PDF/HTML Page 1 of 25
single page version
PDF/HTML Page 2 of 25
single page version
અપૂર્વ શ્રદ્ધા જીવને બહારમાં ઉછાળા મારતો અટકાવી દે છે ને તેના પરિણમનને
અંતર્મુખ કરી દે છે. સ્વભાવસન્મુખ થયા વિના સર્વજ્ઞત્વશક્તિની પ્રતીત થાય નહિ. આ
રીતે આત્માની સર્વજ્ઞત્વશક્તિની પ્રતીત કરતાં તેમાં મોક્ષની ક્રિયા–ધર્મની ક્રિયા આવી
જાય છે. અલ્પજ્ઞ પર્યાય વખતે પણ સર્વજ્ઞશક્તિ હોવાનો જેણે નિર્ણય કર્યો તેની રુચિનું
જોર અલ્પજ્ઞ પર્યાય ઉપરથી ખસીને અખંડ સ્વભાવમાં વળી ગયું છે, એટલે તે જીવ
‘સર્વજ્ઞ ભગવાનનો નંદન’ થયો છે. જે આત્મા પોતાના આવા જ્ઞાનવૈભવની પ્રતીત કરે
તે જ ખરો જૈન અને સર્વજ્ઞદેવનો ભક્ત છે.
PDF/HTML Page 3 of 25
single page version
ઉપર ખાસ પ્રવચન કરતા હતા; તે પ્રવચનોમાં જૈનધર્મ શું છે? –જૈનધર્મના સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર કેવાં હોય?
સાચા દેવ–ગુરુનો ભક્ત–જૈન કેવો હોય? સર્વજ્ઞને ખરેખર ક્યારે માન્યા કહેવાય? ––ઈત્યાદિ વિષયો બહુ જ
સ્પષ્ટતાથી ખુલ્લા કરીને પૂ. ગુરુદેવશ્રીએ સમજાવ્યા હતા. અને તેઓશ્રી વારંવાર સ્પષ્ટ કહેતા હતા કે દિગંબર
જૈનધર્મ એ જ સાચો જૈનધર્મ છે તથા આ જ જૈનધર્મના સાચા પર્યુષણ છે. દસે દિવસો દરમિયાન જિનમંદિરમાં
હંમેશાંં દસલક્ષણધર્મ વગેરેનું સમૂહપૂજન થતું હતું. ભાદરવા સુદ છઠ્ઠને દિવસે શ્રી શાસ્ત્રજીની રથયાત્રા નીકળી
હતી. આ ઉપરાંત ભાદરવા સુદ દસમે ‘સુગંધ દસમી’ નું પર્વ વિશેષ ઉલ્લાસપૂર્વક ઊજવાયું હતું. આ દિવસે
જિનમંદિરમાં અભિષેકપૂર્વક દસ પૂજન, દસ સ્તોત્ર તથા ‘ખાસ ભક્તિ’ કરવામાં આવ્યાં હતાં, અને વિધિપૂર્વક
સર્વ મંદિરોમાં ધૂપનું ક્ષેપણ કરવામાં આવ્યું હતું. ભાદરવા સુદ ૧૧ ને ‘રવિવારે’ પણ અભિષેકપૂજન વગેરેની
કેટલીક વિધિ થઈ હતી. છેલ્લા દિવસોમાં રત્નત્રયપૂજા, સોળકારણ પૂજા વગેરે પણ વિધિપૂર્વક થયા હતા.
ભાદરવા સુદ ચૌદસે અનંતચતુર્દશી પણ ધામધૂમથી ઊજવવામાં આવી હતી. આ દિવસે સવારે શ્રી શાસ્ત્રજીની
રથયાત્રા, બપોરે સ્વાધ્યાય, સાંજે ૨૪ તીર્થંકરોનું તથા રત્નત્રયનું પૂજન વગેરે ખાસ કાર્યક્રમો રાખવામાં આવ્યા
હતા. ભાદરવા વદ એકમે ઉત્તમ ક્ષમાવણી દિન ઊજવાયો હતો, તે દિવસે જિનમંદિરમાં ૧૦૮ કલશથી
અસાધારણ ભક્તિપૂર્વક શ્રી સીમંધર જિનેન્દ્રનો મહાઅભિષેક થયો હતો, અભિષેકનું ભવ્ય દ્રશ્ય દેખી દેખીને
ભક્તોના હૈયાં ભક્તિથી નાચી ઉઠતાં હતાં. બપોરે સમસ્ત સંઘે મળીને પૂ. ગુરુદેવશ્રી સમક્ષ ભક્તિપૂર્વક
ક્ષમાયાચના કરી હતી અને જિનમંદિરમાં પણ સીમંધર પ્રભુજી સન્મુખ ક્ષમાવણી પ્રસંગની ખાસ ભક્તિ થઈ
હતી; આ દિવસે પરસ્પર ક્ષમાવણીનું ભવ્ય દ્રશ્ય ચારે તરફ નજરે પડતું હતું. એ પ્રમાણે ઘણા જ ઉમંગપૂર્વક
દસલક્ષણી પર્વનો મહોત્સવ સોનગઢમાં ઊજવાયો હતો.
પ્રભુદાસભાઈના પુત્રી ચંચળબેને છ ઉપવાસ કર્યા હતા; અને કેટલાક એકાંતરા ઉપવાસ, ત્રણ ઉપવાસ, બે
ઉપવાસ વગેરે પણ થયા હતા.
ગુરુદેવશ્રીનો અપાર ઉપકાર છે.
દિવસે શ્રી જિનેન્દ્રદેવની રથયાત્રા નીકળી હતી. ‘શ્રી જૈન વિદ્યાર્થીગૃહ’ ની સહાયતામાં લગભગ ત્રણ હજાર રૂા.
નો ફાળો થયો હતો. આ દિવસો દરમિયાન ખાસ પ્રવચન તરીકે સવારે શ્રી દ્રવ્યસંગ્રહની ૩૯–૪૦–૪૧ ગાથાઓ
વંચાઈ હતી, તેમાં નિશ્ચય–વ્યવહારરૂપ મોક્ષમાર્ગનું વર્ણન હતું; અને બપોરે સત્તાસ્વરૂપમાંથી ખાસ ખાસ ભાગો
વંચાયા હતા. આ પ્રવચનોમાં સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રનું સ્વરૂપ તેમ જ ખોટા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રનું સ્વરૂપ ઘણી સ્પષ્ટ
રીતે પૂ. ગુરુદેવશ્રીએ સમજાવ્યું હતું તથા સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રનો ભક્ત એટલે કે વ્યવહારુ જૈન કેવો હોય? –
તેની જવાબદારી કેટલી છે? –તે પણ સમજાવ્યું હતું. જિજ્ઞાસુ જીવોને તે પ્રવચનો ઉપયોગી હોવાથી આત્મધર્મમાં
તે થોડા વખતમાં પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવશે.
PDF/HTML Page 4 of 25
single page version
પહોંચી વળે છે તેમ આત્માનું જ્ઞાન સર્વ પદાર્થોમાં પહોંચી વળે છે તેથી આત્મા સર્વમાં વ્યાપક છે. ખરેખર
આત્મા પોતાનું સ્વક્ષેત્ર છોડીને કાંઈ પરદ્રવ્યમાં પેસી જતો નથી; પણ તેના જ્ઞાનસામર્થ્ય વડે તે સર્વે પદાર્થોને
જાણી લ્યે છે, તે અપેક્ષાએ તેને સર્વવ્યાપક કહ્યો છે–એમ સમજવું. આ પણ આત્માનો એક ધર્મ છે, ને તે જ
વખતે તેની સાથે બીજા અનંતધર્મો રહેલાં છે. બીજા ધર્મોનો સર્વથા નિષેધ કરીને એકાંત એક ધર્મને જ પકડી
બેસે, તો તે નય કહેવાય નહિ, તે તો મિથ્યાજ્ઞાન છે. મિથ્યાજ્ઞાનમાં નય હોય નહીં.
જાણતાં જાણે કે બધામાં વ્યાપતું હોય! –એમ સર્વગતધર્મ કહીને જ્ઞાનસામર્થ્ય બતાવ્યું છે. આત્મા પોતે ફેલાઈને
કાંઈ સર્વ પદાર્થોમાં વ્યાપી જતો નથી પણ પૂરું જ્ઞાન ખીલતાં તે સર્વ પદાર્થોનેજાણી લે છે તે અપેક્ષાએ તેને
‘સર્વગત’ કહ્યો છે. પોતાના આત્મામાં આવો સર્વગત સ્વભાવ સદાય છે, તેન.ી પ્રતીત કરતાં જ્ઞાનનું પરિણમન
વિકાસરૂપે થઈને એવું ખીલે છે કે એક સમયમાં સર્વને જાણી લ્યે. કેવળજ્ઞાન થયા પહેલાંં પણ આત્મામાં
‘સર્વંગતધર્મ’ તો છે, પણ તેની પ્રતીત કરે તેને સર્વગત એવું કેવળજ્ઞાન પ્રગટે છે. આત્માનાં સર્વગતપણાની
પ્રતીત કરે અને સર્વજ્ઞતા ન પ્રગટે એમ બને નહીં.
તેમાં કાંઈ ફેરફાર તો થવાનો નથી!
PDF/HTML Page 5 of 25
single page version
કેવળજ્ઞાનનું અચિંત્ય સામર્થ્ય જેણે પોતાની પ્રતીતમાં લીધું તેને પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવ તરફનો અપૂર્વ પુરુષાર્થ
આવી જાય છે. ભગવાનને કેવળજ્ઞાન પ્રગટ્યું તે ક્યાંથી પ્રગટ્યું? –કે જ્ઞાનસ્વભાવમાંથી; એટલે કેવળજ્ઞાનનો
નિર્ણય કરતાં જ્ઞાનસ્વભાવની સન્મુખ દ્રષ્ટિ થઈ જાય છે અને મોક્ષમાર્ગનો પુરુષાર્થ શરૂ થઈ જાય છે. કેવળી
પર્યાયમાં સર્વગતશક્તિનો નિર્ણય કર્યો તેણે દ્રવ્યસન્મુખ એકાગ્રતાવડે જ તે નિર્ણય કર્યો છે, એટલે તે પોતે
સ્વભાવ તરફના પુરુષાર્થથી મોક્ષમાર્ગમાં આવી જ ગયો છે અને કેવળીપ્રભુના સર્વગતજ્ઞાનમાં પણ એમ જ
ભાસ્યું છે; તે જીવને હવે અલ્પકાળમાં મોક્ષદશા થઈ જશે. જુઓ, આ આત્માના સર્વગતધર્મની પ્રતીતનું ફળ!
એક ધર્મને જુદો પાડીને પ્રતીતમાં લેવાની આ વાત નથી, પણ એક ધર્મનો યથાર્થ નિર્ણય કરવા જતાં દ્રષ્ટિ
અખંડ દ્રવ્યમાં ઘૂસી જાય છે. આત્માના સર્વગતધર્મની પ્રતીત કોઈ પરની સામે જોઈને નથી થતી; પણ
સર્વગતધર્મ આત્માનો છે તેથી આત્મા સામે જોઈને તેની પ્રતીત થાય છે. સર્વગતધર્મની પ્રતીત કરનારને પર
પ્રતીત ન રહી, રાગાદિનો આશ્રય ન રહ્યો, અને ક્ષણિક પર્યાય ઉપર કે એકેક ધર્મના ભેદ ઉપર પણ દ્રષ્ટિ ન રહી,
પણ અનંતધર્મને ધરનાર એવા અભેદ દ્રવ્ય ઉપર દ્રષ્ટિ ગઈ. અભેદ દ્રવ્યની દ્રષ્ટિ વગર તેના એકેક ધર્મનું પણ
સાચું જ્ઞાન થતું નથી. આ રીતે સર્વગતધર્મને કબૂલનાર જીવની દ્રષ્ટિમાં કોઈપણ પરનો, વિકારનો, અલ્પજ્ઞતાનો
કે ભેદનો આશ્રય ન રહ્યો પણ અખંડ પરિપૂર્ણ શુદ્ધ સ્વદ્રવ્યનો જ આશ્રય રહ્યો; સ્વભાવના આશ્રયે તેને
અલ્પકાળમાં સર્વજ્ઞદશા થયા વિના રહે નહીં.
સુખ ભર્યું છે–તેનો મહિમા જાણીને જો તેનો અનુભવ કરે તો વિકારી ભાવોનું
દ્વેષને જ ભોગવે છે પણ રાગ–દ્વેષરહિત ત્રિકાળી સ્વભાવ આનંદથી પરિપૂર્ણ છે
તેને તે કિંચિત્ પણ ભોગવતો નથી.
હજી સંપૂર્ણ વીતરાગતા પ્રગટી નથી ત્યાં સુધી પુરુષાર્થની હીનતાને લીધે અલ્પ
રાગ–દ્વેષ થઈ જાય છે, પણ તેને તેનું સ્વામીત્વ નથી. અંતરમાં ચિદાનંદી
ગયું છે. ધર્મીને વિકારરહિત કેવળ શુદ્ધ સ્વભાવનો જ પ્રેમ–આદર–ઉત્સાહ છે, તેથી
તેનાથી વિરુદ્ધ એવા કોઈ પણ ભાવોનો તે સ્વામી થતો નથી.
PDF/HTML Page 6 of 25
single page version
અભવ્યને ત્રણકાળમાં કદી પણ સર્વગતપણું વ્યક્ત થાય–એવો તેનો સ્વભાવ જ નથી તેમ જ તેને આવો
સર્વગતધર્મ પ્રતીતમાં પણ આવતો નથી, અને જેને આવો ધર્મ પ્રતીતમાં આવે તેને સર્વગતપણું (–કેવળજ્ઞાન)
પ્રગટ્યા વગર રહેતું નથી. અભવ્ય જીવને કેવળજ્ઞાનાવરણીય કર્મ છે એટલે તેને સર્વગતપણું (–કેવળજ્ઞાન)
પ્રગટ્યા વગર રહેતું નથી. અભવ્ય જીવને કેવળજ્ઞાનાવરણીય કર્મ છે એટલે તેને પણ કેવળજ્ઞાનની શક્તિ તો છે
પણ તે કેવળજ્ઞાન પ્રગટીને સર્વંગતપણું થાય એવો ધર્મ તેનામાં નથી. ધર્મી જીવને સર્વજ્ઞદશા પ્રગટ્યા પહેલાંં
પણ ભાવશ્રુતજ્ઞાનમાં પોતાના સર્વગત ધર્મનો નિર્ણય થઈ જાય છે, અને અલ્પકાળમાં સર્વગતપણું પ્રગટે એવો
ધર્મ તેનામાં હોય છે.
પરની વાત નથી લેવી, અહીં તો પોતાના આત્માને જાણવાની વાત છે. જે જીવ સર્વંગતધર્મની પ્રતીત કરે તેને
પોતામાં સર્વગતપણું પ્રગટવાનો ધર્મ ન હોય એમ બને નહીં. જેણે પોતાના સર્વગતસ્વભાવની પ્રતીત કરી તેને
પર્યાય ક્ષણેક્ષણે નિર્મળ થતી જાય છે ને અલ્પકાળમાં સર્વજ્ઞતા પ્રગટી જાય છે. જેણે આત્માના સર્વગતધર્મની
પ્રતીત કરી તેને, પર્યાયમાં અલ્પજ્ઞતા અને વિકાર હોવા છતાં, ‘હું સદા અલ્પજ્ઞતાપણે કે રાગપણે રહીશ’ –એવી
શંકા રહેતી નથી, પણ તે તો નિઃશંક છે કે મારા સ્વભાવના આશ્રયે રાગ અને અલ્પજ્ઞતાને તોડીને અલ્પકાળમાં
હું સર્વજ્ઞ થઈશ. નાનામાં નાના ધર્માત્માને પણ આવી નિઃશંકતા થયા વિના રહે નહિ; અને જો આવી નિઃશંકતા
ન થાય તો તેણે સર્વગતધર્મને જાણ્યો જ નથી.
થાય! અભવ્ય જીવોને ત્રણલોકમાં સર્વજ્ઞતા પ્રગટતી નથી. જો કોઈ એમ માને કે ‘આત્મા કદી સર્વજ્ઞ થાય જ
નહિ, આત્મા સદા અલ્પજ્ઞ જ રહે’ ––તો તેણે અભવ્ય કરતાં પોતાના આત્માની કાંઈ વિશેષતા ન માની. અહીં
એવા જીવોની વાત નથી. અહીં તો જેને પોતાના સર્વગતસ્વભાવની પ્રતીત થઈ જાય છે અને અલ્પકાળમાં જ
સર્વજ્ઞદશા પ્રગટવાની નિઃશંકતા થઈ જાય છે એવા સાધક જીવની વાત છે. જ્યાં પોતાના સર્વગતધર્મને માન્યો
ત્યાં પૂર્ણસ્વભાવની પ્રતીત થઈ, અને અલ્પજ્ઞતાનો, વિકારનો કે નિમિત્તનો આદરભાવ દ્રષ્ટિમાંથી છૂટી ગયો,
એટલે તેમાં જ સમ્યક્ત્વનો મહાન પુરુષાર્થ આવી ગયો. જેને આત્માના સર્વંગતસ્વભાવની પ્રતીત થઈ હોય તે
એમ ન માને કે ‘સમ્યગ્દર્શનમાં આત્માનો પુરુષાર્થ નથી’ ચારિત્રમાં આત્માનો પુરુષાર્થ છે પણ સમ્યક્ત્વમાં
આત્માનો પુરુષાર્થ નથી–એ માન્યતા તો મહા વિપરીત છે; પહેલાંં સમ્યક્ત્વ વગર ચારિત્રદશા કે મુનિપણું
હોવાનું જે માને તેને તો ધર્મના એકડાની પણ ખબર નથી. ધર્મનું મૂળ સમ્યગ્દર્શન છે, સમ્યગ્દર્શન વગર કોઈ
જાતનો ધર્મ હોતો નથી; પણ અરેરે! મૂઢ જીવોને સમ્યગ્દર્શનના મહિમાની ખબર નથી, અને સમ્યગ્દર્શન વગર
ધર્મ માની રહ્યા છે.
જતું નથી. જેમ ચપળ માણસની આંખ ચારે કોર ફરી વળે છે–એમ કહેવાય છે પણ આંખ કાંઈ પોતામાંથી બહાર
નીકળીને પરમાં જતી નથી, તેમ આત્માનું જ્ઞાન પરને જાણતી વખતે આત્મામાંથી નીકળીને કાંઈ પરમાં ચાલ્યું
જતું નથી, પણ સર્વને જાણવાનું તેનું સામર્થ્ય છે તે અપેક્ષાએ તેને ‘સર્વગત’ કહેવાય છે. આવું સર્વગતપણું તે
આત્માનો એક ધર્મ છે.
પરિપૂર્ણ વિકાસ થઈ જતાં તે સર્વને જાણે છે માટે સર્વગત છે, પણ ક્ષેત્રથી કાંઈ આત્મા સર્વગત નથી; ક્ષેત્રથી તો
અસંખ્યપ્રદેશી જ છે પણ સામર્થ્યથી અનંત છે. અહો!
PDF/HTML Page 7 of 25
single page version
છે; આખા જગતમાં તેની આણ વર્તે છે. ત્રણલોકના નાથ એવા ચૈતન્ય બાદશાહનો હુકમ જગતમાં સર્વત્ર ચાલે
છે, તે જ્ઞાનની આજ્ઞા બહાર જગતમાં કાંઈ પણ થતું નથી. જુઓ, અજ્ઞાનીઓ ઈશ્વરને જગતના કર્તા કહે છે
એવી આ વાત નથી, પણ જ્ઞાનસામર્થ્યમાં ત્રણકાળ ત્રણલોક જણાઈ ગયા છે અને તે જ પ્રમાણે જગતમાં બની
રહ્યું છે, સર્વજ્ઞજ્ઞાનમાં જે જણાયું તેમાં કદી કાંઈ ફેરફાર થતો નથી––આ અપેક્ષાએ જ્ઞાનની આણ આખા
જગતમાં વર્તે છે, ––એમ કહ્યું છે. જે જીવ સર્વગતસ્વભાવને જાણે તેને સર્વજ્ઞતા પ્રગટ્યા વગર રહે નહિ. સાધક
જીવ સ્વસન્મુખ થઈને પોતાની આવી ભક્તિની પ્રતીત કરે છે અને તેને અલ્પકાળમાં તે શક્તિ ઊઘડી જાય છે.
જે જીવ આવી શક્તિની પ્રતીત નથી કરતો તેની અહીં વાત નથી. અહીં તો જે જીવ સમજવા માટે તૈયાર થઈને
ઝંખનાથી પૂછે તેને આચાર્યદેવ સમજાવે છે; એટલે ઉપાદાન–નિમિત્તની સંધિ સહિતનું આ વર્ણન છે.
પોતાની છે; એ જ પ્રમાણે પુણ્ય–પાપ કે અલ્પજ્ઞપર્યાયની સામે પણ જોવાનું રહેતું નથી કેમ કે તેના આધારે
સર્વગતશક્તિ પોતાની છે; એ જ પ્રમાણે પુણ્ય–પાપ કે અલ્પજ્ઞપર્યાયની સામે પણ જોવાનું રહેતું નથી કેમ કે તેના
આધારે સર્વંગતશક્તિ રહેલી નથી. સર્વગતશક્તિ તો દ્રવ્યના આધારે રહેલી છે એટલે સર્વગતશક્તિ કબૂલનારે
દ્રવ્યની સામે જોવાનું જ રહે છે. જેની દ્રષ્ટિમાં નિમિત્તોની કે પુણ્યની રુચિ છે તેને પોતાના સર્વગતસ્વભાવની
પ્રતીત થતી નથી; અને પોતાની સર્વગત શક્તિને જાણનારો જીવ પુણ્યની કે નિમિત્તોના આશ્રયની રુચિ કરતો
નથી. જુઓ, એક સર્વગતશક્તિ કબૂલવામાં કેટલી જવાબદારી આવે છે? સર્વગતધર્મની પ્રતીત કરનારને
નિમિત્તના, પુણ્યના કે પર્યાયના આશ્રયની દ્રષ્ટિ છૂટીને, અંતરમાં ચિદાનંદ અખંડ દ્રવ્ય સન્મુખ દ્રષ્ટિ હોવી
જોઈએ. અખંડ દ્રવ્યની દ્રષ્ટિ કર્યા વગર ધર્મમાં એક ડગલું પણ આગળ ચલાય તેમ નથી.
જ્ઞાન થાય, અને સાચું જ્ઞાન થાય તો જ તેના ફળરૂપ સાચું સુખ તથા શાંતિ છે. આત્માનું જેવું સ્વરૂપ છે તેવું
જ્ઞાનમાં જાણે તો તેનો મહિમા આવે અને જ્ઞાન આત્મા સન્મુખ થાય, એટલે આત્મા અને જ્ઞાનની એકતા થતાં
વચ્ચેનો રાગ તૂટી જાય તેનું નામ સમ્યગ્જ્ઞાન અને વીતરાગતા છે, તે જ સુખનો ઉપાય છે, તે જ મોક્ષમાર્ગ છે,
તે જ ધર્મ છે. આત્માનો અસલી સ્વભાવ જાણતાં, જ્ઞાન અને રાગની એકત્વબુદ્ધિ ટળે ને જ્ઞાન અને સ્વજ્ઞેયની
(આત્મસ્વભાવની) એકત્વબુદ્ધિ થાય એનું નામ ભેદવિજ્ઞાન અથવા સમ્યગ્જ્ઞાન છે.
અલ્પજ્ઞતાના આધારે પોતાનું કેવળજ્ઞાન થવાનું માને નહિ. સર્વગતશક્તિવાળો આત્મા છે તેમાંથી જ સર્વજ્ઞપણું
ઊઘડે છે, તેની પ્રતીત કરીને તેમાં એકાગ્ર થતાં સર્વગતજ્ઞાન પ્રગટી જાય છે. આ સર્વગતધર્મની મુખ્યતાથી
આત્માને જાણવો તે સર્વગતનય છે; અભવ્યને આવો સર્વગતનય કદી હોતો નથી. સર્વગતનયથી છે; અભવ્યને
આવો સર્વગતનય કદી હોતો નથી. સર્વગતનયથી સર્વગતધર્મવાળા આત્માને જે જાણે તેને સર્વગતપણું પ્રતીત
કરનારને અખંડ આત્મસ્વભાવનો આશ્રય થાય છે.
ધર્મ રહેલા છે; માટે તે દ્રવ્યના આશ્રયે જ તેના ધર્મની યથાર્થ પ્રતીત થાય છે, પણ કોઈ પરના, નિમિત્તના કે
ભેદના આશ્રયે તેની પ્રતીત થતી નથી. જો દ્રવ્યથી તેના ધર્મને જુદો પાડીને પ્રતીતમાં લેવા જાય તો ત્યાં ધર્મીનું
કે ધર્મનું એકેયનું સાચું જ્ઞાન થતું નથી.
PDF/HTML Page 8 of 25
single page version
તારામાં જ ભરી છે, માટે ક્યાંય પણ પરાશ્રયની આશા છોડીને તારા સ્વભાવનો જ આશ્રય કર. જીવ પોતાની
શક્તિથી પરિપૂર્ણ છે પણ તે પોતાની સંભાળ કરતો નથી તેથી પરાશ્રયની ભીખ માગી માગીને ભટકી રહ્યો છે.
જો નિજશક્તિને સંભાળે તો પરાશ્રય છૂટીને સ્વાશ્રયે અલ્પકાળમાં સિદ્ધ થઈ જાય. જે અનંત સિદ્ધભગવંતો થયા
તે બધાય નિજશક્તિની સંભાળ કરીને તેના આશ્રયે જ સિદ્ધ થયા છે.
વિકલ્પોથી પણ પાર છે. શ્રી સર્વજ્ઞભગવાન શરીર–મન–વાણીથી પાર એવી ઊંડી ઊંડી ખીણમાં લઈ જઈને
ચૈતન્યનાં બેહદ નિધાન બતાવે છે; તેનો વિશ્વાસ કરીને હે જીવ! તારા જ્ઞાનચક્ષુમાં રુચિના અંજન આંજ તો તને
તારા ચૈતન્યનિધાન દેખાય. અજ્ઞાનથી અંધ થયેલા જીવો પોતાની પાસે જ પડેલા નિજ–નિધાનને દેખતા નથી,
શ્રીગુરુ તેને સમ્યક્શ્રદ્ધારૂપી અંજન આંજીને તેનાં નિધાન બતાવે છે કે–જો! તારા નિધાન તારા અંતરમાં જ
પડ્યા છે; બાહ્યદ્રષ્ટિ છોડીને અંતરમાં દ્રષ્ટિ કર તો સિદ્ધભગવાન જેવા નિધાન તારામાં ભર્યા છે તે તને દેખાશે.
એક ચૈતન્યની પ્રતીત કરતાં અનંતા સિદ્ધભગવંતો, કેવળીઓ અને સંતોની બધી ઋદ્ધિ તને તારામાં જ દેખાશે,
તે ઋદ્ધિ તારે ક્યાંય બીજે નહિ શોધવી પડે. સંત–મહંતો જે ઋદ્ધિ પામ્યા તે પોતાના ચૈતન્યમાંથી જ પામ્યા છે,
કાંઈ બહારમાંથી નથી પામ્યા. તારા ચૈતન્યમાં પણ એ બધી ઋદ્ધિ ભરી છે, આંખ ઉઘાડીને અંતરમાં જો તો તે
દેખાય. પણ જો પરમાંથી તારી ઋદ્ધિ લેવા જઈશ તો આંધળો થઈને ઘોર સંસારરૂપી જંગલમાં ભટકીશ. અજ્ઞાની
જીવો અંતર્મુખ થઈને પોતાના સ્વભાવના મહિમાની પ્રતીત કરતા નથી ને પુણ્ય–પાપનાં ટપલાં ખાઈને
અનાદિથી ભવચક્રમાં ભટકી રહ્યા છે; અહીં આચાર્યપ્રભુ કરુણા કરીને તે ભવભ્રમણથી છૂટકારાનો માર્ગ બતાવે
છે કે અંતર્મુખ થઈને નિજશક્તિની સંભાળ કર તો ભવભ્રમણથી છૂટકારો થાય.
ન પડે.. તારા ચૈતન્યનો મહિમા દેખતાં જ તને પરનો મહિમા છૂટી જશે... અનંતધર્મસ્વભાવી તારો આત્મા જ
ચૈતન્યમૂર્તિ ભગવાન છે, તને કોઈ બીજાની જરૂર નથી; તું પોતે જ દુનિયાના નિધાનને જોનારો છે. સદાય
અલ્પજ્ઞસેવક જ રહ્યા કરે એવો તારા આત્માનો સ્વભાવ નથી, તારો આત્મા તો સર્વજ્ઞનો સમોવડિયો છે; જેટલું
સર્વજ્ઞે કર્યું તેટલું કરવાની તાકાત તારામાં પણ ભરી છે. જે જીવ આવી શક્તિવાળા નિજઆત્માની પ્રતીત કરે
તેને કોઈ નિમિત્તના કે વિકલ્પના આશ્રયની શ્રદ્ધા ઊડી જાય છે, પર્યાયબુદ્ધિ છૂટી જાય છે ને અનંત
ચૈતન્યશક્તિનો પિંડ તેની પ્રતીતમાં આવી જાય છે... તે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ થઈને મોક્ષમાર્ગે વિચરવા માંડે છે..
અંર્તદ્રષ્ટિથી તે પોતે જ પોતાને ત્રણલોકના નાથ પરમેશ્વર તરીકે દેખે છે.
તારી આંખ ઉઘાડીને ચૈતન્યનિધાનને દેખ. તારું અપૂર્વ નિધાન દેખાડવા માટે આ તને અંજન અંજાય છે.
ક્યાંય અટકે નહિ ને સંસારમાં ક્યાંય ભટકે નહિ–એવો તેનો જ્ઞાનસ્વભાવ છે. જ્યાં તે સ્વભાવને પ્રતીતમાં
લીધો ત્યાં દ્રષ્ટિમાં તો ભગવાન થયો, ને હવે અલ્પકાળે પર્યાયે પણ પ્રભુતા પ્રગટશે એટલે એક સમયમાં
ત્રણકાળ ત્રણલોકને જાણી લ્યે એવું સર્વગત જ્ઞાનસામર્થ્ય ખીલી જશે.
PDF/HTML Page 9 of 25
single page version
જ રહેલો છે, તેથી તે આત્મવર્તી છે. અહીં આત્માને ‘અસર્વગતનય’ થી ‘આત્મવર્તી’ કહ્યો તેનો અર્થ
‘અલ્પજ્ઞતા’ નથી; મીં ચેલી આંખનું દ્રષ્ટાંત અલ્પજ્ઞતા બતાવવા માટે નથી આપ્યું પણ ‘આત્મવર્તીપણું’
બતાવવા માટે આપ્યું છે. આત્મા પોતાના જ્ઞાન–સામર્થ્યથી સર્વને જાણતો હોવા છતાં પોતે પોતામાં જ લીન રહે
છે, સર્વમાં વ્યાપી જતો નથી, –માટે તે સર્વવર્તી નથી પણ આત્મવર્તી છે. સમસ્ત જ્ઞેયોને જાણી લે છે તે
અપેક્ષાઓ આત્માને સર્વવર્તી કહ્યો, પણ આત્મા પરજ્ઞેયોમાં વર્તતો નથી પણ પોતામાં જ વર્તે છે તે અપેક્ષાએ તે
આત્મવર્તી છે. ‘સર્વવર્તી કહીને આત્માનું પરિપૂર્ણ જ્ઞાનસામર્થ્ય બતાવ્યું, ને આત્મવર્તી’ કહીને પરથી ભિન્નતા
બતાવી. અહો! સમસ્ત પદાર્થોને જાણવા છતાં જ્ઞાન પરજ્ઞેયોમાં વર્તતું નથી, જ્ઞાન તો આત્મવર્તી છે, આત્મામાં
જ લીન રહીને તે સર્વને જાણી લે છે; માટે પરજ્ઞેયોની સન્મુખ થઈને તેને જાણવાની આકુળતા છોડ, ને તારા
અચિંત્ય સામર્થ્ય! અનંત ધર્મવાળા ચૈતન્યપદનો મહિમા વાણીથી પૂરો પડે તેમ નથી; જ્ઞાનમાં પરિપૂર્ણ આવે
પણ વાણીથી તેનો મહિમા પૂરો પડે તેમ નથી. માટે કહ્યું છે કે–
કહી શક્યા નહિ તે પણ શ્રી ભગવાન જો;
અનુભવગોચર માત્ર રહ્યું તે જ્ઞાન જો.’
ફાંફા મારે પણ ધર્મ થાય તેમ નથી.
આત્માની પૂર્ણ જ્ઞાનશક્તિ ખીલે તેથી કાંઈ તે બહાર ફેલાઈ જા૧ય––એમ નથી. જ્યાં ચૈતન્યનું દિવ્ય કેવળજ્ઞાન
ઝળહળી ઊઠે ત્યાં ભાવથી અનંતતા થાય છે પણ ક્ષેત્રથી અનંતતા થતી નથી. અસંખ્યપ્રદેશી ક્ષેત્રમાં
અનંતસામર્થ્ય ભર્યું છે–એવો ચૈતન્યનો મહિમા છે. કેવળજ્ઞાનનું ક્ષેત્ર પોતાના આત્મા પ્રમાણે જ છે, એટલે
થાય છે. જેમ મીંચેલી આંખ પોતે પોતામાં જ રહેલી છે તેમ આત્મા પરની સન્મુખ થયા વિના અને પરમાં ગયા
વિના પોતે પોતામાં જ રહીને જાણે છે તેથી તે આત્મવર્તી છે, –આમ અસર્વગતનય જાણે છે.
જણવા છતાં પોતે તે અનંત પદાર્થોપણે થઈ જતો નથી, પોતે તો પોતાના એકપણે રહીને જ જાણે છે.
જ્ઞાનમાં આવા નિમિત્તનૈમિત્તિકસંબંધની પૂર્ણતા ક્યારે થાય? –કે નિમિત્તની અપેક્ષા છોડીને જ્ઞાનસ્વભાવમાં
મિથ્યાજ્ઞાનમાં નિમિત્ત હોય, પણ તે મિથ્યાજ્ઞાન પ્રમાણે સામી વસ્તુનું સ્વરૂપ નથી તેથી મિથ્યાજ્ઞાનો વિષય
જગતમાં નથી.
તે જ વસ્તુના લક્ષે કોઈ જીવ રાગદ્વેષ કરે તો તેના રાગદ્વેષમાં નિમિત્ત થાય એવો પણ તે વસ્તુનો ધર્મ છે.
કોઈ જીવ તે વસ્તુના લક્ષે મિથ્યાજ્ઞાન કરે તો ત્યાં સામી વસ્તુને ‘મિથ્યાજ્ઞાનનું નિમિત્ત’ કહેવાય, પણ
સમ્યગ્જ્ઞાનનો જ વિષય છે.
PDF/HTML Page 10 of 25
single page version
નય તો ક્યારે કહેવાય? કે વસ્તુનું પ્રમાણજ્ઞાન થયું હોય ત્યારે નય કહેવાય. પણ વસ્તુના ભાન વગર એકાંત
નિત્ય કે એકાંત ક્ષણિક માને તો નય કહેવાય નહિ, તે તો કુનય છે. મિથ્યાજ્ઞાનમાં નય ન હોય, મિથ્યાજ્ઞાનને
સન્મુખ થઈને સમ્યક્ થઈ જાય છે. જેમ એકેક આત્મામાં પોતાના અનંત ધર્મો છે તેમ એકેક પુદ્ગલપરમાણુમાં
પણ તેના અનંતધર્મો છે; જગતના દરેક દ્રવ્યમાં પોતપોતાના અનંતધર્મો છે, પણ અહીં તો આત્માની જ
પ્રધાનતા છે. બધાને જાણનારો તો આત્મા છે, આત્મા વગર ‘બીજાનું અસ્તિત્વ છે’ એમ જાણે કોણ? માટે
‘જાણનાર’ તરીકે આત્માનો મહિમા છે. આત્મા જ બધાને જાણે છે માટે સર્વ દ્રવ્યમાં આત્મા જ ઉત્તમ પદાર્થ છે.
–આવા આત્માને જાણવો તે મોક્ષનું કારણ છે.
‘સર્વગતનયથી સર્વવર્તી’ કહીને જ્ઞાનનું પરિપૂર્ણ જાણવાનું સામર્થ્ય બતાવ્યું અને ૨૧ મા બોલમાં
‘અસર્વગતનયથી આત્મવર્તી’ કહીને જ્ઞાન પરમાં જઈને જાણતું નથી પણ પોતામાં રહીને જ જાણે છે––એમ
બતાવ્યું.
પ્રમાણ વડે જુએ તોપણ, સ્પષ્ટ અનંત ધર્મોવાળા નિજ આત્મદ્રવ્યને અંદરમાં શુદ્ધચૈતન્યમાત્ર દેખે છે જ. ’ ––
એટલે કોઈ પણ નયથી આત્માનું વર્ણન કર્યું હોય પણ તેનું તાત્પર્ય તો અંદરમાં શુદ્ધચૈતન્યમાત્ર નિજ
ભોઆત્મન્! આ જિનેન્દ્ર ભગવાનના વચન દિનરાત નિરંતર પઢવા યોગ્ય છે. જિનવચન સિવાય કોઈ
PDF/HTML Page 11 of 25
single page version
દુર્ગતિમાં લઈ જનારા જાણીને છોડે છે. કદાચ ચારિત્રમોહના ઉદયને વશ તે ઈન્દ્રિયવિષયોને ભોગવે છે––એમ
જગતને ભલે દેખાય પણ અંતરંગમાં તો તે તેનાથી અત્યંત ઉદાસીન વર્તે છે. આ રીતે જિનાગમથી જ
આત્મહિતનું જ્ઞાન થાય છે.)
(૩) વળી જિનાગમના અભ્યાસથી ધર્મને વિષે તથા ધર્મના ફળને વિષે નિરંતર તીવ્ર અનુરાગ વધતાં
૧. આત્મહિતનું જ્ઞાન
એકાગ્રતારૂપ થાય છે અને વિનયથી સહિત હોય છે; માટે જિનાગમની સ્વાધ્યાયથી જ ઈન્દ્રિય દ્વારા–મન વચન
કાયા દ્વારા તથા કષાય દ્વારા આવતા કર્મો અટકી જાય છે ને તેથી મહાન સંવર થાય છે.
તે નહિ શ્રવણ કરવા તુલ્ય જ થયું. વળી તે શ્રુતમાં અતિશયરૂપ રસનો ફેલાવ છે; કેમ કે જ્ઞાન આત્માનું નિજરૂપ
છે અને તેમાં સર્કલ પદાર્થ પ્રતિબિંબિત થાય છે. જેમ જેમ જીવ તેનો અનુભવ કરે તેમ તેમ અજ્ઞાનભાવના
નાશપૂર્વક અપૂર્વ આનંદ ઉલ્લસે છે. આવા શ્રુતનો જેમ જેમ અભ્યાસ કરે છે તેમ તેમ જીવને નવીન નવીન
ધર્માનુરાગ જાગે છે તથા સંસાર ભોગોથી ભયભીતતા વધે છે, તેથી નવા નવા સંવેગનું (વૈરાગ્યનું) કારણ પણ
આ જિનેન્દ્રના પરમાગમનું સેવન જ છે.
PDF/HTML Page 12 of 25
single page version
છે તે વાત કરે છે:
થયો થકો દર્શનમાં–જ્ઞાનમાં–તપમાં તથા સંયમમાં સ્થિત થઈને જીવનપર્યંત તેમાં નિશ્ચલ પ્રવર્તે છે.
બળથી જ થાય છે, તથા આત્મા અને મોહ–રાગાદિ કર્મો––એ બનેનું ભિન્નપણું જ્ઞાનમાં જ અનુભવગોચર થાય
છે; અને જ્ઞાનમાં જુદા દેખે ત્યારે જ જુદાપણામાં પ્રવર્તે કે આ તો રાગાદિક કર્મજનિત ભાવો છે અને આ હું
જ્ઞાન–દર્શનમય શુદ્ધઆત્મા છું, તે રાગાદિક આ પ્રકારે દૂર થશે–એ પ્રમાણે સમજીને અનશનાદિ તપ કરે તેને જ
કર્મની નિર્જરા થાય છે. માટે સ્વાધ્યાય સમાન તપ કદી થયું નથી, થશે નહિ અને છે નહિ.
અભાવને લીધે તેને નવીન કર્મબંધ થતો નથી. આ શુદ્ધતા છે અને જે કર્મબંધ કરે છે તે અશુદ્ધતા છે.
આરાધનાનું પ્રધાન કારણ છે. અહીં એટલું વિશેષ છે કે જે સ્વાધ્યાય ભાવનામાં રત હોય તે જ પર જીવોને
ઉપદેશ દેનાર હોય, બીજે કોઈ પરના ઉપકારમાં સમર્થ નથી.
પરનો ઉદ્ધાર જિનવચનના ઉપદેશથી જ થાય છે. વળી, પોતાના આત્માને તથા અન્ય જીવોને જિનેન્દ્રના
આગમનો ઉપદેશ કરવાથી ભગવાન સર્વજ્ઞની આજ્ઞાનું પાલન થાય છે જિનેન્દ્રના ધર્મમાં જેને અત્યંત પ્રીતિ હોય
તે જ, નિર્વાંછક અને અભિમાનરહિત થઈને ધર્મોપદેશ કરે છે, તેથી તેમાં વાત્સલ્યગુણ પણ પ્રગટ થાય છે. વળી
જિનેન્દ્રના ધર્મનો ઉપદેશ આપીને ધર્મનો પ્રભાવ પ્રગટ કરવામાં જેને ઉત્સાહ હોય તથા આત્મગુણ વધારવાની
વાંછા હોય તેને ‘પ્રભાવના’ નામનો ગુણ હોય જ છે. વળી સ્યાદ્વાદરૂપ પરમાગમમાં જેને અત્યંત પ્રીતિ હોય
તેને જ ધર્મનું ઉપદેશકપણું હોય, એટલે તેમાં ભક્તિ ગુણ પણ પ્રગટ થાય છે. વળી પરમાગમના સત્યાર્થ
અને ઘણા કાળ સુધી ધર્મનો પ્રવાહ ચાલે છે; તેથી પોતાનો તેમ જ પરનો ઉદ્ધાર, ભગવાનની આજ્ઞાનું પાલન,
વાત્સલ્ય, પ્રભાવના, ભક્તિ તથા ધર્મતીર્થની અવિચ્છિન્નતા––એ ગુણો ધર્મોપદેશના દાતાપણાથી જાણીને
આગમની આજ્ઞા પ્રમાણે ધર્મોપદેશમાં પ્રવર્તન કરવું તે જ પરમ કલ્યાણ છે.
કરીને મનુષ્ય જન્મને સફળ કરો.
PDF/HTML Page 13 of 25
single page version
ઉપકારી શ્રી ગુરુઓએ શુદ્ધનયના ગ્રહણનું ફળ મોક્ષ જાણીને એનો
ત્રણલોકમાં થતો નથી.
ભૂતાર્થસ્વભાવના આશ્રયે જ કલ્યાણ થાય છે, માટે ભૂતાર્થસ્વભાવને દેખાડનારો શુદ્ધનય જ આશ્રય
આત્મવસ્તુમાં ગુણ–ગુણીના ભેદ પાડીને કથન કરવું તે વ્યવહાર છે. જ્ઞાન અને જ્ઞાનીના ભેદથી કહેનારો જે
વ્યવહાર તેનાથી પણ પરમાર્થ માત્ર જ કહેવામાં આવે છે; આ રીતે વ્યવહારનય પરમાર્થનો પ્રતિપાદક છે, પણ તે
વ્યવહાર પોતે અનુસરવા યોગ્ય નથી; પરમાર્થસ્વભાવ જ આશ્રય કરવા યોગ્ય છે.
અટકી જાય તે તો વ્યવહારમૂઢ અજ્ઞાની છે, તેને સમજાવવા આચાર્યદેવ કહે છે કે હે ભાઈ! વ્યવહારનય પોતે તો
અભૂતાર્થ છે, તેથી તે આશ્રય કરવા જેવો નથી. વ્યવહારથી ભેદ પાડીને કથન કર્યું ત્યાં પણ અમારો આશય તો
પરમાર્થને જ બતાવવાનો હતો; માટે તું વ્યવહારનો આશ્રય છોડ ને અભેદરૂપ પરમાર્થ વસ્તુને લક્ષમાં લે.
કાંઈ રાગને કે પરને નથી બતાવતો; માટે તું ભેદની સામે જોઈને ન અટકતાં અભેદવસ્તુને પકડી લેજે.
વ્યવહારથી ભેદ પાડીને કથન કર્યું તે વખતે કહેનારનો આશય અભેદનું પ્રતિપાદન કરવાનો છે અને સામો
સમજનાર પણ તે આશયને પકડીને પરમાર્થ સમજી જાય છે, તેથી ત્યાં ‘વ્યવહારે પણ પરમાર્થનું જ પ્રતિપાદન
કર્યું’ એમ કહેવાય છે. જુઓ, આમાંથી તો એવું તાત્પર્ય નીકળે છે કે–કથન ભલે નિશ્ચયથી હો કે વ્યવહારથી હો,
પણ પરમાર્થસ્વરૂપ સમજીને તેનો જ આશ્રય કરવા યોગ્ય છે, વ્યવહારનય આશ્રય કરવા યોગ્ય નથી; જે જીવ
વ્યવહારના આશ્રયે લાભ થવાનું માને તેને તો નિશ્ચય કે વ્યવહારનું કાંઈ ભાન નથી, તેને આચાર્યદેવ
‘અનાદિરૂઢ વ્યવહારમાં મૂઢ’ કહે છે.
તને પરમાર્થનું લક્ષ કરવાનું કહ્યું હતું, તેને બદલે જો તું વ્યવહારના આશ્રયે લાભ માનીને તેને જ વળગી રહે તો
તને કહીએ છીએ કે તે વ્યવહાર તો અભૂતાર્થ છે, તેના અશ્રયે લાભ નથી, માટે તેનો આશ્રય છોડ, ને
શુદ્ધનયવડે પરમાર્થસ્વભાવનું અવલંબન કર. જેઓ શુદ્ધનયનો આશ્રય કરે છે તેઓ જ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ છે, જેઓ
શુદ્ધનયનો આશ્રય નથી કરતા ને વ્યવહારનો આશ્રય કરે છે તેઓ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ નથી. ધર્મી જીવ શુદ્ધનયના
અવલંબનથી પોતાને સહજ એક જ્ઞાયકસ્વભાવપણે અનુભવે છે. આવા શુદ્ધનયનો આશ્રય જીવે પૂર્વે
PDF/HTML Page 14 of 25
single page version
तजै शुद्धनय बंध है, गहै शुद्धनय मोख।।
––શુદ્ધનયને છોડવાથી બંધન થાય છે ને શુદ્ધનયના ગ્રહણથી મોક્ષ થાય છે;––આવો આ શાસ્ત્રનો નિચોડ
સિવાય બીજા કોઈપણ ઉપાયથી મોક્ષ ત્રણકાળ ત્રણલોકમાં થતો નથી. અરે મૂઢ! તું વ્યવહારના આશ્રયથી લાભ
થવાનું માને છે, પણ વ્યવહારનો આશ્રય તો અનાદિથી તું કરી જ રહ્યો છે, છતાં કેમ કલ્યાણ ન થયું!! માટે
સમજ કે વ્યવહારના આશ્રયે કલ્યાણ થતું નથી. ભૂતાર્થ સ્વભાવના આશ્રયે જ કલ્યાણ થાય છે, પણ તેનો
આશ્રય તો તેં કદી કર્યો નથી.
જીવો પણ મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. શુદ્ધસ્વભાવના આશ્રય વિના ભવકટ્ટી થાય જ નહિ. જે શાસ્ત્રમાં મિથ્યાદ્રષ્ટિને પણ
દયા–દાનના ભાવથી પરીતસંસાર થવાનું કહ્યું હોય તેમાં ‘શુદ્ધસ્વભાવના’ આશ્રયથી લાભ થાય’ એવી વાત
યથાર્થ હોય જ નહિ. રાગના આશ્રયથી પણ લાભ માને અને શુદ્ધ આત્માના આશ્રયથી પણ લાભ માને––એ
બે વાતનો મેળ ખાય નહિ, કેમ કે એ બંને વાત પરસ્પર વિરુદ્ધ છે; જે શુદ્ધઆત્માના આશ્રયથી લાભ થવાનું
માને તે રાગથી લાભ થવાનું માને જ નહિ અને જે રાગથી લાભ થવાનું માને તે ‘શુદ્ધઆત્માના આશ્રયથી
લાભ થાય’ એમ યથાર્થપણે માની શકે નહિ. મિથ્યાદ્રષ્ટિને દયાદાનના રાગથી ભવકટ્ટી થવાનું જેમાં કહ્યું હોય
તેવા શાસ્ત્રને જે જીવ શાસ્ત્ર તરીકે માનતો હોય, તથા તેવું કહેનારાને ગુરુ તરીકે માનતો હોય, –તે જીવ
શુદ્ધાત્માના આશ્રયે લાભ થવાની વાત કરતો હોય તો તે વાત તેના ઘરની નથી પણ ક્યાંકથી ચોરી લીધેલી
છે. મિથ્યાદ્રષ્ટિના રાગથી ભવનો નાશ થવાનું જે કહે તેના ઘરે ‘શુદ્ધાત્માના આશ્રયથી લાભ થાય’ એ વાતની
ગંધ પણ શેની હોય?
પરમાર્થસ્વભાવ સમજાવતાં, સમજાવનાર આચાર્યને તથા સમજનાર શિષ્યને વચ્ચે ગુણગુણી ભેદના વિકલ્પરૂપ
વ્યવહાર આવ્યા વિના રહેતો નથી, પણ ત્યાં તેમનો આશય તો પરમાર્થસ્વભાવ કહેવાનો અને સમજવાનો છે.
વાણીમાં ભેદ આવતો હોવા છતાં શ્રી આચાર્યદેવનો આશય અભેદ જ કહેવાનો છે, અને શિષ્યને ભેદનો વિકલ્પ
હોવા છતાં તેનું વલણ પણ અભેદને પકડવા તરફ છે, અને તે ભેદનું લક્ષ છોડીને અભેદસ્વભાવને લક્ષમાં લઈ
લ્યે છે, તેથી તેને તો વ્યવહારનયે પણ પરમાર્થ જ બતાવ્યો; આ રીતે વ્યવહાર પરમાર્થનો જ પ્રતિપાદક છે.
અભેદસ્વભાવના આશ્રયે અનુભવ કરતાં ભેદનો વિકલ્પ તૂટી જાય છે, માટે ભેદરૂપ વ્યવહારનય
PDF/HTML Page 15 of 25
single page version
આચાર્યદેવ અગિયારમી ગાથામાં સમજાવે છે. અરે ભાઈ! અમે વ્યવહારને પરમાર્થનો જ પ્રતિપાદક કહ્યો તે તો
તને વ્યવહારનું લક્ષ છોડાવીને પરમાર્થના લક્ષમાં પહોંચાડવા માટે કહ્યું હતું, પણ તે વ્યવહારનો જ આશ્રય
કરીને જો તું રોકાઈશ તો તને પરમાર્થસ્વરૂપ આત્મા નહિ સમજાય; કેમ કે વ્યવહારનય તો અભૂતાર્થ છે તેના
આશ્રયે શુદ્ધઆત્માનું જ્ઞાન થતું નથી, માટે તે આશ્રય કરવા યોગ્ય નથી. ભૂતાર્થસ્વભાવને દેખાડનારો શુદ્ધનય
જ આશ્રય કરવા યોગ્ય છે. ––આવો શ્રીગુરુઓનો ઉપદેશ છે.
આંગળી સામે જોયા કરે તો ચંદ્ર દેખાય નહિ, પણ જો આંગળીનું લક્ષ છોડીને સીધું ચંદ્ર ઉપર લક્ષ કરે તો
આંગળીએ ચંદ્રને દેખાડ્યો–એમ કહેવાય છે; તેમ અભેદ આત્મસ્વરૂપ સમજાવવા માટે વ્યવહારથી ભેદ પાડીને
કહ્યું હોય, ત્યાં તે ભેદની સામે જ જોયા કરે તો આત્માનું પરમાર્થ સ્વરૂપ સમજાય નહિ, પણ તે ભેદરૂપ
વ્યવહારનું લક્ષ છોડીને જો સીધો અભેદસ્વભાવને લક્ષમાં લઈ લ્યે તો ત્યાં વ્યવહારને પરમાર્થનો પ્રતિપાદક
કહેવામાં આવે છે. પણ જે જીવ વ્યવહારના જ આશ્રયમાં રોકાઈ જાય ને વ્યવહારનું લક્ષ છોડીને પરમાર્થને
લક્ષમાં ન લ્યે તો તેને માટે વ્યવહાર પરમાર્થનો પ્રતિપાદક છે’ –એ વાત લાગુ પડતી નથી.
તેને માટે તે વિકથા છે, અને જો વૈરાગ્યપરિણામ કરે તો તે વીતરાગીકથા છે. ––એ રીતે વિકથા કે વીતરાગીકથા
જીવના ભાવઅનુસાર કહેવાય છે; તેમ વ્યવહારે ભેદ પાડીને સમજાવતાં જે જીવે પરમાર્થને લક્ષમાં લઈ લીધો છે
તે જીવને માટે ‘વ્યવહારે પણ પરમાર્થનું જ પ્રતિપાદન કર્યું’ એમ કહેવામાં આવે છે.
કહેવાય; અને સમજનાર નયસપ્તભંગીને સમજે તો તે જ વાક્યને નયપ્રરૂપણા કહેવાય. સપ્તભંગીનું પૂરું કથન
તો એક વાક્યમાં આવતું નથી પણ સમજનાર તે પ્રકારનો આશય સમજી જાય છે તેથી ત્યાં વાણીએ પણ તેનું
પ્રતિપાદન કર્યું––એમ કહેવામાં આવે છે; એ રીતે આત્માનું પરમાર્થસ્વરૂપ સમજાવવા કોઈ પણ વચન બોલતાં
તેમાં ભેદરૂપ વ્યવહાર આવ્યા વિના રહેતો નથી; આ અપેક્ષાએ પરમાર્થસ્વભાવને કથંચિત્ વચનઅગોચર
કહેવાય છે, પણ સામો સમજનાર જીવ કહેનારના આશયને પકડીને અભેદસ્વભાવને સમજી જાય છે તેથી ત્યાં તે
વાણીએ પણ પરમાર્થનું પ્રતિપાદન કર્યું એમ કહેવાય છે; સામો જીવ આશય સમજી જાય છે તે અપેક્ષાએ પરમાર્થ
કથંચિત્ વક્તવ્ય પણ છે.
‘એક જ પ્રકારનો’ છે––એ વાત તેમાં આવી જાય છે, અને તે એકરૂપ નિશ્ચયસ્વભાવ જ ભૂતાર્થ હોવાથી તેના
આશ્રયે સમ્યગ્દર્શન થાય છે. માટે સંતોએ જીવોના કલ્યાણ અર્થે ફરી ફરીને એના જ આશ્રયને ઉપદેશ આપ્યો છે.
અખંડદ્રવ્ય છે તેનો આશ્રય કરવાનું કહ્યું છે; શુદ્ધનયનો આશ્રય કરવાનું કહ્યું છે; શુદ્ધનયનો આશ્રય કરવાનું કહ્યું
તે કથન તો નય અને નયના વિષયને અભેદ કરીને કહ્યું છે. શુદ્ધનય ક્યારે થાય? કે જ્યારે અખંડ દ્રવ્યની સામે
જુએ ત્યારે, તેથી શુદ્ધનયનો આશ્રય કરવાનું કહેતાં પણ અખંડ દ્રવ્યની સન્મુખ જોવાનું જ આવ્યું.
PDF/HTML Page 16 of 25
single page version
છે, પરંતુ અહીં તે પર્યાય દ્રવ્યમાં અભેદ થઈ હોવાથી આખાને (દ્રવ્ય–પર્યાયની અભેદતા થઈ તેને) ભૂતાર્થ કહી
દીધું છે. અનુભવ વખતે શુદ્ધનયની પર્યાય જુદી નથી રહેતી પણ દ્રવ્યમાં અભેદ થઈ જાય છે; જો ભૂતાર્થસ્વભાવમાં
અભેદ ન થાય તો તે શુદ્ધનય જ નથી. શુદ્ધનય પોતે શ્રુતજ્ઞાનની પર્યાય હોવા છતાં તેનો વિષય ભૂતાર્થરૂપ
વિષય અને જ્ઞાન તેને જાણનાર–એવા બે ભેદનું લક્ષ શુદ્ધનયની અનુભૂતિ વખતે હોતું નથી.
અનુભૂતિ છે તે નિશ્ચયથી સમસ્ત જિનશાસનનીઅનુભૂતિ છે. અહો! ત્યાં તો આચાર્યદેવે અલૌકિક વાત
કરી છે, આખાય જૈનશાસનનું રહસ્ય બતાવી દીધું છે.
ઘટ–પટાદિ પ્રકાશે છે, તેમ આત્માની સ્વચ્છત્વશક્તિથી તેના ઉપયોગમાં લોકાલોકના આકારો પ્રકાશે છે.
ધોવાથી આત્માની સ્વચ્છતા થાય–એમ નથી; સ્વચ્છતા તો આત્માનો જ ગુણ છે, તે ક્યાંય બહારથી આવતી
નથી. અજ્ઞાનીઓ ચૈતન્યના સ્વચ્છ સ્વભાવને ભૂલીને શરીરની સ્વચ્છતામાં ધર્મ માને છે, ને શરીરની અશુચિ
થતાં જાણે કે પોતાના આત્મામાં મલિનતા લાગી ગઈ એમ તે માને છે; પણ આત્મા તો સ્વયં સ્વચ્છ છે, તેના
ઉપયોગમાં લોકાલોક જણાય છતાં તેને મલિનતા ન લાગે એવો તેનો સ્વચ્છસ્વભાવ ત્રિકાળ છે.
છે, તેનામાં કોઈને જાણવાની તાકાત નથી, રાગાદિ ભાવોમાં પણ એવી સ્વચ્છતા નથી કે તે કોઈને જાણી શકે, તે
તો આંધળા છે; આત્મામાં જ એવી સ્વચ્છતા છે કે તેના ઉપયોગમાં બધું ય જણાય છે. સ્વચ્છતાને લીધે
આત્માનો ઉપયોગ જ લોકાલોકના જ્ઞાનપણે પરિણમી જાય છે. શરીર સ્વચ્છ હોય તો આત્માના ભાવ નિર્મળ
થાય–એમ નથી.
PDF/HTML Page 17 of 25
single page version
બહારના પદાર્થો કાંઈ જ્ઞાનમાં નથી આવી જતા, પણ જ્ઞાનના ઉપયોગનો એવો મેચક સ્વભાવ છે કે સમસ્ત
પદાર્થોના જ્ઞાનપણે તે પરિણમે છે, છતાં પોતે સ્વચ્છતાને છોડતો નથી. જેણે પોતાના આવા પવિત્ર ઉપયોગ
સ્વભાવની પ્રતીત કરી તે જીવ સ્વસન્મુખતાથી પર્યાયે પર્યાયે પવિત્રતાને પ્રગટ કરતો કેવળજ્ઞાનની સન્મુખ થતો
જાય છે.
તેજપાળના સંબંધમાં એમ વાત આવે છે કે એક વાર ચોરના ભયથી ઘરેણાં વગેરે મિલ્કત દાટવા માટે જમીનમાં
ખાડો ખોદતા હતા, ત્યાં તે ખાડામાંથી જ સોનામહોરોનાં નિધાન નીકળી પડ્યા. તે જોઈને તેમની સ્ત્રીઓ કહે છે
કે અરે! આપણે તે કાંઈ જમીનમાં દાટવાનું હોય? જ્યાં પગલે પગલે નિધાન નીકળે છે ત્યાં દાટવાનું શું હોય?
માટે આ લક્ષ્મીને એવી રીતે વાપરો કે જે કોઈ ચોરી ન શકે. ––આ ઉપરથી પછી તેઓએ મંદિરો બંધાવ્યા. તેમ
અહીં ચૈતન્યમાં એવી ઉપયોગલક્ષ્મીનો ભંડાર ભર્યો છે કે અંતર્મુખ ઊંડા ઉત્તરીને તેને ખોદતાં કેવળજ્ઞાનનાં
નિધાન પ્રગટે છે, ને લોકાલોક આવીને તેમાં ઝળકે છે. તે ઉપયોગની સ્વચ્છતાને કોઈ ચોરી જઈ શકતું નથી.
જેના સ્વભાવમાં આવા નિધાન ભર્યા તેને વળી કોઈ પરનો આશ્રય કેમ હોય? સ્વભાવના આશ્રયે પર્યાયે
પર્યાયે પૂરા નિધાન પ્રગટે છે. આત્મામાં જ એવી સ્વચ્છતા ભરી છે કે કોઈ પરવસ્તુના કે મંદકષાયના આશ્રય
વગર જ તેનો ઉપયોગ લોકાલોકને જાણવાપણે પરિણમે છે.
તેમ ચૈતન્યમૂર્તિ આત્માનો ઉપયોગ તે આખા જગતનો મંગલઅરીસો છે; તેની સ્વચ્છતામાં લોકાલોક એવા
સ્પષ્ટપણે જણાય છે કે જાણે લોકાલોક તેમાં પ્રવેશી ગયા હોય! ખરેખર કાંઈ લોકાલોક આત્માના ઉપયોગમાં
પેસી જતા નથી, લોકાલોક તો બહાર જ છે, આત્માનો સ્વચ્છ ઉપયોગ જ તેવા સ્વરૂપે પરિણમ્યો છે. આવી
સ્વચ્છત્વશક્તિ આત્મામાં ત્રિકાળ છે. કાઈ બહારના લક્ષે ઉપયોગની સ્વચ્છતા નથી થતી પણ ત્રિકાળી સ્વચ્છ
ઉપયોગસ્વભાવની સન્મુખ થતાં ઉપયોગની સ્વચ્છતા પ્રગટે છે. આ રીતે સ્વચ્છત્વશક્તિ દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય
ત્રણેમાં વ્યાપેલી છે. એક સમયમાં જગતના અનેક પદાર્થોને જાણે તેવા આકારરૂપે ઉપયોગનું પરિણમન થવા
છતાં તેનામાં ખંડખંડ કે મલિનતા થઈ જતી નથી–એવો સ્વચ્છતા શક્તિનો પ્રતાપ છે.
પ્રગટે છે. તે ઉપયોગ પરની સામે જોયા વિના પોતે પોતામાં લીન રહીને પોતાની સ્વચ્છતામાં બધાને જાણી લે
છે. જેમ કોઈવાર સ્વયંવર વગેરેમાં કન્યાને રાજકુમારો સામે જોવું ન પડે તે માટે એક સ્વચ્છ મોટો અરીસો રાખે
છે, તે અરીસાની સામે જોતાં કન્યા તેમાં રાજકુમારનું મોઢું દેખી લે છે, કન્યાને બીજા સામે જોવું નથી પડતું; તેમ
આત્મામાં એવી સ્વચ્છતા છે કે પર લોકાલોકની સામે જોયા વિના, પોતે પોતાના સ્વભાવની સામે જોતાં નિર્મળ
ઉપયોગભૂમિમાં લોકાલોકને દેખી લે છે. જેમ સતી સ્ત્રીઓ પરપુરુષની સામે આંખ ઊંચી કરતી નથી તેમ
પવિત્રમૂર્તિ આત્મા પરની સામે જોયા વગર જ લોકાલોકને પ્રકાશવારૂપે પરિણમવાની તાકાતવાળો છે.
છે; પૂર્વના પ્રારબ્ધયોગે એવી ખોટી લોકવાયકા ઊડી ગઈ કે દ્રૌપદીને પાંચ પતિ હતા. અહો! યુધિષ્ઠિર અને
ભીમ એ જેઠ તો પિતાતુલ્ય હતા ને નકુલ–સહદેવ એ દિયર તો તેને દીકરા તુલ્ય હતા, આવી પવિત્ર સતીને પાંચ
પતિ માનનારા મૂઢ છે. સતીને સ્વપ્નેય તેવું ન હોય. સતી સીતા, દ્રૌપદી, રાજિમતી વગેરે તો જગતની
હીરલાઓ હતી, તેમને આત્માનું ભાન હતું, અંદરમાં બ્રહ્મ–આનંદનો રસ ચાખ્યો હતો તેથી વિષયો નિરસ
લાગ્યા હતા, વિષયમાં
PDF/HTML Page 18 of 25
single page version
એમ સમજાવવું છે કે જેમ પવિત્ર સતિઓ બીજા પુરુષની સામે જોતી નથી તેમ ભગવાન આત્માનો એવો
સ્વચ્છ–પવિત્ર સ્વભાવ છે કે કોઈ બીજાની સામે જોયા વિના, પોતે પોતાના સ્વભાવથી જ લોકાલોકને
જાણવારૂપે પરિણમી જાય છે, ઈન્દ્રિયોના આલંબનથી કે પરજ્ઞેયોની સન્મુખતાથી તે નથી જાણતો.
સ્વભાવની સ્વચ્છતા એવી છે કે તેની સામે જોતાં બધુંય જણાઈ જાય છે. બહારમાં જોવા જતાં તો વિકલ્પ ઊઠે છે
ને પૂરું જણાતું નથી; લોકાલોકને જાણવા માટે બહારમાં લક્ષ લંબાવવું નથી પડતું પણ અંતરમાં એકાગ્ર થવું પડે
છે; અનંતું અલોકક્ષેત્ર, અનંતો કાળ ને લોકના અનંતા પદાર્થો તે બધું ય સ્વભાવની સામે જોતાં જણાઈ જાય છે.
લોકાલોકની સામે જોઈને કોઈ જીવ લોકાલોકનો પાર ન પામી શકે, પણ જ્ઞાન અંદરમાં ઠરતાં લોકાલોકનો પાર
પામી જાય છે. ––આમ ધર્મીને પોતાના અંતર્મુખ સ્વભાવની પ્રતીત છે.
તારા જ્ઞાનનો એવો વિકાસ પ્રગટી જશે કે લોકાલોક તેમાં સહજપણે જણાશે. માટે સ્વભાવસન્મુખ થઈને તારી
સ્વચ્છતાના સામર્થ્યની પ્રતીત કર અને તેમાં ઠર. જુઓ, ઓ લોકાલોકને જાણવાનો ઉપાય!
છે. જગતમાં આત્મા છે, તેમાં જ્ઞાનગુણ છે, તેના ઉપયોગનું પરિણમન છે, તેનું પૂર્ણ સ્વચ્છ પરિણમન થતાં તેમાં
લોકાલોક જણાય છે, સામે લોકાલોક જ્ઞેયપણે છે, પણ લોકાલોકને જાણનારું જ્ઞાન તેનાથી જુદું છે, લોકાલોકનું
જ્ઞાન તો આત્મપ્રદેશોમાં જ સમાઈ જાય છે. ––એક સ્વચ્છત્વશક્તિને માનતાં તેમાં આ બધુંય આવી જાય છે. જે
આ બધું ન સ્વીકારે તેને આત્માના સ્વચ્છત્વસ્વભાવની પ્રતીત નથી.
અરીસાની સ્વચ્છતાનું તેવું પરિણમન છે. અનેક પ્રકારના રંગ અને આકૃતિઓ અરીસામાં દેખાય છે તે કાંઈ
બહારની ઉપાધિ નથી પણ અરીસાની સ્વચ્છતાની જ અવસ્થા છે. તેમ આત્માનો એવો સ્વચ્છસ્વભાવ છે કે
તેના ઉપયોગના પરિણમનમાં લોકાલોકનું પ્રતિબિંબ ઝળકી રહ્યું છે, અનંત સિદ્ધ ભગવંતો જ્ઞાનમાં એક સાથે
ઝળકી રહ્યા છે; ત્યાં જ્ઞાનમાં કાંઈ પરદ્રવ્યો નથી પણ જ્ઞાનની સ્વચ્છતાનું જ તેવું પરિણમન છે. જ્ઞાનમાં
લોકાલોકની ઉપાધિ નથી. અહો! આવા સ્વચ્છ જ્ઞાનસ્વભાવમાં ક્યાંય પરનું આલંબન, વિકાર કે અધૂરાશ છે જ
ક્યાં?
નથી; અરીસો પોતે સ્થિર રહે છે ને પદાર્થો તેમાં સ્વયમેવ ઝળકે છે. તેમ આત્માના ચૈતન્યઅરીસામાં વિશ્વના
સમસ્ત ચિત્ર–વિચિત્ર પદાર્થો ઝળકે છે એવો તેનો સ્વભાવ છે પણ તેમાં કોઈ ઉપર રાગદ્વેષ કરવાનો તેનો
સ્વભાવ નથી; સિદ્ધ ઉપર રાગ અને અભવ્ય ઉપર દ્વેષ કરે એવું તેમાં નથી, તે તો નિજસ્વરૂપમાં સ્થિર રહીને
વીતરાગપણે વિશ્વના પ્રતિબિંબને પોતામાં ઝળકાવી રહ્યો છે. અરીસાનું દ્રષ્ટાંત આપ્યું તે અરીસો તો જડ છે, તેને
પરની કે પોતાના સ્વભાવની ખબર નથી, આત્મા તો લોકાલોક–પ્રકાશક ચૈતન્યઅરીસો છે, તે પોતે પોતાના
સ્વભાવનો તેમજ પરનો પ્રકાશક છે. સ્થિર થઈને પોતે પોતાના અરીસામાં જુએ તો તેમાં પોતાનું શુદ્ધસ્વરૂપ
દેખાય, ને લોકાલોકનું પણ જ્ઞાન થઈ જાય.
સ્વપ્રકાશકતારૂપ નિશ્ચય હોય ત્યાં જ પરપ્રકાશકતારૂપ વ્યવહાર હોય છે.
PDF/HTML Page 19 of 25
single page version
સ્વરૂપ જાણ્યા વગર ખરેખર કોઈ સત્યવાદી હોઈ ન શકે. એકાંતવાદી જે કાંઈ બોલે તે બધું મિથ્યા છે–અસત્ય છે.
સ્યાદ્વાદ તે જ ખરો સત્યવાદ છે. દરેક વસ્તુ પોતપોતાના સ્વભાવસામર્થ્યથી પરિપૂર્ણ છે ને પરથી છૂટી છે–એમ
વિકારનો અંશ પણ રહી શકે નહિ.
માનસ્તંભ તે જૈનધર્મની એક મહત્ત્વની ચીજ છે.
ભગવાન શ્રી તીર્થંકરદેવના સમવસરણમાં ચારે બાજુ
માનસ્તંભ છે, ભારતમાં અનેક શહેરોમાં પણ માનસ્તંભ
છે. માનસ્તંભને દૂરથી દેખતાં જ મિથ્યાદ્રષ્ટિ–માની
જીવોનું માન ચૂરચૂર થઈ જાય છે; માનસ્તંભ તે
જૈનધર્મનો વૈભવ છે, ધર્મનો સ્તંભ છે, સૌરાષ્ટ્રમાં સૌથી
તૈયાર થઈ રહ્યો છે. આ મંગલકાર્ય માટેના ફંડમાં નીચે
મુજબ નવી રકમો આવી છે––
૧૦૨૪૧૩ા ‘આત્મધર્મ’ અંક ૧૦પમાં જણાવ્યા મુજબ.
પ૦૧/–શેઠ પ્રાણજીવન હરજીવનદાસ પોરબંદર
૧પ૧/–કોઠારી જટાશંકર પાનાચંદ મુંબઈ
૧પ૧/–શાહ હેમચંદ ચત્રમુજ મુંબઈ
૧પ૧/–શેઠ બાલચંદ દયાળદાસ સોનગીર
(પશ્ચિમ
૧૦૧/–શેઠ ઝૂમરમલજી લાડનૂ
૧૦૧/–મણીબેન કોઠારી મુંબઈ
૧૦૧/–કાશીબેન દલીચંદ મોદી રાજકોટ
૧૦૧/–ઝવેરી લાલજી વાલજીના ધ. પ. ગોમતીબેન, લાઠી
૧૦૧/–ઝવેરી કેશવલાલ વાલજી લાઠી
૧૦૧/–શેઠ મોતીલાલ પીતાંબરદાસ પારોલા (ખાનદેશ)
૧૦૧/–શાહ ગોરધનદાસ ફૂલચંદ સોનગઢ
પ૧/–પારેખ હરિલાલ અમૃતલાલ રાજકોટ
પ૧/–વિલાસબેન અનુપચંદ કુંડલા
પ૧/–મહેતા પોપટલાલ પીતાંબરદાસ હા.
પ૧/–પ્રભાબેન પોપટલાલ રાજકોટ
પ૧/–શેઠ મગનલાલ સુંદરજી રાજકોટ
પ૧/–ખંધાર રાયચંદ જીવરાજ રાણપુર
પ૧/–પ્રભાબેન અમૃતલાલ પારેખ રાજકોટ
પ૧/–મુરલીધર શેઠી લક્ષ્મણગઢ
પ૧/–શાહ ગોપાળજી કરશનદાસ કુંડલા
પ૧/–મણીબેન ભગવાનજી ખારા અમરેલીવાળા, સોનગઢ
પ૧/–દોશી હરગોવિંદદાસ ગફલભાઈ વઢવાણ કેમ્પ
૧૯૪/–જુદાજુદા મુમુક્ષુઓ તરફથી આવેલી પચાસથી
નીચેની રકમો
તેને બદલે શાહ રાયચંદ ધરમશી (મોસી–આફ્રિકા) એ
પ્રમાણે વાંચવું.)
PDF/HTML Page 20 of 25
single page version
