ્રમાણ કરનારા જીવો ન હોય એમ બને જ નહિ. ‘દર્શાવું તો કરજો પ્રમાણ’ એમ કહેવામાં
આચાર્યદેવને ખાતરી છે કે શિષ્યે પૂર્વે અનંતકાળમાં જે રીતે શુદ્ધાત્માનું યથાર્થ શ્રવણ નથી કર્યું તે ભાવ
ટાળીને હવે જુદી જ રીતે અપૂર્વપણે શુદ્ધાત્માનું યથાર્થ શ્રવણ કરીને તે શુદ્ધાત્માને સમજી જશે. પૂર્વે તેં કદી
જેને નથી જાણ્યો એવો શુદ્ધાત્મા હું તને અત્યારે દર્શાવું છું, માટે તું અપૂર્વ ભાવે તે પ્રમાણ કરીને સ્વાનુભવ
કરજે.
ગાથામાં શ્રી આચાર્યદેવ આત્માનો એકત્વ–વિભક્ત જ્ઞાયકસ્વભાવ દર્શાવે છે.
સદ્ભૂત–વ્યવહાર બાકી રહ્યો તેનો નિષેધ સાતમી ગાથામાં કર્યો. એ રીતે છઠ્ઠી–સાતમી ગાથામાં
‘શુદ્ધજ્ઞાયકભાવ’ બતાવીને તેના આશ્રયે ચારે પ્રકારના વ્યવહારનો નિષેધ કર્યો. આ ‘જ્ઞાયકભાવ’ તે નિશ્ચય છે
અને તેનો આશ્રય કરવો તે મોક્ષમાર્ગ છે.
લીન થઈ જાય છે, તે વખતે તો ‘પ્રમત્ત–અપ્રમત્ત નથી ને જ્ઞાયક છું’ એવો વિકલ્પ પણ નથી, ત્યાં તો
જ્ઞાયકનો અનુભવ જ વર્તે છે. આવી દશામાં ઝૂલતાં ઝૂલતાં આ સમયસારની અદ્ભુત રચના થઈ ગઈ છે,
તેમાં અપૂર્વ ગંભીર ભાવો ભર્યા છે. ‘સમયસાર’ એટલે શુદ્ધઆત્મા, તેના વર્ણનની શરૂઆત કરતાં છઠ્ઠી
ગાથામાં જ ‘જે જ્ઞાયકભાવ છે તે પ્રમત્ત કે અપ્રમત્ત નથી’ એમ કહીને તે એક ગાથામાં જ આચાર્યદેવે ચાર
નયોનું વર્ણન સમાવી દીધું છે. તે આ પ્રમાણે–
વ્યવહારનું જ્ઞાન તો ગર્ભિતપણે કરાવી દીધું, અને ‘જ્ઞાયકભાવ’ બતાવીને તેનો નિષેધ પણ કર્યો.
રાગમાં જોડાયેલું છે તે જ્ઞાનનો ઉપયોગ સ્થૂળ છે. જો અબુદ્ધિપૂર્વકના રાગને પણ પકડી શકે એવો સૂક્ષ્મ ઉપયોગ
થાય તો તો કેવળજ્ઞાન હોય અને ત્યાં રાગનો બિલકુલ અભાવ હોય. અહીં તો સાધકની વાત છે. સાધકને જે
અબુદ્ધિપૂર્વકનો વિકલ્પ છે તે અનુપચરિત અસદ્ભુત વ્યવહારનયનો વિષય છે. ‘જ્ઞાયકભાવ અપ્રમત્ત પણ નથી’
એમ કહીને ગર્ભિતપણે તે વ્યવહારનું જ્ઞાન કરાવીને તેનો નિષેધ કર્યો.
PDF/HTML Page 20 of 25
single page version
હોય જ નહિ તો તેનો નિષેધ કરવાનું પણ રહેતું નથી.
એ પ્રમાણે એક જ ગાથામાં ત્રણ પ્રકારના વ્યવહાર અને એક નિશ્ચય એમ ચાર પ્રકાર સમાડી દીધા છે;
આત્માને શુદ્ધ જ્ઞાયક કહ્યો તેમાં ગર્ભિતપણે ગુણગુણી ભેદરૂપ વ્યવહારનો નિષેધ પણ આવી જાય છે; છતાં
સાતમી ગાથામાં તેનો સ્પષ્ટપણે નિષેધ કર્યો છે. આ રીતે સમયસારમાં સર્વ પ્રકારના વ્યવહારનો નિષેધ કરીને
અભેદ જ્ઞાયક–સ્વભાવની દ્રષ્ટિ કરાવવાનો શ્રી આચાર્યદેવનો આશય છે.
અશુદ્ધતા છે–અને શુદ્ધાત્માનો અનુભવ તે વિકલ્પથી પણ પાર છે–એમ તેણે પકડી લીધું છે; તેથી પૂછે છે કે
પ્રભો! દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રથી પણ આત્માને અશુદ્ધપણું આવે છે તો એ ત્રણભેદ કેમ કહેવામાં આવ્યા છે? તેના
ઉત્તરમાં આચાર્યદેવ ગુણભેદનો પણ નિષેધ કરીને અભેદ જ્ઞાયકસ્વરૂપ બતાવે છે, તે જ સમ્યગ્દર્શનનો વિષય છે.
છઠ્ઠી અને સાતમી આ બે ગાથામાં તો આખા સમયસારના મૂળિયાં છે.
‘રાગ તે આત્મા’ એવો વ્યવહાર તો કેમ પાલવે? ‘ચારે પ્રકારના વ્યવહારનો નિષેધ કરીને જ્ઞાયક–સ્વભાવની
દ્રષ્ટિ કર’ એમ ઉપદેશમાં કહેવાય, પણ ખરેખર તો જ્ઞાયક–સ્વરૂપની દ્રષ્ટિ કરતાં તે ચારે પ્રકારના વ્યવહારનો
નિષેધ થઈ જાય છે,–નિશ્ચયસ્વભાવનો આશ્રય લેતાં જ વ્યવહારનો આશ્રય છૂટી જાય છે.
કહીને તેનો નિષેધ કર્યો ત્યાં તેની નીચેના નયો તો વ્યવહાર છે જ–એ વાત આવી જાય છે.
રાગને આત્મા કહેનારો અસદ્ભુત વ્યવહારનય છે તે પરથી આત્માની ભિન્નતા બતાવે છે, અને રાગ અસદ્ભુત
છે. એમ બતાવીને તેનો નિષેધ કરવાનું જણાવે છે.