PDF/HTML Page 1 of 21
single page version
Atmadharma is a magazine that has been published from
Songadh, since 1943. We have re-typed and uploaded the
old Atmadharma Magazines to our website
We have taken utmost care while re-typing, from the
original Atmadharma Magazines. There may be some
typographical errors, for which we request all readers to
kindly inform us about the same, to enable us to correct
and improve. Please send your comments to
Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust
(Shree Shantilal Ratilal Shah-Parivar)
PDF/HTML Page 2 of 21
single page version
PDF/HTML Page 3 of 21
single page version
* સવારના પ્રવચનમાં કાર્તિકેયાનુપ્રેક્ષા વંચાય છે, તેમાં અત્યારે લોક
સુદ પાંચમના રોજ પૂર્ણ થયું છે; અઅષાઢ વદ ૪ થી બૃહદ્ દ્રવ્યસંગ્રહનું વાંચન
શરૂ થયું છે. વચમાં થોડા દિવસ સમયસારનો કર્તાકર્મઅધિકાર વંચાયો હતો.
બંધઅધિકાર ઉપરનાં પ્રવચનો છપાઈ ગયા છે તે થોડા વખતમાં પ્રસિદ્ધ થશે.
આ પ્રવચનો પૂ. બેનશ્રી બેનના સુહસ્તે લખાયેલાં છે. શ્રી પંચાસ્તિકાયનું
ગુજરાતી ભાષાંતર તૈયાર થાય છે.
PDF/HTML Page 4 of 21
single page version
અને કઈ રીતે પ્રાપ્ત કરાય છે?’ તેના ઉત્તરમાં શ્રી આચાર્યદેવ કહે છે કે
‘આત્મા અનંત ધર્મોવાળું એક દ્રવ્ય છે, અને અનંતનયાત્મક શ્રુતજ્ઞાન–
પ્રમાણપૂર્વક સ્વાનુભવ વડે તે જણાય છે.’ અથવા આત્મદ્રવ્યનું ૪૭ નયોથી વર્ણન
કર્યું છે, તેમાંથી ૧૭ નયો ઉપરના પ્રવચનો અત્યાર સુધીમાં આવી ગયા છે,
ત્યાર પછી આગળ અહીં આપવામાં આવે છે.
ચૈતન્યમૂર્તિ આત્મા અનંત ધર્મોથી મહિમાવંત છે. જેણે પોતાનું અપૂર્વ આત્મહિત પ્રગટ કરવું હોય તેણે
નહિ અને પરનો મહિમા ટળે નહિ. આત્માનો મહિમા આવ્યા વગર જ્ઞાન તેમાં ઠરે નહિ એટલે કે આત્મહિત
પ્રગટે નહિ. આત્માને ઓળખતાં તેનો મહિમા આવે અને જ્ઞાન તેમાં ઠરે એટલે આત્મહિત પ્રગટે. માટે જે જીવ
આત્મહિતનો કામી હોય તેણે સત્સમાગમે આત્માના સ્વભાવને ઓળખવો જોઈએ.
પણ પોત પોતાની કલ્પના પ્રમાણે કલ્પી લીધું છે. જગતમાં અનંત આત્માઓ અને અનંત પરમાણુઓ સ્વતંત્ર–
સ્વયંસિદ્ધ તત્ત્વો છે, તે દરેક પદાર્થ એક જ સમયમાં ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવતા સહિત છે; એકેક આત્મા અસંખ્યપ્રદેશી
અને અનંત ધર્મોથી પરિપૂર્ણ છે–આવી વાત સર્વજ્ઞશાસન સિવાય બીજે ક્યાં છે? શ્રી સમંતભદ્ર આચાર્યદેવ
સ્વયંભૂસ્તોત્રમાં કહે છે કે ‘હે જિનેન્દ્ર! આખું જગત પ્રત્યેક સમયે ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રૌવ્યલક્ષણવાળું છે–આવું જે
તારું વચન છે તે તારી સર્વજ્ઞતાને જાહેર કરે છે.’ ધ્રુવતા અપેક્ષાએ વસ્તુ નિત્ય છે ને ઉત્પાદ–વ્યય અપેક્ષાએ
વસ્તુ અનિત્ય છે; એ રીતે એક જ વસ્તુમાં નિત્ય–અનિત્યપણું એક સાથે જ રહેલું છે. અજ્ઞાનીઓને આ વાત
વિરોધાભાસ જેવી લાગી છે કે અરે! જે નિત્ય હોય તે જ અનિત્ય કઈ રીતે હોય? અને જે અનિત્ય હોય તે જ
નિત્ય કઈ રીતે હોય? એકેક વસ્તુમાં અનંત ધર્મો છે–એ વાત અજ્ઞાનીઓને સમજાતી નથી. પણ, દ્રવ્યપણે જે
વસ્તુ નિત્ય છે તે જ વસ્તુ પર્યાયપણે અનિત્ય છે–આમ યથાર્થ વસ્તુસ્વરૂપ સમજતાં જ્ઞાનીને તો પ્રમોદ આવે છે
કે અહો! આવી અપૂર્વ વાત મેં પૂર્વે કદી સાંભળી ન હતી.
PDF/HTML Page 5 of 21
single page version
અસત્ કલ્પના કરે છે તેથી તે જ્ઞાન અસત્ છે. તે મિથ્યાજ્ઞાનનો વિષય એટલે કે તેની કલ્પના પ્રમાણેનો પદાર્થ આ
જગતમાં છે જ નહિ. જગતમાં મિથ્યાજ્ઞાન છે પણ તેનું જ્ઞેય નથી. અહો! આખું જગત સમ્યગ્જ્ઞાનનો જ વિષય છે. જો
જ્ઞાન પ્રમાણે વસ્તુનું સ્વરૂપ હોય તો તો તે જ્ઞાન મિથ્યા ન કહેવાય. પણ જે જ્ઞાનપ્રમાણે વસ્તુનું સ્વરૂપ ન હોય તે
જ્ઞાનને મિથ્યા કહેવાય છે એટલે કે મિથ્યાજ્ઞાનનો વિષય જ જગતમાં નથી. આ સંબંધમાં કેટલાક ઉદાહરણ–
આત્મા એવો નથી કે જે પર દ્રવ્યની ક્રિયા કરી શકે. જેમ આકાશનું ફૂલ જગતમાં વસ્તુ જ નથી, તેમ પરની ક્રિયા
કરી શકે એવી વસ્તુ જ જગતમાં નથી. તેથી ‘હું પરનું કાંઈ કરી શકું’ એવી મિથ્યા માન્યતાનો વિષય આ
જગતમાં નથી. તે મિથ્યા માન્યતા પરમાં નિરર્થક છે અને આત્મામાં અનર્થકારી છે.
કોઈ એમ માને કે ‘જગતમાં એક સર્વવ્યાપક આત્મા જ છે ને બીજું બધું સર્વથા ભ્રમ છે,’ તો તેનું જ્ઞાન
ઉત્તર :– તેણે ખરેખર આત્માને માન્યો જ નથી. તેણે જેવા સ્વરૂપે આત્માને માન્યો છે તેવો આત્મા
છે. જેમ વાંઝણીનો પુત્ર એ કોઈ વસ્તુ જ નથી તેમ જગતમાં મિથ્યાજ્ઞાનનો કોઈ વિષય જ નથી, એટલે કે
તેનું વર્ણન કર્યું છે; તેમાં ૧૭ નયો ઉપરનું વિવેચન આવી ગયું છે, હવે નિત્યનય અને અનિત્યનયથી આત્માનું
વર્ણન કરે છે.
આવો આત્માનો ધર્મ છે તેને નિત્યનય જાણે છે.
અનંત અવતાર થયા છતાં આત્મા તેનો તે જ અવસ્થિત છે, અવતાર બદલતાં આત્મા બદલી જતો નથી, આવો
માને એટલે કે ક્ષણે ક્ષણે તેની પર્યાય પલટે છે એમ ન માને ને સર્વથા અવસ્થિત જ માને તો તેનું શ્રુતજ્ઞાન
પ્રમાણ થતું નથી એટલે તેનો નિત્યનય પણ સાચો રહેતો નથી. વસ્તુના અનિત્ય ધર્મને માન્યા વિના બંધ–મોક્ષ
વગેરે કોઈ કાર્ય સાબિત નહિ થાય.
PDF/HTML Page 6 of 21
single page version
તેમ આ સંસારરૂપી નાટકમાં જીવ કોઈ વાર રાજા, કોઈ વાર રંક, કોઈ વાર મુનષ્ય ને કોઈ વાર દેવ, કોઈ વાર
પુરુષ ને કોઈ વાર સ્ત્રી એમ જુદી જુદી ક્ષણિક પર્યાયોને ધારણ કરે છે છતાં પોતે જીવપણે નિત્ય અવસ્થિત છે;
આવો તેનો એક ધર્મ છે.
ક્ષણિક પર્યાયો ધારણ કરતો હોવા છતાં આત્મા મટીને અન્યરૂપ થઈ જતો નથી, પણ આત્મપણે નિત્ય ટકનારો
છે. આત્મામાં એક સાથે અનંત ધર્મો છે તેમાંથી, નિત્યનયે જોતાં આત્મા નિત્યધર્મસ્વરૂપે પ્રતિભાસે છે.
જોતાં આત્મા નિત્યપણે દેખાય છે; અને ઉત્પાદ–વ્યય અપેક્ષાએ જોતાં તે જ આત્મા ક્ષણિકપણે દેખાય છે. અહો!
સિવાય આવું અનેકાન્તસ્વરૂપ જાણવામાં આવી શકે નહિ અને જે આવું અનેકાન્તસ્વરૂપ જાણે તે સર્વજ્ઞ થયા
વિના રહે નહિ.
અજ્ઞાનીઓએ વસ્તુના એક ધર્મને પકડીને તેને જ આખી વસ્તુ માની લીધી છે. વેદાંત વગેરે વસ્તુના એક
નિત્યધર્મને પકડીને આત્માને એકાંત નિત્ય જ માને છે, ને બૌદ્ધ એકલા અનિત્યધર્મને પકડીને આત્માને એકાંત
ક્ષણિક જ માને છે, તેઓએ યથાર્થ વસ્તુને જાણી નથી અને તેમનો અંશ પણ સાચો નથી. જૈનમાં સર્વજ્ઞભગવાન
કહે છે કે આત્મામાં નિત્યપણું અને અનિત્યપણું બંને ધર્મો એક સાથે જ રહેલા છે, ને એ પ્રમાણે દરેક વસ્તુમાં
અનંતધર્મો એક સાથે રહેલા છે. –આમ આખી વસ્તુના સ્વીકારપૂર્વક કોઈ અપેક્ષાએ તેને નિત્ય કહે અને કોઈ
અપેક્ષાએ અનિત્ય કહે, –તો તેનો નિત્યઅંશ અને અનિત્યઅંશ બંને સાચા છે. વેદાંતમતમાં વસ્તુને એકાંત નિત્ય
માને છે પણ તેની સાથે રહેલા અનિત્યઅંશને કબૂલતા નથી એટલે તેનો નિત્યઅંશ પણ સાચો નથી. અને
બૌદ્ધમતમાં વસ્તુને એકાંત ક્ષણિક માને છે પણ તેની સાથે રહેલા બીજા નિત્યઅંશને નથી માનતા, તેથી તેનો
ક્ષણિકઅંશ પણ સાચો નથી. જેનો અંશી સાચો નથી તેનો અંશ પણ સાચો નથી, વસ્તુના યથાર્થ સ્વરૂપને જાણ્યા
વિના તેના એક ધર્મનું પણ યથાર્થ જ્ઞાન થતું નથી. એક ધર્મથી વસ્તુને કહેતાં તે જ વખતે બીજા અનંત ધર્મો
પણ વસ્તુમાં રહેલા છે તેના સ્વીકાર વગર એક ધર્મનો સ્વીકાર પણ સાચો નથી. માટે બધા પડખેથી
વસ્તુસ્વરૂપને નક્કી કરવું જોઈએ.
અનિત્યધર્મપણે જોતી વખતે પણ ધર્મીને આત્માની નિત્યતાનું ભાન સાથે જ વર્તે છે.
જ અનિત્યતા વગર દુઃખ ટાળીને સુખ કરવાનું, શ્રવણ–મનન કરવાનું વગેરે –કાંઈ કાર્ય બની શકે નહિ. નિત્યતા
અને અનિત્યતા એવા બંને ધર્મો વગર આત્માનું અસ્તિત્વ જ સિદ્ધ ન થાય. આત્મામાં નિત્યપણું અને
અનિત્યપણું એ બંને ધર્મો ત્રિકાળ છે.
PDF/HTML Page 7 of 21
single page version
તો થયા જ કરે છે.
નિત્ય ટકનારો હોવા છતાં ઉત્પાદ–વ્યયપણે ક્ષણિક પણ છે, દ્રવ્યરૂપે સળંગ ટકીને ક્ષણે ક્ષણે નવી નવી પર્યાયપણે
સ્વાંગ વખતે રામનો સ્વાંગ ન હોય એટલે સ્વાંગ અપેક્ષાએ ક્ષણિકતા છે, પણ નટ તો બધાય સ્વાંગોમાં
સળંગપણે રહેલો છે; તેમ આત્મામાં સંસાર વખતે સિદ્ધદશા ન હોય ને સિદ્ધદશા વખતે સંસાર ન હોય, એટલે
પર્યાય અપેક્ષાએ આત્મા અનિત્ય છે. અને સંસાર કે સિદ્ધ બધી પર્યાયોમાં સળંગપણે આત્મા રહેલો છે તે
અપેક્ષાએ આત્મા નિત્ય છે.
પરિણમન થાય છે, અન્યથા પરિણમન નથી થતું. તે અપેક્ષાએ તેને કૂટસ્થ કહેલ છે એમ સમજવું.
અરે ભાઈ! તું એટલું વિચાર તો ખરો કે પહેલાંં કરતાં તું કાંઈક નવું જાણવા આવ્યો તે જ તારા જ્ઞાનની
અનિત્યતા સિદ્ધ કરે છે. પહેલાંં સાંભળવાની જિજ્ઞાસાથી આવ્યો ને પછી એમ થયું કે મારે આ વાત નથી
સાંભળવી, –ત્યાં તારા વિચારો બદલ્યા કે નહિ? જો આત્માની સર્વથા નિત્યતા હોય તો આવો વિચારનો પલટો
થઈ શકે નહિ.
ક્ષણિકપણું સાબિત થઈ ગયું.
ઊજવાશે. આ દિવસો દરમિયાન ઉત્તમક્ષમા વગેરે દસ ધર્મો ઉપર પૂ. ગુરુદેવશ્રીના આધ્યાત્મિક
પ્રવચનો થશે.
સર્વે મેમ્બરોને હાજર રહેવા વિનંતિ છે.
ધાર્મિક દિવસો તરીકે ઊજવાશે ને આ દિવસોમાં પૂ. ગુરુદેવશ્રીનાં ખાસ પ્રવચનો થશે. આ દિવસો
દરમિયાન ઘણાખરા મુમુક્ષુઓને કામધંધાથી નિવૃત્તિનો વિશેષ અવકાશ મળતો હોવાથી તેઓ
લાભ લઈ શકે તે હેતુએ આ આઠ દિવસો રાખવામાં આવે છે.
PDF/HTML Page 8 of 21
single page version
વર્ણન હતું, ને આ સર્વદર્શિત્વશક્તિ કહીને દર્શનના પરિપૂર્ણ સામર્થ્યનું વિશેષ વર્ણન કર્યું છે. સર્વ પદાર્થના
સમુહરૂપ લોકાલોકને સત્તામાત્ર દેખે એવી સર્વદર્શિત્વશક્તિ છે. આત્મામાં લોકાલોકને દેખવાની શક્તિ છે પણ
તેને પોતાનાં કરવાની કે તેમાં કાંઈ ઊથલ પાથલ કરવાની આત્માની તાકાત નથી. જેમ આંખનો સ્વભાવ
પદાર્થોને ફક્ત દેખવાનો છે પણ તેમાં આઘુંપાછું કરવાનો આંખનો સ્વભાવ નથી; તેમ આત્માને દર્શન અને
જ્ઞાનરૂપી આંખો છે, તેનો સ્વભાવ સમસ્ત પદાર્થોને દેખવા–જાણવાનો છે, પણ ક્યાંય ઘાલમેલ કરવાનો તેનો
સ્વભાવ નથી.
માને નહિ તેમ જ રાગને કે અલ્પદર્શિતાને પણ પોતાનું સ્વરૂપ ન માને; ત્રિકાળી સર્વદર્શિત્વશક્તિની સન્મુખ
થતાં તે બધાનો મહિમા છૂટી જાય છે. સાધકની પર્યાયમાં હજી સર્વદર્શીપણું પ્રગટ્યું ન હોવા છતાં તેને સર્વદર્શિત્વ
પરિણમનની પ્રતીત છે કે સર્વદર્શિત્વપણે પરિણમવાની તાકાત મારામાં અત્યારે પણ ભરી છે. સર્વદર્શીપણું એટલે
કેવળદર્શન; તે કેવળદર્શનરૂપે પરિણમવાની તાકાત જો મારામાં ન હોય તો કેવળદર્શનનું વ્યક્ત પરિણમન ક્યાંથી
થશે? ત્રિકાળી શક્તિની પ્રતીતમાં તેની વ્યક્તિની પ્રતીત પણ આવી જ જાય છે.
તેણે આત્માના કેવળજ્ઞાન–કેવળદર્શનની પ્રતીત કરવી. લોકાલોકની સંપદા કાંઈ આત્મામાં ઘૂસી જતી નથી, પણ
જ્ઞાનદર્શનમાં લોકાલોક જણાય–દેખાય તે જ લોકાલોકની પ્રાપ્તિ છે. ખરેખર તો જ્ઞાન જ્ઞાનમાં છે ને લોકાલોક
લોકાલોકમાં છે, પણ લોકાલોકનું જ્ઞાન થઈ ગયું તે અપેક્ષાએ તેની પ્રાપ્તિ કહેવાય છે. જે થોડું થોડું માંગશે–એટલે
કે અલ્પતાની ભાવના કરશે તેને કાંઈ નહિ મળે અને જે પૂર્ણતાની ભાવના ભાવશે તેને પૂરું મળશે–બધુંય
જણાશે. માટે લક્ષ્મી વગેરે પરને મેળવવાની ભાવના છોડીને એવી ભાવના ભાવો કે જેમાં બધુંય એક સાથે
જણાય એવું કેવળજ્ઞાન હજો! અત્યારે કેવળદર્શનની વાત ચાલે છે, પછી દસમી શક્તિમાં કેવળજ્ઞાનની વાત
કરશે; વસ્તુમાં તો બંને એક સાથે જ છે. કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શનરૂપ પરિણમન થાય તેવી
PDF/HTML Page 9 of 21
single page version
તેમાં લીન થતાં કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શનનું વ્યક્ત પરિણમન થઈ જાય છે.
માટે તેને લોકાલોકની સન્મુખ થવું નથી પડતું, પણ આત્મસન્મુખ રહીને જ લોકાલોકને દેખી લ્યે એવી
આત્માની તાકાત છે. અને આત્માના આવા સામર્થ્યની પ્રતીત પણ કોઈ પર વડે કે પરની સન્મુખતાથી થતી
નથી, સ્વરૂપસન્મુખતાથી જ તેની પ્રતીત થાય છે.
જ માન્યો નથી. અંર્તદ્રષ્ટિ વગર પોતાને પંડિત માનીને લોકો અનેક પ્રકારના કુતર્ક કરે છે, પણ ચૈતન્યવસ્તુ
એકલા તર્કનો વિષય નથી, આ માર્ગ તો અંર્તદ્રષ્ટિ અને અનુભવનો છે. આચાર્યદેવે અહીં સ્પષ્ટ કહ્યું છે કે
આત્માના દર્શનસ્વભાવમાં સર્વદર્શીપણે પરિણમવાની તાકાત છે. સર્વજ્ઞતા અને સર્વદર્શિતારૂપે આત્માનું
પરિણમન થઈ શકે છે–એવી પણ જેને પ્રતીત નથી તેણે તો ખરેખર સર્વજ્ઞદેવને જ માન્યા નથી એટલે તેને તો
જૈનધર્મની વ્યવહારશ્રદ્ધા પણ નથી.
ભગવાનની સ્તુતિમાં આવે છે કે
વિશ્વાસ ન કરે તો ધર્મનો લાભ થાય નહિ, અને તેણે ભગવાનની પરમાર્થસ્તુતિ કરી ન કહેવાય. ભગવાનમાં
તેનો વિશ્વાસ કરે તેણે જ ભગવાનની ખરી સ્તુતિ કરી છે.
સ્વભાવ નથી. લોકાલોકને દેખતાં આત્મા લોકાલોકમય થઈ જતો નથી માટે આ સર્વદર્શિત્વશક્તિ
આત્મદર્શનમય છે. સામે લોકાલોક છે માટે અહીં સર્વદર્શીપણું છે એમ નથી. લોકાલોકને લીધે આત્માનું
સર્વદર્શીપણું ખીલતું નથી; જો લોકાલોકથી તે ખીલતું હોય તો, લોકાલોક તો અનાદિથી છે તેથી સર્વદર્શીપણું પણ
અનાદિથી ખીલવું જોઈએ. માટે કહ્યું કે સર્વદર્શિત્વશક્તિ આત્મદર્શનમય છે, આત્માના અવલંબને સર્વદર્શીપણું
ખીલી જાય છે. જેણે સર્વદર્શી એવા નિજ આત્માને દેખ્યો તેણે બધું દેખ્યું. યથાર્થપણે એક પણ શક્તિને દેખતાં
અનંતગુણમય આખું દ્રવ્ય જ દેખવામાં આવી જાય છે, એક ગુણની પ્રતીત કરતાં અભેદપણે આખું દ્રવ્ય જ
પ્રતીતમાં આવી જાય છે, કેમકે જ્યાં એક ગુણ છે ત્યાં જ અભેદપદે અનંતગુણો છે.
પરિપૂર્ણ દ્રવ્યના લક્ષે જ સર્વદર્શીપણાનો પરિપૂર્ણ વિકાસ થાય છે; એટલે દ્રવ્યદ્રષ્ટિ કરવી તે જ તાત્પર્ય છે એમ
સિદ્ધ થાય છે. કોઈ નિમિત્તમાં કે રાગમાં એવી તાકાત નથી કે સર્વદર્શિતા આપે. અધૂરી પર્યાયમાં પણ
સર્વદર્શિતા આપવાની તાકાત નથી; સર્વદર્શિતા આપવાની તાકાત તો ત્રિકાળી દ્રવ્યમાં જ છે, માટે દ્રવ્યનો
આશ્રય કરીને પરિણમવું તે જ સર્વદર્શી થવાનો ઉપાય છે.
નજીકની વસ્તુથી લાભ માને–એવું પણ સર્વદર્શિત્વશક્તિમાં નથી. જેણે સર્વદર્શિત્વસામર્થ્યની પ્રતીત કરી છે તે
જીવ કોઈ પણ પરવસ્તુથી લાભ–નુકસાન માનતો નથી. સર્વદર્શિત્વ તો આત્મદર્શનમય છે, તેનો સંબંધ પર સાથે
નથી; તો પછી મહાવિદેહ વગેરે દૂરની વાણીથી લાભ ન થાય ને આ નજીકની સાક્ષાત્ વાણીથી
PDF/HTML Page 10 of 21
single page version
હતો. આ વર્ષે વર્ગમાં લગભગ ૧૪૦ વિદ્યાર્થીઓ આવ્યા હતા, અને ત્રણ શ્રેણીઓ રાખવામાં આવી હતી.
ઉત્તમ શ્રેણીમાં દ્રવ્યસંગ્રહ તથા જૈનસિદ્ધાંતપ્રવેશિકા, મધ્યમ શ્રેણીમાં છહઢાળા તથા જૈનસિદ્ધાંતપ્રવેશિકા
અને બાલ શ્રેણીમાં જૈનબાળપોથી તથા જૈનસિદ્ધાંતપ્રવેશિકા ચાલતા હતા. તા. ૨–૬–૫૨ ના રોજ વર્ગની
પરીક્ષા લેવામાં આવી હતી અને બધા વિદ્યાર્થીઓ વચ્ચે લગભગ ૪૦૦ રૂા. ની કિંમતનાં પુસ્તકો તથા
ફોટાઓ ઈનામ તરીકે વહેંચાયા હતા, તેમ જ ‘પ્રમાણ–પત્ર’ પણ આપવામાં આવ્યા હતા. પરીક્ષામાં ઉત્તમ
શ્રેણીના વિદ્યાર્થીઓને પૂછાયેલા પ્રશ્નો તથા તેના જવાબો અહીં આપવામાં આવે છે.
વ્યવહારનયથી જીવ દ્રવ્યકર્મ અને નોકર્મનો કર્તા છે; અહીં વ્યવહારનય જડના કર્તાપણામાં જીવના
વ્યવહારનયથી આ જીવ ચૌદ જીવસમાસ, ચૌદ ગુણસ્થાન અને ચૌદ માર્ગણાસ્થાનવાળો છે; અહીં
PDF/HTML Page 11 of 21
single page version
(ખ) અપૂર્ણજ્ઞાન ક્યા ક્યા છે ને તે દરેકની પહેલાંં ક્યો ક્યો દર્શનઉપયોગ હોય છે?
(ગ) જીવ પૈસાનો ઉપયોગ કરી શકે કે નહિ? તે કારણ આપી સમજાવો.
(ઘ) એક વિદ્યાર્થી જિનમંદિરમાં બેસી ‘દ્રવ્યસંગ્રહ’ વાંચતો હતો. પછી તેણે સીમંધર ભગવાનની
ક્યા ક્યા ઉપયોગ થયા તે અનુક્રમે લખો.
અચક્ષુદર્શન (૩) અવધિદર્શન અને (૪) કેવળદર્શન; (૫) કુમતિજ્ઞાન (૬) કુશ્રુતજ્ઞાન (૭) કુઅવધિજ્ઞાન
(૮) મતિજ્ઞાન (૯) શ્રુતજ્ઞાન (૧૦) અવધિજ્ઞાન (૧૧) મનઃપર્યયજ્ઞાન અને (૧૨) કેવળજ્ઞાન.
(ખ) મતિજ્ઞાન, શ્રુતજ્ઞાન, અવધિજ્ઞાન અને મનઃપર્યયજ્ઞાન–એ ચાર જ્ઞાનો અપૂર્ણ છે.
મતિજ્ઞાન પહેલાંં ચક્ષુદર્શન કે અચક્ષુદર્શનનો ઉપયોગ હોય છે.
શ્રુતજ્ઞાન મતિપૂર્વક જ હોય છે, એટલે શ્રુતજ્ઞાન પહેલાંં દર્શનનો ઉપયોગ હોતો નથી.
અવધિજ્ઞાન પહેલાંં અવધિદર્શનનો ઉપયોગ હોય છે. મનઃપર્યયજ્ઞાન પહેલાંં મતિજ્ઞાનનો ‘ઈહા’ નામનો
છે. જો જીવ પૈસાનો ઉપયોગ કરી શકે તો તે પોતે જડ થઈ જાય, અથવા તો પૈસા ચેતન થઈ જાય. –પણ એમ
કદી બનતું નથી.
થયો; ભક્તિના શ્રવણ પહેલાંં અચક્ષુદર્શનનો ઉપયોગ થયો, અને શ્રવણ વખતે કર્ણેન્દ્રિયસંબંધી
મતિજ્ઞાનનો ઉપયોગ થયો.
(૧) સિદ્ધભગવાન પરિપૂર્ણ થઈ ગયા છે તો તેઓ અલોકાકાશને જાણી શકે? તેમ જ ત્યાં જઈ શકે કે નહિ?
(૨) ઘડિયાળના જે બે કાંટા દેખાય છે તે નિશ્ચયકાળ છે કે વ્યવહારકાળ?
(૩) એક વૃક્ષનાં પાંદડા ચાલે છે તે ક્યા ગુણને કારણે? ને તે પાંદડાનો પડછાયો નીચે ચાલતો દેખાય
(૫) અરિહંત ભગવાન તથા સિદ્ધ ભગવાનના પર્યાયમાં શો ફેર છે?
(૬) જીવનો આકાર મોટો હોય તો તેને સુખ થાય કે જડ ઈન્દ્રિયો વધારે હોય તો સુખ થાય?
ઉત્તર : ૪ (૧) સિદ્ધ ભગવાન પરિપૂર્ણ થઈ ગયા છે તેથી તેમને પરિપૂર્ણ એવું કેવળજ્ઞાન પ્રગટી ગયું
અલોકાકાશમાં ‘પ્રમેયત્વ’ નામનો ગુણ છે તેથી તે કેવળજ્ઞાનમાં જણાય છે.
કહીએ તો અલોકાકાશમાં ગતિના નિમિત્તભૂત એવા ધર્મદ્રવ્યનો અભાવ
PDF/HTML Page 12 of 21
single page version
(૨) સોનીએ હથોડીવડે કુંડળ બનાવ્યું.
(૩) આહારવર્ગણામાંથી આહારકશરીર થયું.
(૪) કર્મ આત્માને સંસારમાં રખડાવે.
(૫) વર્તમાનમાં બિરાજમાન સીમંધર પરમાત્મા ભવિષ્યમાં સિદ્ધ થવાના છે.
(૬) ‘દ્રવ્યસંગ્રહ’ વાંચીને મને જ્ઞાન થયું.
(૭) એક ગૃહસ્થે ધન ખર્ચ્યું તેથી તેને ધર્મ થયો.
(૨) પ્રધ્વંસઅભાવ= એક દ્રવ્યની વર્તમાન પર્યાયનો તેની ભવિષ્યની પર્યાયમાં અભાવ.
(૩) અન્યોન્યઅભાવ= એક પદ્ગલદ્રવ્યની વર્તમાન પર્યાયનો બીજા પુદ્ગલદ્રવ્યની વર્તમાન પર્યાયમાં અભાવ.
(૪) અત્યંતઅભાવ= એક દ્રવ્યનો બીજા દ્રવ્યમાં અભાવ.
(
PDF/HTML Page 13 of 21
single page version
(૩) ‘આહારકશરીર’ નો ‘આહારવર્ગણા’માં પ્રાક્અભાવ છે; કારણ કે તે બંને એક જ પુદ્ગલદ્રવ્યની
કે અવિકારી) પર્યાય છે તે બતાવો.
ઉત્તર : ૬
(૩) સ્થિતિહેતુત્વ તે અધર્મદ્રવ્યનો વિશેષ ગુણ છે.
(૪) નજર સામે દેખાતું આકાશ તે પુદ્ગલદ્રવ્યના વર્ણગુણની વિકારી પર્યાય છે.
(૫) ઉષ્ણતા તે પુદ્ગલદ્રવ્યના, સ્પર્શગુણની, વિકારી પર્યાય છે.
(૬) નય તે જીવદ્રવ્યના જ્ઞાનગુણની (શ્રુતજ્ઞાનના અંશ રૂપ) અવિકારી પર્યાય છે.
(૭) અંતર્મુહૂર્ત તે કાળદ્રવ્યની અવિકારી પર્યાય છે.
(૩) સૂક્ષ્મત્વ તે જીવદ્રવ્યનો પ્રતિજીવી ગુણ છે.
(૪) અભવ્યત્વ તે જીવદ્રવ્યનો અનુજીવી ગુણ છે.
(આ ગુણ અભવ્ય જીવોમાં જ હોય છે; ભવ્ય જીવોમાં ‘ભવ્યત્વ’ નામનો ગુણ હોય છે.)
(૫) અચેતનત્વ તે જીવ સિવાયનાં પાંચેય દ્રવ્યોનો (–પુદ્ગલ, ધર્મ, અધર્મ, આકાશ અને કાળનો)
ઉત્તમ શ્રેણી અને મધ્યમ શ્રેણીમાં વિશેષ માકર્સ મેળવનાર વિદ્યાર્થીઓનાં નામ–
ઉત્તમ શ્રેણી (૧) નરેશચંદ્ર મગનલાલ મહેતા, સુરત : માર્ક ૯૫
(૨) રમેશચંદ્ર મગનલાલ મહેતા, સુરત : માર્ક ૯૧
PDF/HTML Page 14 of 21
single page version
દ્રવ્ય છે, તેમાં નિમિત્તનૈમિત્તિક સંબંધ હોતો નથી. હું પરનો કર્તા છું–એવી બુદ્ધિ તે તો મહા મિથ્યાત્વ છે, અને હું પરને
ઉપર દ્રષ્ટિ છે અને શુદ્ધ દ્રવ્ય તેની પ્રતીતમાં આવતું નથી તેથી સમ્યગ્દર્શન થતું નથી.
સહજસ્વભાવ થઈ જાય! તેમ જ નિમિત્ત જો વિકાર કરાવતું હોય તો જીવ તેને કદી ટાળી શકે નહિ; માટે જીવ પોતાના
દોષથી વિકાર કરે ત્યારે તેને કર્મ સાથે નિમિત્ત–નૈમિત્તિક સંબંધ હોય છે, પણ કર્મ જીવને વિકાર કરાવે છે–એમ નથી.
જાણીને, તેના ઉપર જ દ્રષ્ટિ રાખ્યા કરે, પણ પર્યાય અને નિમિત્તનું લક્ષ છોડીને સ્વભાવ તરફ દ્રષ્ટિ ન કરે, તો તેને પણ
મિથ્યાત્વ ટળતું નથી, તે જીવ પર્યાયબુદ્ધિમાં અટકી ગયો છે. જ્યાંસુધી નિમિત્તનૈમિત્તિક સંબંધ ઉપર લક્ષ રહે છે ત્યાંસુધી
રાગની ઉત્પત્તિ થાય છે, અને નિરપેક્ષ જ્ઞાનાનંદસ્વભાવના લક્ષે અકાગ્ર થતાં રાગની ઉત્પત્તિ થતી નથી, ને
નિમિત્તનૈમિત્તિકભાવનો પણ અભાવ થતો જાય છે. જ્યાં નિમિત્ત, રાગ અને પર્યાયની રુચિ છોડીને શુદ્ધ અખંડ સ્વભાવની
રુચિ પ્રગટ કરી અને સમ્યગ્દર્શન થયું ત્યાં મિથ્યાત્વકર્મ સાથેના નિમિત્તનૈમિત્તિક ભાવનો અભાવ થઈ ગયો તેમ જ કુદેવ–
કુગુરુ–કુશાસ્ત્ર તેમજ મધ–માંસ–દારૂ વગેરે સાથેનો નિમિત્તનૈમિત્તિક સંબંધ પણ છૂટી ગયો. આ પ્રમાણે સ્વભાવના આશ્રયે
જેમ જેમ શુદ્ધતા વધતી જાય છે તેમ તેમ રાગ છૂટતો જાય છે ને રાગના નિમિત્તો સાથેનો સંબંધ પણ છૂટતો જાય છે. જ્યાં
મુનિદશા પ્રગટે ત્યાં વસ્ત્રાદિ પરિગ્રહ સાથેનો નિમિત્તનૈમિત્તિક સંબંધ છૂટી જાય છે, સંપૂર્ણ શુદ્ધ દશા થતાં બધા પદાર્થો
સાથેનો વિકાર તરીકેનો નિમિત્તનૈમિત્તિક સંબંધ છૂટી જાય છે ને ફકત શુદ્ધ જ્ઞેયજ્ઞાયક સંબંધ જ રહે છે.
સમજી લેવું. પહેલાંં સર્વ નિમિત્તનૈમિત્તિક સંબંધની દ્રષ્ટિ છોડીને જ્ઞાયક સ્વભાવની દ્રષ્ટિ કરતાં સમ્યગ્દર્શન થાય છે, ત્યાં
મિથ્યાત્વના નિમિત્તો સાથેનો નિમિત્તનૈમિત્તિક સંબંધ છૂટે છે, ને પછી સ્વભાવમાં એકાગ્રતાથી જેમ જેમ શુદ્ધતા પ્રગટતી જાય છે
તેમ તેમ અશુદ્ધતા છૂટતી જાય છે તથા પરદ્રવ્ય સાથેનો નિમિત્તનૈમિત્તિક સંબંધ પણ છૂટતો જાય છે. આ પ્રમાણે જાણે તો
નિમિત્તનૈમિત્તિક સંબંધને જાણ્યો કહેવાય, પણ નિમિત્તને લીધે વિકાર થાય અથવા તે કર્મના ઉદય પ્રમાણે જ જીવને રાગદ્વેષ થાય
–એમ જે માને તેને તો નિમિત્તનૈમિત્તિક સંબંધનું પણ જ્ઞાન નથી; તેમજ જે ભૂમિકામાં જે પદાર્થો સાથે નિમિત્તનૈમિત્તિક સંબંધ ન
હોય તે ભૂમિકામાં તેવો નિમિત્તનૈમિત્તિક સંબંધ મનાવે તો તેને પણ નિમિત્તનૈમિત્તિક સંબંધનું જ્ઞાન નથી. જેમકે મુનિદશામાં વસ્ત્ર
સાથેનો નિમિત્તનૈમિત્તિક સંબંધ હોય જ નહિ, છતાં ત્યાં વસ્ત્ર મનાવે તો તે જીવને મુનિદશાનું કે નિમિત્તનૈમિત્તિક સંબંધનું ભાન
નથી, કેવળજ્ઞાનદશા પ્રગટી ગઈ હોય અને આહાર કરવાનું માને તો તે જીવને કેવળજ્ઞાનદશામાં કેવો નિમિત્તનૈમિત્તિક સંબંધ હોય
તેનું ભાન નથી ને કેવળજ્ઞાનની પણ તેને ઓળખાણ નથી. શુદ્ધ સ્વભાવની દ્રષ્ટિ નિમિત્તને નથી સ્વીકારતી, પણ જેને એવી
અપૂર્વ દ્રષ્ટિ પ્રગટી હોય તે જીવને સ્વપરપ્રકાશક જ્ઞાનની ખીલવટમાં નિમિત્તનૈમિતિક સંબંધનું યથાર્થજ્ઞાન હોય છે. કઈ ભૂમિકામાં
કેવા નિમિત્ત હોય ને કેવા નિમિત્તોનો સંબંધ છૂટી ગયો હોય તેનો તેને બરાબર વિવેક હોય છે. –પ્રવચનમાંથી.
PDF/HTML Page 15 of 21
single page version
આત્માને કલ્યાણરૂપ થાય તે જ કરવું છે.
આપના ચરણ કમળમાં પરમ ભક્તિથી નમસ્કાર!
ગણધર અને અધ્યાપકોને સર્વ સાધુ સમૂહને.
તસુ શુદ્ધ દર્શનજ્ઞાન મુખ્ય ‘પવિત્ર આશ્રમ’ પામીને,
પ્રાપ્તિ કરું હું સામ્યની જેનાથી શિવપ્રાપ્તિ બને.
वृद्धिह्रासव्यपेतं विषयविरहितं निःप्रतिद्वन्द्व भावम्।।
अन्यद्रव्यानपेक्षं निरूपमममितं शाश्वतं सर्वकालं।
उत्कृष्टानंतसारं परमसुखमतस्तस्य सिद्धस्य जातम्।। ७।।
વાણી ચિન્મૂર્તિ! તારી ઉર અનુભવના સૂક્ષ્મ ભાવે ભરેલી;
ભાવો ઊંડા વિચારી અભિનવ મહિમા ચિત્તમાં લાવી લાવી,
ખોયેલું રત્ન પામું–મનરથ મનનો, પૂરજો શક્તિશાળી!
સ્વસમયમાં પ્રવૃત્તિ એવો તેનો અર્થ છે.
તે જ વસ્તુનો સ્વભાવ હોવાથી ધર્મ છે.
શુદ્ધ ચૈતન્યનું પ્રકાશવું એવો તેનો અર્થ છે.
તે જ યથાસ્થિત આત્મગુણ હોવાથી સામ્ય છે.
આત્મસન્મુખ કરતો અત્યંત વિકલ્પ રહિત થઈને તત્કાળ
નિજરસથી જ પ્રગટ થતા આદિ–મધ્ય–અંતરહિત,
અનાકુળ, કેવળ એક, આખાય વિશ્વના ઉપર જાણે કે
તરતો હોય તેમ અખંડ પ્રતિભાસમય, અનંત,
વિજ્ઞાનઘન, પરમાત્મરૂપ સમયસારને જ્યારે આત્મા
અનુભવે છે તે વખતે જ આત્મા સમ્યક્ પણે દેખાય છે.
અને જણાય છે તેથી સમયસાર જ સમ્યગ્દર્શન અને
સમ્યગ્જ્ઞાન છે. –શ્રી સમયસાર–આત્મખ્યાતિ.
સમ્યક્ત્વ–આદિક ભાવ રે! ભાવ્યા નથી પૂર્વે જીવે. ૯૦.
ભવના અભાવ માટે તેમને ભાવું છું.
PDF/HTML Page 16 of 21
single page version
એવો જ તેનો ગુણ કો પ્રાયોગી ને વૈસ્ત્રસિક છે. ૪૦૬.
તે જ વાસ્તવિક શરૂઆત છે.’
કર્તવ્ય છે શ્રદ્ધા જ, શક્તિવિહીન જો તું હોય તો. ૧૫૪.
અને જે જાણે છે તે કેવળ જાણે જ છે;
જે કરે છે તે કદી જાણતો નથી
અને જે જાણે છે તે કદી કરતો નથી.
પાત્રે આત્મિક જ્ઞાન;
પાત્ર થવા સેવો સદા
બ્રહ્મચર્ય મતિમાન.
दानं चेतिगृहस्थानां षट्कर्माणि दिने दिने।। ७।।
સ્પષ્ટપણે સમાઈ જાય છે, તે નેમિનાથ તીર્થંકર
ભગવાનને હું ખરેખર પૂજું છું કે જેથી ઊંચા
તરંગોવાળા સમુદ્રને પણ બે ભુજાઓથી તરી જાઉં.
વગેરેનું સર્વજ્ઞપ્રણીત યથાર્થ સ્વરૂપ સમજાવ્યું તથા
પરદ્રવ્યોનું, શુભાશુભભાવોનું તેમ જ શુદ્ધભાવનું પણ
શરીરમાં ધર્મ નથી, શરીર વડે ધર્મ થતો નથી.
પાપમાં ધર્મ નથી, પાપ વડે ધર્મ થતો નથી.
પુણ્યમાં ધર્મ નથી, પુણ્ય વડે ધર્મ થતો નથી.
આત્માના એકરૂપ જ્ઞાયકસ્વભાવના આધારે પર્યાયમાં ધર્મ થાય છે;
પણ અભેદ વસ્તુમાં ભેદ પાડીને તે ભેદના આશ્રયે ધર્મ થતો નથી.
પરથી, શરીરથી, પાપથી ને પુણ્યથી જુદા અભેદ જ્ઞાયક–
સ્વભાવી તમારા આત્માને ઓળખીને તેનો આશ્રય કરો!
PDF/HTML Page 17 of 21
single page version
આત્મા જ્ઞાનસ્વભાવી છે; તે જ્ઞાનની પૂર્ણદશા થાય તે જ આદરણીય છે. જ્ઞાનનો સ્વભાવ પરના
અવલંબન છોડીને જડ ઈન્દ્રિયોના અવલંબને કાર્ય કરે તેને ‘ઈન્દ્રિયજ્ઞાન’ કહેવાય છે, તેની સાથે રાગની ઉત્પત્તિ
થાય છે. જે જ્ઞાન આત્મસ્વભાવના અવલંબને કાર્ય કરે તે જ્ઞાન અતીન્દ્રિય છે. અતીન્દ્રિયજ્ઞાનમાં રાગની ઉત્પત્તિ
થતી નથી કેમકે તેમાં કોઈ પર દ્રવ્યનું અવલંબન નથી. આવું અતીન્દ્રિય જ્ઞાન તે મારું સ્વરૂપ છે ને તે જ ઉપાદેય
છે–એવી પ્રતીત કરવી તે ધર્મની શરૂઆત છે.
વસ્તુસ્વરૂપ દેખી શકાતું નથી, અતીન્દ્રિયજ્ઞાનથી જ યથાર્થ વસ્તુસ્વરૂપ દેખી શકાય છે; અને યથાર્થ વસ્તુસ્વરૂપ
દેખ્યા વગર જ્ઞાન સમ્યક્ થતું નથી; માટે જો તારે તારા જ્ઞાનને સમ્યક્ બનાવવું હોય તો તું જડ ઈન્દ્રિયોનું
અવલંબન છોડીને આત્મસ્વભાવના જ અવલંબને અતીન્દ્રિયજ્ઞાન પ્રગટ કર.
ચૈતન્યસ્વભાવને તે જ્ઞાન દેખતું નથી. તે જ્ઞાન પરાશ્રિત અને રાગવાળું છે તેથી તે આદરણીય નથી, તેનાથી ધર્મ
થતો નથી. આત્મા જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ છે તેને અવલંબીને જે જ્ઞાન થાય તે અતીન્દ્રિયજ્ઞાન રાગરહિત છે, તે
આદરણીય છે, તેનાથી ધર્મ થાય છે.
કર્તૃત્વનો અહંકાર તો કરતો નથી ને રાગનો પણ કર્તા થતો નથી; કેમકે અતીન્દ્રિયજ્ઞાનનું વલણ પર તરફ
હોતું નથી. સાધક દશામાં સ્વભાવના આશ્રયે અંશે અતીન્દ્રિયજ્ઞાન થયું છે, ત્યાં અસ્થિરતાના કારણે ઈન્દ્રિયો
તરફ વલણ જાય ને રાગ થાય તેને સાધક જીવ આદરણીય માનતા નથી. ચૈતન્યસ્વભાવની દ્રષ્ટિ કરીને તેના
આશ્રયે જે અતીન્દ્રિયજ્ઞાન ખીલે તે જ આદરણીય છે. – પર્યાયના આશ્રયે ને પરના આશ્રયે જે જ્ઞાન થાય
તેટલું જ પોતાનું સ્વરૂપ માને તો તે પર્યાયમૂઢ છે, તે જીવ પોતાના જ્ઞાનને અંર્તસ્વભાવ તરફ વાળીને તેની
પ્રતીત કરતો નથી. જ્ઞાન તો આત્માનું છે, આત્માના ત્રિકાળી ચૈતન્યસ્વભાવને આશ્રયે જ્ઞાનપર્યાય પ્રગટે છે,
તે સ્વભાવની શ્રદ્ધા કરીને તેનો આશ્રય કરવો તે ધર્મ છે. આવા સ્વભાવની શ્રદ્ધા અને જ્ઞાન કરવા તે ધર્મની
પહેલી ભૂમિકા છે.
પણ જાણતો નથી; કેમકે ઈન્દ્રિયોમાં વચ્ચે કાંઈ એવા કાણાં નથી કે તેમાંથી આત્મા દેખે! ઈન્દ્રિયોથી મારું જ્ઞાન
થાય એમ જે માને છે તેને આત્માના જ્ઞાનસ્વભાવની પ્રતીત નથી, પણ જડ ઈન્દ્રિયો સાથે તેને એકત્વબુદ્ધિ છે. તે
એકત્વબુદ્ધિનું અજ્ઞાન છોડાવવા આચાર્યદેવ કહે છે કે હે જીવ! આત્મા પોતે જ્ઞાનસ્વભાવી છે, તેના જ્ઞાનને કોઈ
પણ પર દ્રવ્યનું અવલંબન નથી, ઈન્દ્રિયોનું પણ અવલંબન નથી; પરના અવલંબન વગર પોતાના સ્વભાવથી જ
જાણવાનો તેનો સ્વભાવ છે. –આવા જ્ઞાનસ્વભાવનો વિશ્વાસ કરીને તેનો જ આદર કર! એમ કરવાથી તે
સ્વભાવના આશ્રયે અતીન્દ્રિય કેવળજ્ઞાનદશા પ્રગટી જશે.
PDF/HTML Page 18 of 21
single page version
જે જીવ અજ્ઞાની છે, જેણે કદી આત્માના પરમાર્થસ્વરૂપને અનુભવ્યું નથી, પણ હવે જેને શુદ્ધ
PDF/HTML Page 19 of 21
single page version
કષાય તરફના ભાવ છોડીને, આત્મસ્વરૂપ સમજવા માટે ટગટગ જોઈ રહ્યા છે ને સ્વ–તરફના વિચાર લંબાવે
છે–તેમાં કષાયની ઘણી મંદતા છે એટલે વિશુદ્ધિલબ્ધિ આવી જાય છે. (૩) ‘આત્મા’ શું છે તેનું સ્વરૂપ હોંશ
પૂર્વક જ્ઞાની પુરુષ પાસેથી સાંભળ્યું તે દેશનાલબ્ધિ છે. (૪) સમજવા માટે ટગટગ જોઈ જ રહે છે એટલે કે
જ્ઞાનને અંતરમાં એકાગ્ર કરતો જાય છે ત્યાં પ્રાયોગ્યલબ્ધિ થઈ જાય છે. (૫) સમ્યગ્દર્શન થવા ટાણે
અંર્તપરિણામમાં સ્વતરફ ઢળતો વિશુદ્ધભાવ થાય છે તે વખતે કરણલબ્ધિ થઈ જાય છે. ને પછી તરત જ શુદ્ધ
આત્માનો નિર્વિકલ્પ અનુભવ કરે છે, ત્યાં જ્ઞાન–આનંદના અપૂર્વ તરંગ ઉલ્લસે છે, અનાદિકાળથી કદી પણ
નહોતો અનુભવ્યો એવા અપૂર્વ આનંદનો અનુભવ થાય છે. પૂર્વે અનંતવાર ચાર લબ્ધિ સુધી આવીને જીવ
પાછો ફર્યો–એવી વાત અહીં નથી; અહીં તો એવી અપૂર્વ વાત છે કે જેને દેશના વગેરે લબ્ધિ મળે તે આગળ
વધીને નિર્વિકલ્પ અનુભવ કરે જ છે. ‘આત્મા’ એવા શબ્દ સામે જોઈને શિષ્ય નથી અટકતો, પણ તેના
વાચ્યભૂત વસ્તુને પકડીને તેનો અનુભવ કરે છે. ‘જે દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રને હમેશાંં પ્રાપ્ત હોય તે આત્મા છે’ –
એમ ભેદ પાડીને સમજાવ્યું. પણ શિષ્ય તે ભેદ ઉપર લક્ષ કરીને નથી અટકતો, પણ તે ભેદરૂપ વ્યવહારનું લક્ષ
છોડીને અભેદસ્વરૂપ આત્માને લક્ષમાં લઈને તેનો અનુભવ કરે છે. વચ્ચે ભેદરૂપ વ્યવહાર આવે છે ખરો પણ
તેના અવલંબનમાં રોકાય તો આત્માનું પરમાર્થસ્વરૂપ સમજાતું નથી, માટે તે વ્યવહારનય આશ્રય કરવા જેવો
નથી; ભેદરૂપ વ્યવહારનો આશ્રય છોડીને અભેદસ્વભાવના આશ્રયે અનુભવ કરતાં શુદ્ધ આત્માનો અનુભવ
થાય છે.
અત્યારે તો સ્વરૂપ સમજીને અનંતા જન્મ–મરણ ટાળવાનો આ અવસર છે. અનંત જન્મ–મરણ ટાળવા માટે
પરમાર્થસ્વરૂપ આત્માની સાચી સમજણ સિવાય બીજો કોઈ ઉપાય નથી. જેને અનંત જન્મ–મરણનો ડર લાગતો
હોય તેને સ્વરૂપની સમજણ કરવામાં કંટાળો ન હોય પણ અપૂર્વ ઉત્સાહ હોય, ભગવાનઆત્માની વાર્તા જ્ઞાની
પાસેથી વારંવાર સાંભળે, ને અંતરથી ઊછળી ઊછળીને તેનું જ માહાત્મ્ય ગાયા કરે.
પાસે જ છે, મારા સ્વભાવની પૂર્ણતામાંથી એક અંશ પણ ઓછો થયો નથી. આમ અંતરમાં સ્વભાવનો બોધ
થતાં જ અત્યંત આનંદથી હૃદય ખીલી ઊઠે છે. આચાર્યભગવાન તુરત મોક્ષ થાય એવી અજબ વાત કરે છે, તે
સાંભળતા સુપાત્ર જીવોને તુરત જ સમ્યગ્દર્શન થઈ જાય છે. અપૂર્વ ભાવે દેશનાલબ્ધિ ઝીલ્યા પછી તુરત
નિર્વિકલ્પ અનુભવ થાય છે–એવી જ શૈલી અહીં લીધી છે, દેશનાલબ્ધિ ઝીલ્યા પછી અનુભવ વચ્ચે અંતર રાખ્યું
નથી. જે જીવ તૈયાર થઈને, અંતરની ધગશથી સમજવા માટે આવ્યો તે જીવ ન સમજે એમ બને જ નહિ; અને
જે સમજે તેને પોતાના આત્મામાં અત્યંત આનંદમય મનોહર જ્ઞાનતરંગ ઊછળે છે, તેને પોતાને તેનો અનુભવ
થાય છે.
એવા પ્રકારની માન્યતા તે તો વ્યવહાર પણ નથી, તે તો માત્ર અજ્ઞાન છે. અહીં તો કહે છે કે ગુણ–ગુણીના
ભેદરૂપ વ્યવહારનું લક્ષ પણ છોડવા જેવું છે; ભેદરહિત પરમાર્થસ્વરૂપ આત્મા તે જ સમ્યગ્દર્શનનો વિષય છે.
જુઓ ભાઈ! આ વિષય અનાદિકાળથી જીવોએ યથાર્થપણે સાંભળ્યો નથી ને સમજ્યા નથી. જો આ સમજે તો
અંતરની દશા ફરી જાય, ને અલ્પકાળમાં મુક્તિ થઈ જાય.
PDF/HTML Page 20 of 21
single page version
સ્વદ્રવ્યના આલંબને વીતરાગતા થયા એવી જ આ વાત છે.
ભાવનાનું પોષણ કરું છું તેટલો જ મને લાભ છે, નિમિત્તથી કે નિમિત્ત તરફના રાગથી મને લાભ નથી.
આવેલો નથી, મારા સ્વરૂપમાં એવી કોઈ શક્તિ નથી કે જે વિકલ્પને પરિણમાવે. મારી સર્વદર્શિશક્તિ બધાને
દેખનારી છે પણ કોઈને ઠીક–અઠીક માનનારી નથી. આત્માની અનંત શક્તિઓને પણ સર્વદર્શિશક્તિ દેખે છે.
જેણે આત્માને દેખ્યો તેણે બધું દેખી લીધું. સર્વદર્શિશક્તિ આત્મદર્શનમય છે એટલે લોકાલોકને દેખવા માટે
આત્માને બહાર ડોકિયું કરવું પડતું નથી પણ આત્મસ્વરૂપને દેખતાં લોકાલોક દેખાઈ જાય છે. એક ગુણની
પ્રતીત કરવા જતાં પણ આખો આત્મા જ પ્રતીતમાં આવી જાય છે. આખા આત્માને જાણે તો જ એક ગુણને
યથાર્થ જાણે, એક પણ ગુણને યથાર્થ સમજતાં અનંતગુણનો પિંડ સમજાય છે. એક ગુણને પણ ખરેખર ક્યારે
સમજ્યો કહેવાય? એક ગુણનો ભેદ પાડીને જો તેનો આશ્રય કરવા જાય તો તેણે ગુણને જ આખી વસ્તુ માની
લીધી છે, તેણે એક ગુણને પણ જાણ્યો નથી; એક ગુણને જાણતાં, તેની સાથે અભેદરૂપ આખા દ્રવ્યને પકડી લ્યે
તો જ ગુણને જાણ્યો કહેવાય, કેમકે ગુણીથી જુદો ગુણ રહેતો નથી. ઘણી શક્તિઓ છે તેથી કાંઈ આત્મામાં ભેદ
પડી જતો નથી, આત્મામાં તો અનંતશક્તિથી અભેદતા છે. તે અભેદતાના આશ્રયપૂર્વક જ જુદી જુદી
શક્તિઓનું યથાર્થ જ્ઞાન થાય છે.
બધાને ભેદ રહિત દેખે છે. જડ કે ચેતન, સિદ્ધ કે સંસારી, ભવ્ય કે અભવ્ય–એવા વિશેષ ભેદો તે જ્ઞાનનો વિષય
છે. દર્શન તેવા ભેદ વગર સામાન્યસત્તાનો પ્રતિભાસ કરે છે, અનંત ગુણના પિંડ અખંડ આત્માને પણ
દર્શનશક્તિ દેખે છે, તેથી સર્વદર્શિશક્તિની પ્રતીતમાં અખંડ આત્માની પ્રતીત પણ ભેગી જ છે.
ગુણોનું પરિણમન એક સાથે જ છે. કેવળી ભગવાનને પહેલાંં જ્ઞાન પરિણમે અને પછી દર્શન પરિણમે એમ જે
જ્ઞાન–દર્શનનો ક્રમ માને તેણે એક સાથે અનંત શક્તિવાળા આત્માને જાણ્યો નથી, તેને ખરેખર કેવળી પ્રભુની
પ્રતીત નથી ને આત્માની પણ પ્રતીત નથી. જ્ઞાન જ્યાં સ્વભાવનો આશ્રય કરીને પરિણમ્યું ત્યાં અનંતગુણોનું
પરિણમન તેની સાથે ઊછળી રહ્યું છે. આવા અનંતધર્મોથી પરિણમતા એક આત્માને જાણવો તેનું નામ
અનેકાન્તધર્મ છે અને તે જ મોક્ષમાર્ગ છે.
તું સિદ્ધસમાન પ્રભુ છે–એવો વિશ્વાસ તને તારાથી ન આવે ત્યાંસુધી સર્વજ્ઞપરમાત્માએ કહેલી વાતો