PDF/HTML Page 1 of 21
single page version
PDF/HTML Page 2 of 21
single page version
આવો સરસ અને સહજ માર્ગ છે. મારો ને અનંતા મુક્તિગામી જીવોનો–બધાયનો આ
એકજ માર્ગ છે. જ્યાં બેઠો ત્યાં સદાય હું જ છું, હું જ્ઞાનસ્વભાવ જ છું, મારા સ્વભાવમાં
અંર્તમુખ થઈને ઠરું તે જ મારી મુક્તિનો માર્ગ છે. એ સિવાય ક્યાંય બહાર જોવું પડતું
નથી. કેવો સ્વાવલંબી સરળ અને સહજ મુક્તિમાર્ગ!! ! –આવા સહજ મુક્તિમાર્ગે સ્વય
વિચરનારા અને જગતને તે પાવનમાર્ગ દેખાડનારા, હે સંતો! આપના પવિત્ર ચરણોમાં
PDF/HTML Page 3 of 21
single page version
તૈયાર થવા આવી છે. ત્રણ પીઠિકાઓ એકંદર બાર ચિત્રો તેમ
જ શ્લોકો વગેરે કોતરેલા આરસથી સુશોભિત બની છે.
નક્કી થયું છે.
માં જયપુરના કારીગર મૂલચંદ રામચંદ નાઠાને આપવામાં
આવ્યો છે. આરસનો ઘણો સામાન તૈયાર થઈને ચાર વેગન
ભરાઈને સોનગઢ આવી ગયો છે. તેમાંના છેલા બે વેગન
કારતક સુદ બીજને દિવસે આવ્યા. આ વેગનોમાં માનસ્તંભની
પીઠિકાના ચિત્રો તેમ જ માનસ્તંભમાં બિરાજમાન થનારા
કેટલાક પ્રતિમાજી હતા, તેથી આ વેગનો આવવાની વધાઈ
મળતાં મંડળમાં આનંદ ફેલાયો હતો. અને કારતક સુદ ત્રીજે
ઉલ્લાસપૂર્વક પ્રતિમાજી વગેરેનો ગ્રામ–પ્રવેશ થયો હતો. આ
ઉપરાંત માનસ્તંભના પ્રારંભનું મંગલ–મુહૂર્ત પણ એ જ દિવસે
હતું. સવારના પ્રવચન પછી માનસ્તંભ પાસે પૂ. ગુરુદેવશ્રીએ
માંગલિક સંભળાવ્યા બાદ, પૂ. બેનશ્રીબેનજીના સુહસ્તે
માનસ્તંભજીનો આરસ સ્થાપિત થયો હતો.
PDF/HTML Page 4 of 21
single page version
ધર્મ થતો હશે–એમ અજ્ઞાનીઓને બાહ્યદ્રષ્ટિથી લાગે છે પણ
તે માત્ર ભ્રમણા જ છે. ધર્માત્મા તો પોતાના શુદ્ધ–આત્માને
દેહાદિ સમસ્ત પરપદાર્થોથી ભિન્ન જાણીને તેમાં જ પ્રવૃત્તિ
આ રીતે પોતાના શુદ્ધાત્માને જાણીને તેમાં પ્રવૃત્તિ કરવી તે
જ ધર્મી જીવની પ્રવૃત્તિ છે. આવી શુદ્ધાત્મ–પ્રવૃત્તિ કઈ રીતે
થાય તે આ પ્રવચનમાં પૂ. ગુરુદેવશ્રી સમજાવે છે.
આત્માને કઈ પ્રવૃત્તિથી ધર્મ થાય તેની આ વાત છે. આત્માના ધર્મની પ્રવૃત્તિ આત્માથી બહાર ન
ભિન્ન પોતાના શુદ્ધઆત્માને જાણે તેને તેમાં પ્રવૃત્તિ થાય, અને એવી શુદ્ધાત્મામાં પ્રવૃત્તિ કરવી તેનું નામ ધર્મ છે.
જેણે પોતાના શુદ્ધ આત્માને જાણ્યો નથી તેને તેમાં પ્રવૃત્તિરૂપ ધર્મ થતો નથી. શરીરાદિ પર વસ્તુ કે તેના લક્ષે
થતા શુભાશુભ ભાવ તે કોઈ મને શરણ નથી, હું તેનાથી રહિત શુદ્ધ જ્ઞાનસ્વરૂપ છું, મારું ધુ્રવસ્વરૂપ જ મને
શરણ છે–એમ જેણે જાણ્યું છે તેને તેમાં જ પ્રવૃત્તિ દ્વારા ધર્મ થાય છે.
મને શરણભૂત છે’–એમ શુદ્ધઆત્માને જાણીને તેમાં જ પ્રવૃત્તિદ્વારા શુદ્ધ–આત્મપણું હોય છે. ધુ્રવઆત્માને જાણીને
તેમાં પ્રવૃત્તિ કરવી તે જ ધર્મ છે; અને એ જ ધર્મી જીવની પ્રવૃત્તિ છે.
શુદ્ધઆત્માને જાણ્યો, પછી તેમાં પ્રવૃત્તિ થઈ અને પછી મોહનો ક્ષય થયો–એમ ક્રમભેદ નથી.
આત્માને જાણતાં અંદરમાં પરથી જુદા પડવાની પ્રવૃત્તિરૂપ જે ક્રિયા થાય તે ધર્મ છે. માટે દેહાદિની પ્રવૃત્તિથી ધર્મ
થાય એ માન્યતા છોડીને શુદ્ધાત્મામાં પ્રવૃત્તિરૂપ ક્રિયાનો અભ્યાસ કરવો જોઈએ. સ્થૂળ દ્રષ્ટિવાળા લોકો શરીર
હાલે–ચાલે તેને જ ક્રિયા સમજે છે; પરંતુ, માત્ર શરીર હાલે–ચાલે તેનું નામ જ ‘ક્રિયા’ નથી પણ અંદર
આત્માની ઓળખાણ કરીને તેમાં એકાગ્ર થવું તે પણ ક્રિયા છે ને તે જ ધર્માત્માની ધર્મક્રિયા છે. શરીરની ક્રિયા
તે તો જડની ક્રિયા છે.
પ્રવૃત્તિ કરવાનું આવતું
PDF/HTML Page 5 of 21
single page version
કરી શકતો જ નથી; જીવ બહુ તો પોતામાં રાગ–દ્વેષ–મોહની પ્રવૃત્તિ કરે, તે અધર્મી જીવની પ્રવૃત્તિ છે.
મારો શુદ્ધ આત્મા ધુ્રવ છે તે જ મને શરણભૂત છે, એ સિવાય સમસ્ત પર દ્રવ્યનો સંયોગ અધુ્રવ છે, તે
મને શરણભૂત નથી–એમ સત્સમાગમે પાત્રતાથી જાણીને, પોતાના શુદ્ધ આત્મામાં પ્રવૃત્તિ કરવી તે ધર્મ
છે, અને એ જ ધર્મી જીવની પ્રવૃત્તિ છે.
સંયોગના લક્ષે પર્યાયમાં જે ક્ષણિક શુભ–અશુભ પરિણામ થાય છે તે વિકારી પરિણામ વડે બહારમાં કાંઈ
થતું નથી તેમ જ તે પરિણામ વડે અંર્તસ્વભાવમાં પણ વળી શકાતું નથી માટે તે વિકારી પરિણામો
નિરર્થક છે, તે કોઈ મને શરણભૂત નથી; મારો ચૈતન્યસ્વભાવ જ ધુ્રવ હોવાથી મને શરણભૂત છે.–આમ
જેણે પોતાના શુદ્ધ આત્માના શ્રદ્ધાજ્ઞાન કર્યાં તેને તેમાં જ પ્રવૃત્તિ દ્વારા શુદ્ધ–આત્મપણું હોય છે; આ
સિવાય બીજા કોઈ કારણે શુદ્ધ–આત્મપણું થતુ નથી. શુદ્ધ આત્મસ્વભાવને જાણ્યા પછી કોઈ બીજી
પ્રવૃત્તિથી શુદ્ધતા થતી નથી પરંતુ પછી પણ તે શુદ્ધાત્મામાં જ પ્રવૃત્તિથી આત્માને શુદ્ધતા થાય છે.
બહારની પ્રવૃત્તિ તો આત્મા કરી શકતો જ નથી, એટલે પહેલાંં કે પછી તે કરવાનો પ્રશ્ન જ રહેતો નથી.
પરથી તો આત્મા ત્રણેકાળે જુદો છે. પરથી ભિન્ન શુદ્ધ આત્માને જાણ્યા પછી તેમાં જ પ્રવૃત્તિથી મોહનો
નાશ થાય છે, મોહના નાશ માટે આથી જુદો કોઈ ઉપાય નથી.
ક્રિયા–કે જે આત્મા કદી કરી શકતો જ નથી તેમાં પહેલાંં કે પછી કરવાનો પ્રશ્ન જ ક્યાં રહ્યો? જેમ કોઈ
પૂછે કે સસલાનાં શીંગડા હમણાં કાપવા કે પછી? –પણ સસલાનાં શીંગડાં છે જ નહિ તો પછી તેમાં
‘હમણાં કે પછી’ કાપવાનો પ્રશ્ન જ ક્યાંથી હોય? તેમ કોઈ કહે : શરીર વગેરેની ક્રિયા કરવાનું પછી તો
આવશે ને? તો જ્ઞાની તેને કહે છે કે અરે ભાઈ! તું એટલું તો સમજ કે તું આત્મા છે ને આ શરીર તો
જડ છે, તે જડની ક્રિયા તું કરી શકતો નથી. જો આટલું સમજ તો ‘શરીરની ક્રિયા ક્યારે કરવી’ એવો
પ્રશ્ન જ ઊઠશે નહિ. પહેલાંં કે પછી જે કરી શકાતું હોય તે કરવાનું આવે, કે જે ન કરી શકાતું હોય તે
કરવાનું આવે? પહેલાંં અજ્ઞાનભાવ વખતે પણ જીવ માત્ર વિકારને જ કરે છે, શરીરની ક્રિયાને ય તો
તેણે કદી કરી નથી. અને સમજ્યા પછી પણ આત્મામાં એકાગ્રતારૂપી ક્રિયા જ કરવાનું આવે છે. પોતાના
શુદ્ધ ધ્રુવસ્વભાવને જાણીને તેમાં જ પ્રવૃત્તિથી ધર્મ થાય છે. વચ્ચે પૂજા–ભક્તિ–દયા–દાન–યાત્રા–
સ્વાધ્યાય–વ્રત વગેરે શુભભાવરૂપ પ્રવૃત્તિ આવે પણ તે પ્રવૃત્તિથી ધર્મ નથી. સાક્ષાત્ સર્વજ્ઞદેવ તરફનો
રાગ તે પણ પુણ્યપ્રવૃત્તિ છે, ધર્મપ્રવૃત્તિ નથી. વચ્ચે ધર્મીને તે શુભરાગ ભલે હો, પણ તે રાગની પ્રવૃત્તિ
વડે કલ્યાણ થતું નથી, કલ્યાણ તો શુદ્ધ આત્મામાં પ્રવૃત્તિથી જ થાય છે. સમ્યગ્દર્શન–સમ્યગ્જ્ઞાન અને
સમ્યક્ચારિત્ર એ ત્રણે ય શુદ્ધ આત્મામાં પ્રવૃત્તિથી જ થાય છે.
પ્રવૃત્તિ અજ્ઞાનીને બહારની આંખેથી દેખાય તેમ નથી. અને અજ્ઞાની જીવ ક્ષણે ક્ષણે બહારની પ્રવૃત્તિનો
અહંકારભાવ કરીને પોતામાં અધર્મની પ્રવૃત્તિ કરે છે. ધર્મ તે કોઈ બાહ્ય પ્રવૃત્તિથી મળતી ચીજ નથી પણ
આત્માની સ્વતંત્ર સ્વાલંબી દશા છે, તે આત્મામાં જ પ્રવૃત્તિથી થાય છે.
વચ્ચે આવે તો ભલે હો, પણ તે પ્રવૃત્તિમાં મારો ધર્મ નથી. સંયોગો અને
PDF/HTML Page 6 of 21
single page version
પરાશ્રિત વિકારી ભાવ છે તેના દ્વારા પણ મારું કલ્યાણ નથી. સંયોગોથી અને વિકારથી ભિન્ન હું જ્ઞાતાસ્વભાવી
ધુ્રવ છું, મારા ધુ્રવસ્વભાવના આશ્રયે જ મારું કલ્યાણ છે–આમ જેણે જ્ઞાન દ્વારા નિશ્ચય કર્યો તેને તેમાં જ
પ્રવૃત્તિથી કલ્યાણ થાય છે. આવી ધર્મની રીત છે.
સ્વસન્મુખ થઈને ‘હું જ્ઞાન છું’ એવો નિર્ણય કરવો તે અનંતકાળે નહિ કરેલ અપૂર્વ ચીજ છે. ‘હું જ્ઞાન છું’ એમ
સમયસારની પંદરમી ગાથામાં કહે છે કે જે આ અબદ્ધસ્પૃષ્ટ, અનન્ય, નિયત, અવિશેષ અને અસંયુક્ત એવા
પાંચ ભાવોસ્વરૂપ આત્માની અનુભૂતિ છે તે નિશ્ચયથી સમસ્ત જિનશાસનની અનુભૂતિ છે. કોઈ પૂછે કે પહેલાંં
અમારે શું કરવું? તો કહે છે કે ‘હું જ્ઞાનસ્વરૂપ છું’–એવો અંતરમાં નિર્ણય કરીને તેનો અનુભવ કરવો. પાત્ર
થઈને અંતરમાં આ વાત સમજવા માગે તો આઠ વર્ષની બાલિકા પણ ક્ષણમાં સમજી જાય છે, અને ન સમજવા
માગે તો દ્રવ્યલિંગી થઈને અબજો વર્ષ સુધી વ્યવહારચારિત્ર પાળનારા પણ નથી સમજતા. અંતરમાં શુદ્ધ
આત્મતત્ત્વ સિવાય બીજે રુચિ પડી હોય તો આ વાત ક્યાંથી સમજાય? અંતરમાં જેને શુદ્ધઆત્મા સમજવાની
રુચિ થાય તે આ વાત બરાબર સમજી શકે; અને જે જીવ આ વાત સમજે તેનો જ્ઞાન અને વૈરાગ્ય જુદી જાતનો
હોય છે.
છે. જ્યાં શુદ્ધાત્માને જાણ્યો ત્યાં જ્ઞાન તે તરફ વળી ગયું–એટલે શુદ્ધાત્મામાં પ્રવૃત્તિ થઈ જ ગઈ. કોઈ એમ કહે કે
થતી નથી’–તો એમ કહેનારે શુદ્ધ આત્માને ખરેખર જાણ્યો જ નથી. શુદ્ધ આત્માના અપાર મહિમાને જાણે અને
તેમાં શ્રદ્ધા–જ્ઞાનની પ્રવૃત્તિ ન થાય–એમ બને જ નહિ. અહીં પહેલાંં તો સમ્યગ્દર્શનની પ્રવૃત્તિની વાત છે, તે જ
પહેલો ધર્મ છે. આ સિવાય, મિથ્યાદ્રષ્ટિઓ બીજી રીતે ધર્મ મનાવે છે તે ધર્મની રીત નથી.
શુભભાવને કારણે થતી નથી, તેમ જ બહારમાં જિનમંદિર વગેરે થવાનું હતું તેને કારણે જીવને શુભરાગ થયો
છે–એમ પણ નથી. દરેક તત્ત્વ ભિન્ન ભિન્ન સ્વતંત્ર છે. બહારની જે ક્રિયા થઈ તેનાથી તો જીવને ધર્મ નથી ને
શુભભાવથી પણ ધર્મ નથી; સંયોગથી અને રાગથી રહિત એવા આત્મસ્વભાવને સમજે તો પોતાના આત્મામાં
ધર્મની પ્રતિષ્ઠા થાય, અને તેણે પોતાના આત્મામાં ખરેખર ભગવાનને સ્થાપ્યા. ‘સિદ્ધસમાન સદા પદ મેરો’
એમ પોતાના આત્મામાં જેણે સિદ્ધપણું સ્થાપ્યું તેણે પોતાના આત્મામાં ભગવાનને પધરાવ્યા, અને તે જીવ
ભગવાનનો નંદન થયો.
આત્માનું અંતરમાં ભાન છે, ‘આ શુભ વડે હું બહારનું કામ કરું છું’ –એમ સ્વપ્ને પણ તે માનતા નથી તેમ જ તે
શુભરાગથી આત્માને ધર્મ થાય છે એમ પણ માનતા નથી; શુભવિકલ્પ વખતે પણ અંદરની સમ્યક્શ્રદ્ધાના જોરે
શુદ્ધ આત્મા તરફનું વલણ રહે છે, તેનાથી જ ધર્મીને ધર્મ થાય છે. એ રીતે ધર્મનો આધાર તો આત્મા જ છે.
લોકો બાહ્ય પ્રવૃત્તિના આધારે ધર્મ માનીને ભટકી રહ્યા છે. પણ હજી આત્મા પોતાના સ્વભાવથી શુભરાગનો ય
કર્તા નથી તો પછી બહારમાં જડની પ્રવૃત્તિને આત્મા કરે અને તેનાથી આત્માને ધર્મ થાય–એ વાત ક્યાં રહી? ?
–તે તો માત્ર અજ્ઞાની જીવોની ભ્રમણા છે.
PDF/HTML Page 7 of 21
single page version
કલ્પના તેને ટળતી નથી અને પોતાના કલ્યાણમાં તેની બુદ્ધિ લાગતી નથી. હજી
તો પરનું કરવાનો બોજો પોતાના માથે માનીને ફરે તે પોતાના કલ્યાણનો
વિચાર કરવા ક્યાંથી નવરો થાય? માટે જેને પોતાનું કલ્યાણ કરવાની ભાવના
હોય તેણે, પરથી મને લાભ–નુકસાન થાય કે હું પરનું કાંઈ ભલું–બુરું હું કરી
સ્વાધીન આત્મસ્વભાવને માન્યે જ છૂટકો છે. પોતાના આત્માને પરથી છૂટો
માને તો પર તરફથી પાછો ફરીને આત્માના આશ્રયે પોતાનું કલ્યાણ કરે.
આત્મા પરનું કાંઈ કરે અથવા તો પરને લીધે આત્માનું હિત થાય–એ વાત તો
દૂર રહો.....પરંતુ......મનના અવલંબને જે શુભ વિકલ્પ ઊઠે તેનાથી પણ
આત્માને ધર્મ કે હિત નથી; શુભ–વિકલ્પ પણ આત્માના ગુણનો રોધક છે.
પુણ્ય–પાપરૂપ વિકારથી આત્મગુણને મદદ થાય–એમ માનનારે ગુણને અને
વિકારને એકમેક માન્યા છે, વિકારથી ભિન્ન આત્મસ્વભાવને તેણે જાણ્યો નથી,
એટલે તેને પણ કલ્યાણ ક્યાંથી પ્રગટે? જેમાંથી કલ્યાણ પ્રગટે છે એવા આત્માને
નિર્વિકારી આત્મસ્વભાવને જે જાણે તેને જ તેમાં એકાગ્રતા વડે અપૂર્વ
આત્મકલ્યાણ પ્રગટે છે.
જો.....ને તારા પૂર્ણ સ્વરૂપને લક્ષમાં લે... ભાઈ! આ દેહ તો ક્ષણમાં છૂટી
જશે. બહારમાં તો ભલે ગમે તેમ થાય પણ તું તારા આત્મતત્ત્વને સમજ. તે
સમજવાથી જ તારું કલ્યાણ થશે ને ભવથી નિવેડા આવશે.’ –આત્મા પરનું
તો કાંઈ કરી શકતો નથી છતાં અજ્ઞાની માત્ર અભિમાન કરીને ભવસમુદ્રમાં
ભટકે છે; એવા જીવો ઉપર કરુણા કરીને, તેઓના હિતનો આવો ઉપદેશ
બીજું તો ભલે આવડે કે ન આવડે પણ આ વાત જરૂર સમજવા જેવી છે.
આ સમજ્યા વિના કલ્યાણ થવાનું નથી. જે આ સમજશે તેના ભવથી
નિવેડા આવશે. આત્માનું પોતાનું હિત કરવા માટેની આ વાત છે
PDF/HTML Page 8 of 21
single page version
હતા....તેઓશ્રી મહાન દિગંબર સંત હતા; અહો! આ પંચમકાળમાં તેઓશ્રીએ તીર્થંકર જેવું
વર્ષ પહેલાંં થયેલા મહામુનિ હતા, તેઓશ્રીએ પંચમકળમાં ગણધર જેવું કામ કર્યું છે.
अपदेससन्तमज्झं पस्सदि जिणसासणं सव्वं।।१५।।
દ્રવ્યશ્રુત તેમ જ અભ્યંતર જ્ઞાનરૂપ ભાવશ્રુતવાળું છે.
અનુભૂતિ છે.’
શુદ્ધઆત્માને જાણ્યો તેણે સમસ્ત જિનશાસનને જાણી લીધું.
PDF/HTML Page 9 of 21
single page version
પ્રકાશશક્તિ તો આત્મામાં ત્રિકાળ વ્યાપક છે, આખા આત્માના સમસ્ત ગુણ–પર્યાયોમાં તે વ્યાપક છે. જેણે
આત્માની આવી સ્વયંપ્રકાશશક્તિ સ્વીકારી, તેને પર્યાયમાં પરોક્ષજ્ઞાન હોવા છતાં તેનો આદર ન રહ્યો, પણ
ત્રિકાળ સ્વભાવનો જ આદર રહ્યો; તેના આશ્રયે જ સમ્યક્શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર અને મોક્ષદશા થાય છે. અહીં તો,
આત્મા સ્વયંપ્રકાશમાન સ્પષ્ટ સ્વાનુભવરૂપ છે એમ અસ્તિથી વાત કરી, પણ પરોક્ષપણું નથી–એમ નાસ્તિની
વાત ન કરી. નિશ્ચયની અસ્તિના અવલંબનમાં વ્યવહારનો નિષેધ આવી જ ગયો.
જ્ઞાની કહે છે કે અરે ભાઈ! નિમિત્ત અને વ્યવહાર નથી–એમ કોણે કહ્યું?–પણ તેના આશ્રયે લાભ થાય–એવી
વાત ક્યાંથી લાવ્યો? જગતમાં તો બધું ય છે; નિમિત્ત છે–તેથી શું?–શું તેને લીધે આત્માને જ્ઞાન થાય છે?
વ્યવહારનો રાગ અને વિકલ્પ છે–તેથી શું?–શું તેના વડે સમ્યક્શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર થાય છે? એમ કદી થતું નથી.
જીવને સંસાર છે, પણ શું તે સંસાર છે તેને લીધે આત્માની મુક્તિ થાય છે? જેમ સંસાર છે પણ તે કાંઈ મોક્ષનું
કારણ નથી, તેમ નિમિત્ત અને વ્યવહાર છે પણ તે કાંઈ ધર્મનું કારણ નથી; સંસારનો નાશ થતાં મોક્ષદશા પ્રગટે
છે, તેમ નિમિત્ત અને વ્યવહારનું અવલંબન છોડીને પરમાર્થરૂપ આત્મદ્રવ્યનું અવલંબન કરવાથી ધર્મ થાય છે.
જુઓ, આમાં વ્યવહાર અને નિમિત્ત સ્થપાય છે કે ઉથાપાય છે? વ્યવહાર અને નિમિત્ત છે એમ તો સ્થપાય છે,
પણ તે નિમિત્તના અવલંબનથી ધર્મ થાય કે વ્યવહાર કરતાં કરતાં ધર્મ થાય તે વાત ઉથાપાય છે; વ્યવહાર અને
નિમિત્તનું અવલંબન કરતાં કરતાં ધર્મ થવાનું જે માને તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે–એમ નક્કી કરવું, અને પોતે એવી
માન્યતા છોડીને શુદ્ધસ્વભાવની રુચિ અને અવલંબન કરવું તે કલ્યાણનો ઉપાય છે.
સોપાન છે. પહેલાંં પોતાના શુદ્ધઆત્મદ્રવ્યનો આશ્રય કર્યા વગર સમ્યક્ પ્રતીતિ થતી નથી, અને સમ્યક્ પ્રતીતિ
વગર પોતાને વ્રત–પડિમા કે મુનિપણું માનવું તે તો અરણ્યમાં રુદન કરવા જેવું છે, તે કોણ સાંભળે? આત્માની
સન્મુખ થઈને તેની પ્રતીત કર્યા વગર અંદરથી આત્મા જવાબ આપે તેવો નથી.
જે સ્વયં પ્રકાશમાન છે, લોકાલોકને સ્પષ્ટ જાણે એવું તેનું સામર્થ્ય છે, અને તે પોતાના આત્માના સ્વસંવેદનમય
છે. પોતાને તો સ્વસંવેદનથી પ્રત્યક્ષ જાણે છે ને પરને પણ પ્રત્યક્ષ જાણે છે, પરથી આત્મા જુદો છે માટે તેનું
પ્રત્યક્ષજ્ઞાન ન થાય–એમ નથી; પરથી ભિન્ન હોવા છતાં પરને પણ સ્પષ્ટ–પ્રત્યક્ષ જાણે છે–એવો આત્માનો
પ્રકાશ–સ્વભાવ છે. પ્રત્યક્ષપણું કાંઈ પરમાં નથી રહેતું, પ્રત્યક્ષપણું તો જ્ઞાનમાં છે. વળી કોઈ એમ કહે કે ‘આત્મા
પોતે પોતાને પ્રત્યક્ષ ન જાણી શકે’–તો એમ કહેનારે ચૈતન્યતત્ત્વને આંધળું માન્યું છે એટલે કે ચૈતન્યતત્ત્વને તેણે
જાણ્યું નથી. ચૈતન્યતત્ત્વ આંધળું નથી કે પોતાને પોતાનો અનભવ કરવા માટે કોઈ બીજાની મદદ લેવી પડે!
પણ તે તો એવું સ્પષ્ટ પ્રકાશમાન છે કે પોતે સ્વયં પોતાનો પ્રત્યક્ષ સ્વાનુભવ કરે છે.
સામર્થ્ય ન હોય તો તે આવશે ક્યાંથી? અને જ્યાં આવી વસ્તુની પ્રતીત કરી ત્યાં પોતાને પોતાની મુક્તિની પણ
નિઃશંક ખબર પડે છે. આત્માનો સ્વભાવ સ્વયં પ્રકાશમાન છે એટલે પોતાની પોતાને ખબર પડે છે. ‘અમારી
મુક્તિ કોણ જાણે ક્યારે
PDF/HTML Page 10 of 21
single page version
પોતાને ખબર ન પડે’––આમ જે માને છે તેણે સ્વયંપ્રકાશમાન આત્માને જાણ્યો જ નથી. પોતાને પોતાની ખબર
ન પડે–એવી વાત આત્મામાં છે જ નહિ. પોતાના અપૂર્વ સ્વાનુભવના વેદનનો પ્રકાશ પોતે જ પોતાની
પ્રકાશશક્તિ કરે છે. સમ્યગ્દર્શન–સમ્યગ્જ્ઞાન થતાં આત્માના અપૂર્વ અતીન્દ્રિય આનંદનું વેદન થાય અને તેની
પોતાને ખબર ન પડે–એમ બને જ નહિ, કેમ કે આત્મા પોતે જ સ્વયં પ્રકાશક છે. આત્મા પોતાના પ્રત્યક્ષ
અનુભવથી પ્રકાશમાન છે; એકલા અનુમાનથી પરોક્ષ જાણે કે ‘આત્મા આવો હોવો જોઈએ’–તો તે જ્ઞાન યથાર્થ
નથી. આત્મા એકલા પરોક્ષજ્ઞાનથી પ્રકાશિત થતો નથી, પણ સ્પષ્ટ પ્રગટપણે પોતાના સંવેદનની સાક્ષી લાવવો
પોતે પોતાથી જ પ્રકાશમાન છે, બીજા કોઈની સાક્ષી લેવા જવું પડતું નથી. પોતાના સ્વભાવનું પરિણમન થયું,
પોતાને સ્વભાવનું વારંવાર વેદન થયું–તેને પ્રગટપણે પ્રકાશવાની શક્તિ આત્મામાં ત્રિકાળ છે. કોઈ કહે કે
અમને અમારી ખબર ન પડે. તો તેને કહે છે કે અરે મૂર્ખ! તને તારી ખબર ન પડે!! તું તો ચેતન છો કે જડ
છો? જડને પોતાની કે પરની ખબર ન પડે, પણ ચેતનમાં તો પોતાને તેમ જ પરને જાણવાની પરિપૂર્ણ તાકાત
છે. ભાઈ, તું તારી પૂર્ણ તાકાતને ઓળખ.
પોતાને બરાબર જાણી શકે છે, પોતે પોતાને સાક્ષાત્ અનુભવ કરી શકે છે, તેમાં શાસ્ત્રને કે ભગવાનને પૂછવા
જવું ન પડે. શાસ્ત્રમાં આત્માનું ગમે તેટલું વર્ણન કર્યું હોય, પણ તે શાસ્ત્રનો મર્મ જાણશે કોણ? જાણનાર તો
આત્મા છે ને! માટે આત્મા પોતે પોતાથી જ પ્રકાશમાન છે.
અનુભવ કરીને નિઃશંકતા પ્રગટ કર તો ભગવાન તેમ જાણે. જેમ વસ્તુસ્થિતિ હોય તેમ ભગવાન જાણે ને? વળી
‘ભગવાને જ્ઞાનમાં જોયું હોય તે ખરું’–એમ કહ્યું, તો ત્યાં ભગવાનના જ્ઞાનનો નિર્ણય તો તેં કર્યો ને?–તો
ભગવાનના જ્ઞાનનો જે નિર્ણય કરે તે પોતે પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવનો નિર્ણય કેમ ન કરી શકે? જે જીવ
જ્ઞાનસ્વભાવની સન્મુખ થઈને આત્માનો અનુભવ કરે તેને પોતાના અનુભવની નિઃશંક ખબર પડે છે.
સંસારના વેપાર–ધંધા કે રસોઈ વગેરે કામમાં ‘મને નથી આવડતું’–એમ નથી કહેતા, ત્યાં તો ‘હું જાણું છું’–એમ
પોતાના જાણપણાનું ડહાપણ કરે છે; અને અહીં પોતે પોતાને જાણવાની વાત આવે ત્યાં ના પાડે છે. અરે ભાઈ!
ઊંધી દ્રષ્ટિને લીધે તારા જ્ઞાનમાં સ્વની નાસ્તિ ને પરની અસ્તિ થઈ ગઈ છે. ‘બધાને જાણે છે કોણ?’ –કે હું.
‘તો તને તારી ખબર ન પડે?–તો કહે છે કે ના. વાહ રે વાહ! આશ્ચર્ય છે, ‘અમુક દેશમાં માણસ વગર ચાલે
તેવા એરોપ્લેન નીકળ્યા છે, મોટી લડાઈમાં હવે ફલાણો દેશ હારી જશે’ એમ ત્યાં તો પોતાનું જાણપણું બતાવે
છે, ત્યાં તો કાંઈ અજાણપણું નથી બતાવતો; તો હે ભાઈ! ‘આવો મારો ચૈતન્યમૂર્તિ આત્મા છે, મારામાં આવી
અનંતી શક્તિઓ છે અને તેના આશ્રયે અલ્પકાળમાં કેવળજ્ઞાન થઈને મારી મુક્તિ થશે’–આમ તારા આત્માનું
નક્કી કરવાની શક્તિ તારામાં ખરી કે નહિ? જે પર પદાર્થોને પ્રકાશી રહ્યો છે તેનો પોતાનો સ્વયં પ્રકાશમાન
સ્વભાવ છે, એટલે આત્મા સ્વાનુભવથી પોતાને સ્પષ્ટ જાણે એવો તેનો પ્રકાશસ્વભાવ છે. માટે
આચાર્યભગવાન કહે છે કે હે જીવ! મને મારી ખબર ન પડે–તે વાત હૃદયમાંથી કાઢી નાંખ, અને તારા આત્મામાં
પ્રકશશક્તિ ત્રિકાળ છે તેનો વિશ્વાસ કર, તેની સન્મુખ થઈને પ્રતીતિ કર. પ્રકાશસ્વભાવી આત્માની પ્રતીતિ
કરતાં તને તારા આત્માનું પ્રત્યક્ષ સ્વસંવેદન થઈને અલ્પકાળમાં તારી મુક્તિ થશે.
PDF/HTML Page 11 of 21
single page version
પ્રથમ જ સર્વ સિદ્ધાંતનું મૂળ એ છે કે વસ્તુના
સર્વે પરમાત્માનાં કારણ–કાર્ય જાણી જાણીને થયા છે.
શું જાણ્યું? (કાંઈ જાણ્યું નથી.) માટે કારણ–કાર્ય
કારણ છે, પૂર્વ પરિણામનો વ્યય તે ઉત્તર (પરિણામ) ના
કાર્યરૂપ સ્વરૂપ–લાભ) પરમાત્મામાં સમયે સમયે થાય
૧. જુઓ, ગુજ. પ્રવચનસાર પૃ ૧૫૦.
૨. જુઓ, શ્લોક ૫૮ ની ટીકા, પૃ. ૨૧૦
कालत्रयेडपि तद्द्रव्यमुपादानमिति स्मृतम्।।
यत्स्वरूपं त्यजत्येव यन्नात्यजति सर्वथा।
तन्नोपादानमर्थस्य क्षणिकं शाश्वतं यथा।।
ગુણરૂપ–અન્વય–સ્વભાવ છે. તે ગુણ તો પૂર્વે હતા તે
સર્વથા તજતું નથી; તેથી
પરિણામ ક્ષણિક ઉપાદાન છે અને ગુણ શાશ્વત
ઉપાદાન છે. વસ્તુ ઉપાદાનથી સિદ્ધ છે.
ભેદરૂપ સધાય છે તો સત્તાભેદ થતાં સત્તા ઘણી થઈ,
ભેદ જાણવો. વસ્તુની સિદ્ધિ ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ ત્રણેથી
अगोरसन्नतो नोभे तस्मात्तत्वं त्रयात्मकम्।। ६०।।
घट मौलि–सुवर्णार्थी नाशोत्पादस्थितिष्वयम्।
शोक–प्रमोद–माध्यस्थं जनो याति सहेतुकम्।। ६१।।
વ્રત છે તે દૂધનું ભોજન કરતો નથી, તથા જેને
PDF/HTML Page 12 of 21
single page version
સમય સમય(નાં) કારણ કાર્ય દ્વારા આનંદનો
પરિણામ કારણ છે તે ઉત્તર પરિણામ(રૂપ) કાર્યને કરે
કહીએ છીએ. જેમ ષટ્ગુણી વૃદ્ધિ–હાનિ એક સમયમાં
સધાય છે તેમ એક વસ્તુના પરિણામમાં ભેદ
કલ્પનાદ્વાર વડે કારણ–કાર્યનાં ત્રણ ભેદ સાધીએ છીએ.
(તે આ પ્રમાણે–) દ્રવ્ય કારણ–કાર્ય, ગુણ કારણ–કાર્ય
અને પર્યાય કારણ–કાર્ય. પ્રથમ દ્રવ્યના કારણ–કાર્ય
કહીએ છીએ–
દ્રવ્ય કાર્ય છે.
પોતાના કાર્યને પોતે જ કરે છે. દ્રવ્યમાં જો કારણ–કાર્ય
ન હોય તો દ્રવ્યપણું કેવી રીતે રહે? માટે સંસારમાં
જેટલા પદાર્થો છે તે તે સર્વે પોતપોતાનાં કારણ–કાર્યને
કરે છે. તેથી જીવદ્રવ્યનાં કારણ–કાર્યવડે જીવનું સર્વસ્વ
૨. સ્વામી કાર્તિકેયાનુંપ્રેક્ષા ગા. ૨૨૨; ૨૩૦.
ગુણ જ કાર્ય છે. એક સત્તાગુણ સર્વે ગુણોનું કારણ છે
અને સર્વે ગુણો (તેનું) કાર્ય છે. એક સૂક્ષ્મ (ત્વ) ગુણ
સર્વે ગુણોનું કારણ છે અને સર્વે ગુણો કાર્ય છે. એક
અગુરુલઘુ ગુણ સર્વે ગુણોનું કારણ છે અને સર્વે ગુણો
કાર્ય છે. એક પ્રદેશત્વગુણ સર્વે ગુણોનું કારણ છે અને
સર્વે ગુણો કાર્ય છે, આ જ પ્રકારે એકેક ગુણ સર્વે
ગુણોનું કારણ છે અને સર્વે ગુણો કાર્ય છે.
સત્તા, દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયનાં હોવાપણાંરૂપ લક્ષણવાળી
છે, તેથી ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ કે જે સત્તાનું લક્ષણ છે તે
સત્તાનું કારણ છે અને સત્તા કાર્ય છે. એ જ પ્રમાણે
અગુરુલઘુત્વગુણ નિજકારણવડે નિજ–કાર્યને કરે છે. તે
અગુરુલઘુત્વગુણનો વિકાર (–પરિણમન) ષટ્ગુણી
વૃદ્ધિ–હાનિ છે; એ વૃદ્ધિ–હાનિવડે જ અગુરુલઘુકાર્ય
નીપજ્યું છે, તેથી અગુરુલઘુ પોતે પોતાનું જ કારણ છે.
આ પ્રમાણે સર્વે ગુણો પોતપોતાનું કારણ છે અને
પોતાના કાર્યને પોતે જ કરે છે.
‘અન્યગુણનિમિત્તકારણગ્રાહક નય’ ની વિવક્ષાથી
અન્ય ગુણના કારણથી અન્ય ગુણનું કાર્ય થાય છે;
‘અન્યગુણગ્રાહકનિરપેક્ષ, કેવળ ‘નિજગુણગ્રાહકનય’
ની વિવક્ષાથી નિજ ગુણ પોતે જ નિજનાં કારણ–કાર્યને
કરે છે.
દ્રવ્ય વિના ગુણ હોય નહિ, માટે ગુણકાર્યનું દ્રવ્ય કારણ
છે; પર્યાય ન હોય તો ગુણરૂપ કોણ પરિણમે? માટે
પર્યાય કારણ છે, ગુણ કાર્ય છે. એ પ્રમાણે ગુણકારણ–
કાર્યના અનેક ભેદ છે.
PDF/HTML Page 13 of 21
single page version
(આલાપપદ્ધતિમાં) કહ્યું છે કે:–
उन्मज्जंति निमज्जंति जलकल्लोलवज्जले।।
અને બીજું ગુણ વિના ગુણપરિણતિ ન હોય માટે ગુણ, પર્યાયનું કારણ છે. ગુણ પર્યાય (રૂપે) પરિણમે છે ત્યારે
ગુણપરિણતિ (એવું) નામ પામે છે, માટે ગુણ કારણ છે અને પર્યાય કાર્ય છે.
પર્યાયનું કારણ છે. અથવા,
ચિહ્નમાં અનંત, અનંતાનત સપ્તમભંગ સધાય છે. આ વગેરે પ્રકારે વસ્તુનો અનંત મહિમા છે. તે (મહિમાને)
કોઈ ક્યાં સુધી કહે? માટે જેઓ સંત છે તેઓ સ્વરૂપના અનુભવ (રૂપી) અમૃતરસ પીને અમર થાઓ.
કરતો નથી. માટે તત્ત્વ છે તે ત્રણે થઈને છે. દૂધ છે તે
છે. એક પર્યાયમાત્રને ગ્રહણ કરવાથી ગોરસની સિદ્ધિ
થતી નથી, ગોરસ સર્વ (આખું) (તેમાં) આવી જતું
નથી. તેમ એક ઉત્પાદમાં અથવા વ્યયમાં અથવા
ધુ્રવમાં વસ્તુની સિદ્ધિ થતી નથી, (પણ) વસ્તુ ત્રણે
વડે સિદ્ધ છે. જેમ કોઈ પંચરંગી ચિત્ર છે, (તેમાંથી)
એક જ રંગને ગ્રહવાથી ચિત્રનું ગ્રહણ થતું નથી; તેમ
ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ એ ત્રણેમય વસ્તુ છે, (ઉત્પાદાદિ
કોઈ) એક જ વડે તેનું ગ્રહણ થતું નથી.
ન થાય– (વસ્તુમાં) ષટ્ગુણી વૃદ્ધિ–હાનિ ન થાય; એમ
થતાં (વસ્તુ) અગુરુલઘુ ન રહે ને વસ્તુ હલકી–ભારે
દોષ–ક્ષણવર્તી પર્યાય પણ નિત્ય થઈ જાય, એમ થતાં
અધુ્રવ પણ ધુ્રવ થઈ જાય.
વ્યયનો અભાવ થતાં ઉત્પાદનો અભાવ થાય. બીજો
દોષ એ–જો અસત્નો ઉત્પાદ થાય તો આકાશના
ફૂલની પણ ઉત્પત્તિ દેખાય પણ એ કલ્પના જૂઠી છે.
તેનો અભાવ થાય, એમ થતાં વિનાશ પણ હોય નહિ;
કારણ વગર કાર્ય હોય નહિ; બીજો એ દોષ–સત્નો
ઉચ્છેદ થઈ જાય; અને સત્નો ઉચ્છેદ થતાં જ્ઞાનાદિ
ચેતનાનો નાશ થઈ જાય.
PDF/HTML Page 14 of 21
single page version
શુદ્ધનયથી આત્માનું સ્વરૂપ કેવું છે તે આચાર્યદેવ ઓળખાવે છે–
અવિશેષ, અણસંયુક્ત, તેને શુદ્ધનય તું જાણજે.૧૪.
શુદ્ધનયનો ઉપદેશ છે. વળી ‘...
કે હે શિષ્ય! તું આવા શુદ્ધનયને જાણ!–તો સામે તેવું જાણનાર શિષ્ય ન હોય એમ બને નહિ.
બંધરહિત ને પરના સ્પર્શરહિત, અન્યપણારહિત, ચળાચળતારહિતવિશેષરહિતઅન્યના સંયોગરહિત–
જ આ સંસારભ્રમણ મટયું નથી. ‘હું ક્રોધી, હું મનુષ્ય, હું પરના સંબંધવાળો’ –એમ અનાદિથી જીવ માની રહ્યો
છે, પણ ક્રોધ વિનાનો, દેહ વિનાનો ને પરના સંબંધ વિનાનો શુદ્ધજ્ઞાયક–મૂર્તિ આત્મા હું છું’–એમ શુદ્ધનયથી કદી
જાણ્યું નથી. માટે આચાર્યદેવ તે જાણવાનો ઉપદેશ આપે છે. આવો શુદ્ધનયનો ઉપદેશ સાંભળવા જે શિષ્ય
જિજ્ઞાસાથી ઊભો છે તે પણ એ જ જાણવા માંગે છે કે પ્રભો! અનાદિકાળથી હું મારા આત્માને અશુદ્ધ અને
સંયોગવાળો જ માનીને અત્યાર સુધી સંસારમાં રખડ્યો, પણ શુદ્ધનયથી મેં મારા આત્માને કદી ઓળખ્યો નહિ;
હવે મારે શુદ્ધનય અનુસાર મારા આત્માનું સ્વરૂપ જાણવા યોગ્ય છે,–કે જે જાણવાથી સમ્યગ્દર્શન થઈને મારી
મુક્તિ થાય. આ પ્રમાણે પોતાના શુદ્ધઆત્માને જાણવાની જ શિષ્યને પ્રધાનતા છે, બીજી અપ્રયોજનભૂત બાબત
જાણવાની પ્રધાનતા નથી. જ્ઞાનના ઉઘાડથી બીજી અપ્રયોજનભૂત વાતો જણાય તો તેનું અભિમાન નથી અને ન
જણાય તો તેનો ખેદ નથી, શુદ્ધ આત્માને જાણવાની જ ધગશ અને ઉત્સાહ છે.
છે. જુઓ, જે શિષ્ય જિજ્ઞાસુ થઈને પૂછે છે તેને શ્રીગુરુ કહે છે કે તું આવા આત્માને જાણ! પણ જેને જિજ્ઞાસા
નથી તેને પરાણે સંભળાવવા નથી જતા. તત્ત્વાર્થસૂત્રમાં ‘
અલ્પકાળમાં મુક્તિ થવાની છે અને વર્તમાનમાં જે મોક્ષમાર્ગના શ્રવણની ઝંખનાવાળો છે–એવા શિષ્યને માટે
આ સૂત્ર પ્રવર્તમાન થયું છે. તેમ અહીં પ્રશ્નકાર શિષ્યને અલ્પકાળમાં ભવભ્રમણથી છૂટકારો
PDF/HTML Page 15 of 21
single page version
અનુભવ કેમ થાય તે સાંભળવાની અને સમજવાની ઝંખનાવાળો છે,–એવા શિષ્યને શ્રી આચાર્યદેવ કહે છે કે હે
શિષ્ય! જે નય આત્માને અબદ્ધસ્પૃષ્ટ, અનન્ય, નિયત, અવિશેષ અને અસંયુક્ત જાણે છે તેને તું શુદ્ધનય જાણ.
આ રીતે આવી ઝંખનાવાળા પાત્ર શિષ્યને માટે જ આ સૂત્ર નિમિત્ત છે, એટલે ઉપાદાન–નિમિત્તની સંધિ છે.
જેને મોક્ષમાર્ગ સમજવાની જિજ્ઞાસા નથી, ને સાંભળવામાં ઉત્સાહ નથી એવા ઠૂંઠ જેવા જીવને જ્ઞાની
મોક્ષમાર્ગનો ઉપદેશ સંભળાવતા નથી. જેને આત્માની દરકાર નથી ને ભવભ્રમણનો ભય નથી–એવા જીવોની
અહીં વાત નથી. ભલે ગૃહસ્થાશ્રમમાં હોય, પણ જેનો આત્મા અંતરથી ઝંખના કરતો પૂછે છે કે શુદ્ધઆત્મા કેવો
છે?–તેની અનુભૂતિ કઈ રીતે થાય?–આમ શુદ્ધઆત્માના અનુભવની રીત જાણીને તેવો અનુભવ કરવા માટે જે
પાત્ર થયો છે એવા શિષ્યને શ્રી આચાર્યદેવ સમજાવે છે. ગુરુ કેવા હોય અને શિષ્યની પાત્રતા કેવી હોય–તે બધી
વાત આમાં આવી જાય છે. પાત્ર શિષ્ય પોતે શ્રીગુરુ પાસે જઈને વિનયપૂર્વક પૂછે છે.
છે. પાત્ર શિષ્ય હોય તે પોતે ગુરુની શોધમાં જાય છે. આત્માના અનુભવ માટે તલસતો શિષ્ય ઘરબાર અને
વેપાર–ધંધાની પ્રવૃત્તિ છોડીને મુનિમહાત્માની શોધમાં ચાલી નીકળે છે. ‘વર્તે અંતર શોધ’ અંતરમાં આત્માની
શોધમાં વર્તતો શિષ્ય નિમિત્ત તરીકે સંતને શોધે છે. હું ઘરે ક્યારે પાછો આવીશ અને વેપાર–ધંધો કે આહાર–
પાણી ક્યારે કરીશ–એવી સંસારની ચિંતાનો બોજો છોડીને, જંગલમાં મુનિને શોધીને તેમની પાસેથી આત્મા
સમજવાનો કામી છે, એવો શિષ્ય જ્ઞાની સંત મળતાં તેમને ધગશથી પૂછે છે કે હે નાથ! શુદ્ધાત્માની અનુભૂતિ
કેવી રીતે થાય? એવા પાત્ર શિષ્યને શ્રીગુરુ સમજાવે છે કે હે ભાઈ! આત્માના ભૂતાર્થસ્વભાવની સમીપ જઈને
અનુભવ કરતાં શુદ્ધઆત્માની અનુભૂતિ થાય છે. કર્મનો સંબંધ અને અશુદ્ધતા તો અભૂતાર્થ છે, આત્માના
ભૂતાર્થસ્વભાવમાં તે નથી, તેથી ભૂતાર્થસ્વભાવની દ્રષ્ટિથી એટલે કે શુદ્ધનયથી કર્મના સંબંધ રહિત અને
અશુદ્ધતા રહિત એવા આત્માની અનુભૂતિ થાય છે. આવું સમજનાર શિષ્ય કેવો છે?–કે મારે વેપાર–ધંધો ખોટી
થાય છે માટે હું ઝટ ઘેર જાઉં–એવું તેના મનમાં નથી, તેનાથી તો તે ઉદાસીન છે અને આત્મા સમજવા માટે તેનું
અંતર તલસે છે; આવા સુપાત્ર શિષ્યને આચાર્યદેવ આ સૂત્ર દ્વારા શુદ્ધ આત્મા સમજાવ્યો છે.
જઈને વિનયથી પૂછે છે. શ્રીગુરુએ આત્માનું સ્વરૂપ જે પ્રમાણે કહ્યું તે પ્રમાણે ઝીલીને જ્ઞાનમાં ધારી રાખ્યું છે ને
પછી તેનો અનુભવ કરવા માટે ઝંખનાથી પૂછે છે કે પ્રભો! આપે જેવો કહ્યો તેવા આત્માની અનુભૂતિ કેમ
થાય? તે પોતાના મનમાં એમ સંદેહ નથી કરતો કે ‘અરે રે! મને આવા શુદ્ધાત્માનો અનુભવ નહિ થઈ શકે.’
પણ ‘હું આવા આત્માનો અનુભવ કરું, આ જ મારે કરવા યોગ્ય છે’–એમ ઉલ્લાસિત અને ઉદ્યમી થઈને તેની
રીત પૂછે છે. અનુભવ નહિ થઈ શકે–એમ નથી માનતો, પણ અનુભવ કરવા માટે પૂછે છે કે પ્રભો! આપે જેવો
કહ્યો તેવા શુદ્ધઆત્માની અનુભૂતિ કઈ રીતે થાય તે જણાવો! પર્યાયમાં શુદ્ધઆત્માના આનંદનું વેદન કેમ થાય
તે માટે શિષ્ય અંતરથી પોકાર કરી રહ્યો છે. તેને શ્રી આચાર્યદેવ કહે છે કે હે ભવ્ય! પર્યાયમાં જે આ બંધન અને
અશુદ્ધતારૂપ ભાવો દેખાય છે તે અભૂતાર્થ છે તેથી, આત્માના ભૂતાર્થસ્વભાવની દ્રષ્ટિથી અનુભવ કરતાં તે
બંધન અને અશુદ્ધ ભાવોથી રહિત એવા શુદ્ધઆત્માની અનુભૂતિ થાય છે. કર્મનો સંબંધ અને વિકારી ભાવો
આત્માની ક્ષણિક પર્યાયમાં છે ખરા, પણ તે આત્માનું ત્રિકાળી સ્વરૂપ નથી, તેથી ત્રિકાળી સ્વરૂપની દ્રષ્ટિથી
અનુભવ કરતાં અબંધસ્વભાવી એકરૂપ શુદ્ધઆત્માનો અનુભવ થાય છે.–આવો અનુભવ કરવો તે અપૂર્વ ધર્મ
અને મોક્ષમાર્ગ છે.
PDF/HTML Page 16 of 21
single page version
તે ગુરુએ તેવા શુદ્ધઆત્માનો અનુભવ કર્યો છે એમ પણ આમાં આવી ગયું, કેમ કે જેણે પોતે શુદ્ધઆત્માનો
અનુભવ ન કર્યો હોય તે બીજાને અનુભવનો ઉપાય ક્યાંથી બતાવી શકે? જેમણે પોતે શુદ્ધઆત્માનો અનુભવ
કરેલો છે એવા ગુરુ જિજ્ઞાસુ શિષ્યને તેની રીત સમજાવે છે કે–બદ્ધસ્પૃષ્ટ આદિ જે અશુદ્ધ ભાવો છે તે ફક્ત
ક્ષણિક પર્યાય પુરતા છે, અભૂતાર્થ છે, તારા ત્રિકાળી ભૂતાર્થ–સ્વભાવમાં તે ભાવો નથી, માટે હે શિષ્ય!
શુદ્ધનયના અવલંબન વડે ભૂતાર્થસ્વભાવની સમીપ થઈને અનુભવ કરતાં અમે કહ્યો તેવા આત્માનો અનુભવ
થાય છે. આત્માના ભૂતાર્થસ્વભાવની દ્રષ્ટિમાં કર્મનું બંધન કે અશુદ્ધતા દેખાતા નથી તેથી તે અભૂતાર્થ છે અને
તે અભૂતાર્થ હોવાથી તેનાથી રહિત એવા અબદ્ધસ્પૃષ્ટ–શુદ્ધઆત્માનો અનુભવ થઈ શકે છે. પર્યાયના આશ્રયે તે
અનુભવ થતો નથી પણ ત્રિકાળી દ્રવ્યસ્વભાવના આશ્રયે તે અનુભવ થાય છે. તને આત્મામાં જે બંધન અને
અશુદ્ધપણું દેખાય છે તે માત્ર પર્યાયદ્રષ્ટિથી જ છે, શુદ્ધ દ્રવ્યસ્વભાવની દ્રષ્ટિથી જોતાં તો આત્મા તેમનાથી રહિત
એકાકાર શુદ્ધ છે; માટે તે સ્વભાવની સમીપ જઈને અનુભવ કરતાં અબદ્ધ–અસ્પૃષ્ટ–અનન્ય–નિયત–અવિશેષ
અને અસંયુક્ત એવા ભગવાન આત્માનો અનુભવ થાય છે.
(૧) અબદ્ધસ્પૃષ્ટ : આત્મા બંધન અને પરના સ્પર્શ–રહિત છે; જેમ પાણીના સંયોગ તરફની અવસ્થાથી
તેમ કર્મના સંયોગ તરફની અવસ્થાથી અનુભવ કરતાં આત્મા કર્મથી બંધાયેલો અને કર્મથી સ્પર્શાયેલો દેખાય
છે પણ આત્માના મૂળ સ્વભાવનો અનુભવ કરતાં તે બંધનરહિત છે અને પુદ્ગલના સ્પર્શથી રહિત છે, એ રીતે
આત્મા અબદ્ધસ્પૃષ્ટ છે.
માટી જ છે; તેમ મનુષ્ય–દેવ વગેરે અનેક પર્યાયોથી જોતાં આત્મા અનેક આકારો રૂપે દેખાય છે, પરંતુ મૂળ
સ્વભાવથી જોતાં આત્મા એકરૂપ ચૈતન્યઆકારમય છે, પર્યાયના જુદા જુદા આકારો તેના સ્વભાવમાં નથી, એ
રીતે આત્મા અનન્ય છે.
પર્યાયમાં જ્ઞાન વગેરે પર્યાયોની વૃદ્ધિ–હાનિરૂપ અનિયતપણું દેખાય છે પણ ત્રિકાળી સ્વભાવની દ્રષ્ટિથી જુઓ
તો આત્મા વૃદ્ધિ–હાનિથી રહિત નિત્ય એકરૂપ સ્થિર છે, એ રીતે આત્મા નિયત છે.
તેમ જ્ઞાન–દર્શન વગેરે ગુણોના ભેદથી જોતાં આત્મા વિશેષ ભેદરૂપ દેખાય છે પણ અનંતગુણોથી અભેદરૂપ
સામાન્ય સ્વભાવનો અનુભવ કરતાં તેમાં ભેદનો વિકલ્પ રહેતો નથી, એ રીતે આત્મા અવિશેષ છે.
ઉષ્ણતા નથી; તેમ આત્માની અવસ્થામાં મોહ સાથે સંયુક્તપણુ દેખાય છે પણ આત્માનો સ્વભાવ એકાંત
બોધબીજરૂપ છે, તેમાં મોહથી સંયુક્તપણું નથી, તેથી આત્મા અસંયુક્ત છે. આવા સ્વભાવની દ્રષ્ટિથી પર્યાયમાં
પણ અસંયુક્તપણું–મોહરહિત શુદ્ધપણું પ્રગટે છે.
બીજું કોઈ તેનું સાધન નથી. ઉપયોગને અનાદિથી આમ (બહારમાં) વાળે છે તેને બદલે આમ (અંતરમાં)
વાળવો તે જ અનુભવની રીત છે. અનાદિથી શુદ્ધઆત્માને ભૂલીને, વિકાર તે હું, અને સંયોગ તે હું–એમ માનીને
તે વિકારની
PDF/HTML Page 17 of 21
single page version
અંતરના સ્વભાવની સમીપ જઈને તેનો અનુભવ કર, તો આત્મા શુદ્ધપણે અનુભવમાં આવે. બહારમાં પોતાપણું
માન્યું તે મોહથી આ સંસાર ઊભો થયો છે, અંર્તમુખ થઈને આત્માને અવલોકતાં મોહનો નાશ થઈને મુક્તિ
પ્રગટે છે.
આત્મા ત્રિકાળી પદાર્થ છે, તે ક્ષણિક વિકાર પુરતો કે સંયોગ પુરતો નથી. અજ્ઞાની જીવ પોતાના ત્રિકાળી
સ્વભાવની દ્રષ્ટિ ચૂકીને વર્તમાન સંયોગ અને વિકાર પુરતો જ પોતાને માને છે. આત્મા ત્રિકાળી સત્ પદાર્થ છે
તેને પરસંયોગથી અને સંયોગીભાવોથી ઓળખતાં તેનું ખરું સ્વરૂપ જણાતું નથી. આત્માની ક્ષણિક પર્યાયમાં
કર્મના સંગે અનેક આકાર વિકાર અને પ્રકાર થાય છે, તેમનાથી આત્માને ઓળખતાં–એટલે કે તે જ આત્મા છે
એમ માનતાં–આત્માની પર્યાયમાં હીણપ અને દુઃખ થાય છે. પરના સંબંધથી પોતાની ઓળખાણ આપવામાં
લોકોમાં પણ હીણપ ગણાય છે, સાસરાના સંબંધથી જમાઈની ઓળખાણ આપવામાં આવે તો ત્યાં જમાઈની
હીણપ ગણાય છે. તેમ ચૈતન્ય–ભગવાન આત્માને તેના પોતાના અસલી સ્વભાવથી ન ઓળખતાં, પરસંગથી
અને વિકારથી ઓળખવો તે કલંક છે. આત્માને કર્મના સંગવાળો ને કર્મના સંયોગે થતા ક્ષણિક વિકારવાળો જ
માનીને અશુદ્ધ અનુભવવો અને તેના શુદ્ધ સ્વભાવને ન અનુભવવો તે અજ્ઞાન છે–કલંક છે–લજ્જા છે. ત્રિકાળી
આત્મસ્વભાવને પરસંગ વગરનો શુદ્ધ એકરૂપ ઓળખીને તેનો અનુભવ કરવો તે યથાર્થ છે, તેમાં આત્માની
શોભા છે. તેથી અહીં શુદ્ધનયથી આત્માનો અનુભવ કરવાનો ઉપદેશ કરે છે.
આત્માના સ્વતંત્ર ચૈતન્યજીવનની ઓળખાણ આવતી નથી. જે જીવ આવા શુદ્ધસ્વભાવની દ્રષ્ટિ કરવા માંગે છે
તેણે વ્યવહારે પર્યાયમાં વિકાર અને કર્મનો સંગ છે–એમ તો જાણ્યું છે; કેમ કે પર્યાયમાં વિકાર અને કર્મનો સંબંધ
છે તેને જો ન માને તો ‘તેનાથી રહિત શુદ્ધઆત્માનો અનુભવ કઈ રીતે થાય?’–એવો પ્રશ્ન ઊગવાનો અવકાશ
રહેતો નથી, અને વ્યવહારનો નિષેધ કરીને પરમાર્થસ્વભાવની દ્રષ્ટિ કરવાનું તેને રહેતું નથી. જે વ્યવહારને જાણે
જ નહિ તે અજ્ઞાની છે, તેમ જ વ્યવહારનો નિષેધ કરીને પરમાર્થ–સ્વભાવને અનુભવે નહિ તો તેને પણ અજ્ઞાન
ટળતું નથી. પર્યાયમાં વ્યવહાર છે તેને જાણવા છતાં ગૌણ કરીને–અભૂતાર્થ કરીને, શુદ્ધનય વડે આત્માના
ભૂતાર્થસ્વભાવનો અનુભવ કરે તેને સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યગ્જ્ઞાન થાય છે.
આત્માના પરમાર્થસ્વભાવનો અનુભવ કરવો તે શુદ્ધનય છે–એમ જણાવ્યું છે.
કબૂલાત કરવી તે પ્રથમ અપૂર્વ ધર્મ છે.
ચૈતન્યઆકારવાળો છે, ઢોર–મનુષ્ય વગેરે જુદા જુદા પર્યાયના ભેદો તેનામાં નથી. અસંખ્યપ્રદેશી ચૈતન્યપિંડ
ત્રિકાળ એકરૂપ છે તે જુદા જુદા અનેક આકારોપણે પરમાર્થે થઈ જતો નથી. જેમ લોટો, તપેલી વગેરે વાસણના
સંયોગથી જોતાં પાણી ભિન્ન ભિન્ન અનેક આકારપણે જણાય છે, પણ પાણીના સ્વભાવને જોતાં તે ભિન્ન
ભિન્ન આકારો તેનું ખરું કાયમી સ્વરૂપ નથી, પાણી તો એકરૂપ પાણી જ છે; તેમ શરીરના નિમિત્તે આત્માના
પ્રદેશોની અવસ્થામાં ભિન્ન ભિન્ન અનેક આકારો જણાય છે પણ તે તેનું કાયમી સ્વરૂપ નથી,
PDF/HTML Page 18 of 21
single page version
કરીને આવા પરમાર્થસ્વભાવને દ્રષ્ટિમાં લેતાં શુદ્ધ આત્માનો અનુભવ થાય છે.
પણ વિકલ્પ થાય છે, તે ગુણભેદના વિકલ્પમાં રોકાતાં શુદ્ધઆત્માનો અનુભવ થતો નથી. શુદ્ધનય તો ભેદના
વિકલ્પથી રહિત છે, શુદ્ધનયથી આત્માનો અનુભવ કરે ત્યારે તેમાં વિકલ્પ હોતો નથી. માટે ગુણભેદનો વિકલ્પ
કરે તો જ આત્માને માન્યો કહેવાય–એમ નથી, પણ ગુણભેદના વિકલ્પથી પણ જુદો પડીને એકાકાર
આત્મસ્વભાવને શુદ્ધનયથી સ્વીકારે તેણે આત્માને જાણ્યો છે. શુદ્ધનયથી આવા આત્માની દ્રષ્ટિ પ્રગટ્યા પછી
ભેદનો વિકલ્પ ઊઠે તે માત્ર અસ્થિરતાનો વિકલ્પ છે, તે વખતે ય ધર્મીની દ્રષ્ટિમાં તો અભેદસ્વભાવનો જ
સ્વીકાર છે.
સ્વભાવથી તો આત્મા ત્રિકાળ રાગ–દ્વેષ–મોહ વિનાનો છે જ, અને જ્યાં તે સ્વભાવને લક્ષમાં લઈને પર્યાયે તે
સ્વભાવની સમીપતા કરી ત્યાં પર્યાય રાગ–દ્વેષ–મોહથી દૂર થઈ એટલે તે પર્યાયમાં પણ અસંયુક્તપણું પ્રગટ્યું.
‘હું રાગ–દ્વેષ–મોહથી સંયુક્ત નથી, હું તો શુદ્ધ જ્ઞાનસ્વરૂપ છું’–એમ શુદ્ધનયથી પોતાના સ્વભાવને પકડીને તેનો
અનુભવ કર્યો ત્યાં પર્યાય પર સાથે સંયુક્ત ન થઈ પણ સ્વભાવમાં સંયુક્ત થઈ એટલે આત્મા સંયુક્ત થયો.
પોતાની પર્યાયને પરસંગથી ખસેડીને, જ્ઞાયકસ્વભાવ તરફ વાળીને પર્યાયમાં રાગ–દ્વેષ–મોહથી અસંયુક્તપણું જે
પ્રગટ કરે તેણે જ ખરેખર અસંયુક્ત આત્મસ્વભાવને જાણ્યો છે. આ રીતે પર્યાયમાં પરિણમન સહિતની આ
વાત છે. જે જીવ શુદ્ધનયથી આત્મસ્વભાવને સ્વીકારે તેને પર્યાયમાં પણ શુદ્ધતાનું પરિણમન થયા વિના રહે જ
નહિ.
પૂછનાર શિષ્યને આચાર્યદેવ આ વાત સમજાવે છે. જે શિષ્ય આ વાત સાંભળવા આવ્યો છે તેને હજી અનુભવ
થયો નથી પણ તે શુદ્ધાત્માના અનુભવનો કામી છે, જગતના માન–આબરૂનો કે વિષય–કષાયનો કામી નથી,
રાગનો ને વ્યયહારનો કામી નથી પણ અંતરમાં આત્માનો અનુભવ થઈને ભવભ્રમણ કેમ મટે તેનો જ કામી છે.
તે વ્યવહારને તો જાણે છે, રાગથી ને પરાશ્રયથી ધર્મ મનાવનારા એવા કુદેવ–કુગુરુ–કુશાસ્ત્રની શ્રદ્ધા છૂટીને તેને
સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રની શ્રદ્ધા થઈ છે અને હવે શુદ્ધનય કેવો છે તે જાણવા માંગે છે. આવા પાત્ર શિષ્યને
સંબોધીને ‘
તૈયારીવાળા શિષ્યને શુદ્ધનયનો ઉપદેશ પરિણમી જાય છે અને અંતરમાં તેને શુદ્ધઆત્માનો અનુભવ થાય છે.
વગર અસંયુક્ત આત્માને માન્યો કહેવાય નહિ; કેમ કે અસંયુક્ત આત્મસ્વભાવને સ્વીકારનારી તો પર્યાય છે, તે
પર્યાય પોતે જો મોહથી જુદી પડીને અસંયુક્ત ન થાય તો ત્રિકાળી મોહરહિત એવા અસંયુક્ત આત્માને તેણે કઈ
રીતે સ્વીકાર્યો? જે જીવ આત્માને કર્મના સંગવાળો કે ભેદના વિકલ્પવાળો અશુદ્ધ જ અનુભવે છે તેને અમે
આત્મા કહેતા નથી પણ પુણ્ય કહીએ છીએ; તે જીવના અનુભવમાં આત્મા નથી આવ્યો પણ પુણ્યના વિકલ્પને
જ આત્મા માનીને તે અનુભવે છે. પુણ્યના ક્ષણિક વિકલ્પને જ આત્મા માનીને જે અનુભવે છે તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
શુદ્ધનયથી આત્માનું પરમાર્થ સ્વરૂપ જાણ્યા વિના તે મિથ્યાદ્રષ્ટિપણું ટળે નહિ ને ધર્મ થાય નહિ. નિશ્ચયથી
આત્મા પરના સંબંધ વગરનો, વિકાર વગરનો ને ભેદ વગરનો એકાકાર
PDF/HTML Page 19 of 21
single page version
છે, શુદ્ધનય અને આત્મા ભિન્ન નથી. શુદ્ધનયથી આત્માની અનુભૂતિ પ્રગટી તે આત્મા સાથે અભેદ છે તેથી તે
આત્મા જ છે.
આત્માનો કાયમી સ્વભાવ બંધન અને અશુદ્ધતાથી રહિત, જ્ઞાનાનંદથી અભેદ છે, તે ભૂતાર્થસ્વભાવના લક્ષે
શુદ્ધ–આત્માની અનુભૂતિ થાય છે. આવો સ્વભાવ સમજીને તેનો અનુભવ કરવો તે જ ધર્મની રીત છે અને તે જ
મુક્તિનો માર્ગ છે.
તેઓ તારા આત્મામાં ઘર ઘાલીને કાયમ રહેનારા નથી, તે તો માત્ર ક્ષણિક પર્યાયમાં જ છે, માટે પર્યાયદ્રષ્ટિ
છોડીને દ્રવ્યની સામે જોતાં તે વિકારી ભાવોથી રહિત શુદ્ધઆત્મસ્વભાવની અનુભૂતિ થઈ શકે છે. પર્યાયદ્રષ્ટિમાં
તને આત્મા બંધાયેલો અને અશુદ્ધ દેખાય છે, પણ આત્માનો આખો સ્વભાવ બંધનરૂપ કે અશુદ્ધ થઈ ગયો
નથી, સ્વભાવથી તો તે શુદ્ધ જ છે, માટે સ્વભાવદ્રષ્ટિથી જોતાં બંધન અને અશુદ્ધતાથી રહિત શુદ્ધઆત્માનો
અનુભવ થાય છે.
અબદ્ધસ્પૃષ્ટ સ્વભાવની રુચિ કરીને શિષ્યે પૂછયું કે પ્રભો! આવા આત્માનો અનુભવ કઈ રીતે થાય? ત્યારે
શ્રીગુરુએ કહ્યું કે બદસ્પૃષ્ટપણું વગેરે ભાવો અભૂતાર્થ છે અને અબદ્ધસ્પૃષ્ટ આત્મસ્વભાવ છે તે ભૂતાર્થ છે; તે
બદ્ધસ્પૃષ્ટપણું વગેરે ભાવો અભૂતાર્થ હોવાથી શુદ્ધઆત્માનો અનુભવ થઈ શકે છે; આત્માના ભૂતાર્થસ્વભાવની
સમીપ જઈને અનુભવ કરતાં શુદ્ધઆત્માનો અનુભવ થાય છે, અને એવો અનુભવ કરવો તે શુદ્ધનય છે; તે
અપૂર્વ કર્તવ્ય છે. પંદરમી ગાથામાં તો આચાર્યદેવ કહે છે કે જે પુરુષ અબદ્ધસ્પૃષ્ટ–અનન્ય–અવિશેષ–નિયત અને
અસંયુક્ત આત્માને દેખે છે તે સર્વ જિનશાસનને દેખે છે, આવા શુદ્ધ આત્માની અનુભૂતિ તે સમસ્ત
જિનશાસનની અનુભૂતિ છે. એટલે શુદ્ધનય વડે આવા શુદ્ધઆત્માને જાણીને તેનો અનુભવ કરવો તે આખા
જૈનશાસનનો સાર છે, તે જ જૈનશાસનનું રહસ્ય છે. જેણે આવો શુદ્ધઆત્મા અનુભવ્યો તેણે આખા
જૈનશાસનને જાણ્યું. અને જે આવા શુદ્ધઆત્માને ન જાણે તેણે જૈનશાસનને જાણ્યું નથી.
પ્રગટ કરવો હોય તો ‘હું જ્ઞાનસ્વભાવી આત્મા છું’ એમ આત્માને સમજ્યે
જ છૂટકો છે. તે સમજવા માટે નિવૃત્તિ લઈ, આત્મજ્ઞાની પાસેથી સત્નું
શ્રવણ કરી આત્માનું ખૂબ મનન અને માહાત્મ્ય કરવું જોઈએ. પૂર્વે કદી
અને સત્પુરુષાર્થ જોઈએ.
PDF/HTML Page 20 of 21
single page version
એકાગ્રતાથી અમે કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કર્યું છે; અને દરેક
જીવના અંતરમાં ચૈતન્યદરિયો છલોછલ છલકાઈ
રહ્યો છે, તેમાં અંર્તદ્રષ્ટિ કરવી તે સમ્યગ્દર્શન છે.
આખો પરિપૂર્ણ ચૈતન્ય આત્મા છે તેનું ભાન કર્યા
સિવાય બીજી કોઈ રીતે સાચું સમ્યક્ત્વ થતું નથી.
દરેક આત્મા પ્રભુ છે, પૂર્ણ સામર્થ્યવાળા છે; વર્તમાન
અવસ્થામાં અપૂર્ણતા ભલે હો, પણ તે અપૂર્ણતા સદા
રહ્યા કરે–એવું તેનું સ્વરૂપ નથી. પર્યાયથી પણ
આત્મસ્વભાવને ઓળખીને તેના અનુભવથી જ
ધર્મની શરૂઆત થાય છે.
સમજીને પોતાના પરિપૂર્ણ આત્માની શ્રદ્ધા અને
આશ્રય કરવો ને પરનો આશ્રય છોડવો તે પરમેશ્વર
થવાનો પંથ છે.