PDF/HTML Page 1 of 21
single page version
PDF/HTML Page 2 of 21
single page version
આત્માને અપૂર્ણ અને વિકારવાળો જ માની લઈશ તો તારા આત્મામાંથી તે
અપૂર્ણતા અને વિકાર ટળશે શી રીતે? અને પૂર્ણતા ને શુદ્ધતા આવશે ક્યાંથી?
પોતાના આત્માને અપૂર્ણ અને વિકારીપણે જ લક્ષમાં લેતાં અપૂર્ણતા અને
વિકાર ટળતા નથી, પણ આત્માના પૂર્ણ શુદ્ધ સ્વભાવને શ્રદ્ધામાં લઈને તેનું
અવલંબન કરતાં પૂર્ણતા અને શુદ્ધતા પ્રગટી જાય છે અને અપૂર્ણતા તથા
પૂર્ણતાના પંથની શરૂઆત થાય છે.
PDF/HTML Page 3 of 21
single page version
તે–સ્થાપન કરવાનું મુહૂર્ત માગસર સુદ એકમને દિવસે હતું. આ પ્રસંગે મુમુક્ષુઓને ઘણો ઉલ્લાસ હતો. પ્રથમ
પરમ પૂ. ગુરુદેવશ્રીએ માંગળિક સંભળાવ્યા બાદ પૂ. બેનશ્રી–બેનજીના પવિત્ર હસ્તે ભગવાનની બેઠકનું સ્થાપન
થયું હતું. માનસ્તંભમાં ૨૫૦ મણનો સાથીયાવાળો પત્થર ચડાવવાની તૈયારી ચાલી રહી છે.
રૂા. વાપર્યા હતા, તેમાંથી રૂા. ૫૦૧/– શ્રી માનસ્તંભના પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવ ખાતે આપ્યા હતા.
વર્ષથી પરમ પૂજ્ય સદ્ગુરુદેવશ્રીના સત્સમાગમનો લાભ લેવા માટે તેમની સેવામાં તેઓ રહેતા હતા. તેમને
છેલ્લા આઠેક દિવસથી પેટમાં કાંઈક વ્યાધિ અચાનક થયો હતો અને માગસર સુદ પાંચમે બપોરે સાડાત્રણ વાગે
પૂ. ગુરુદેવશ્રીના સાન્નિધ્યમાં તેઓ સ્વર્ગવાસ પામ્યા હતા આ આકસ્મિક પ્રસંગથી મુમુક્ષુમંડળમાં સર્વત્ર વૈરાગ્ય
છવાઈ ગયો હતો. પૂ. ગુરુદેવશ્રી અનેકવાર વૈરાગ્યભીના ભાવે કહેતા કે જીવનમાં જેણે આત્માની દરકાર કરીને
તત્ત્વનું ચિંતન–મનન કર્યું હશે તથા વૈરાગ્યનો અભ્યાસ અને ઘૂંટણ કર્યું હશે તેને મૃત્યુ પ્રસંગે જાગૃતિપૂર્વક
સમાધિમરણ થશે. આવી અનિત્યતાના પ્રસંગ દેખીને બીજાએ ચેતવા જેવું છે.
ધન્યવાદ!
ધન્યવાદ!
છઠ્ઠથી અનુભવપ્રકાશ ઉપર પ્રવચનો શરૂ થયેલ છે.
દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર દર્શન અને કુંદકુંદપ્રભુજીનું ખાસ પૂજન કરવામાં આવ્યું હતું. પૂ. ગુરુદેવશ્રીએ પ્રવચનમાં
કુંદકુંદાચાર્યભગવાનનો પરમ મહિમા સમજાવ્યો હતો. સોનગઢમાં સીમંધર પ્રભુજીનું સમવશરણ છે તેમાં કુંદ–
કુંદપ્રભુજી મહાવિદેહમાં પધાર્યા છે–એ દ્રશ્ય છે. તેમજ માનસ્તંભની પીઠિકાઓમાં કુંદકુંદપ્રભુજીનું વિદેહગમન
વગેરે ખાસ દ્રશ્યો કોતરવામાં આવ્યા છે; કુંદકુંદપ્રભુજીનો મહિમા સમજવા માટે એ બધું દર્શનીય છે.
PDF/HTML Page 4 of 21
single page version
વર્ણવી છે; તેમાં રહેલું જૈનશાસનનું અતિશય મહત્વનું રહસ્ય પૂ.
ગુરુદેવશ્રીએ આ પ્રવચનમાં ખુલ્લું કર્યું છે. દરેક જિજ્ઞાસુઓએ તેમ
જ વિદ્વાનોએ આ ગાથાનું રહસ્ય ખાસ વિચારવાયોગ્ય છે.
શુદ્ધ આત્મા તે જિનશાસન છે; એટલે જે જીવ પોતાના શુદ્ધ આત્માને દેખે છે તે સમસ્ત જિનશાસનને
તે દ્રવ્ય તેમ જ ભાવ જિનશાસન સકલ દેખે ખરે. ૧૫.
અનુભૂતિ છે; જેણે આવા શુદ્ધ આત્માને જાણ્યો તેણે સર્વ જિનશાસનને જાણ્યું. આખા જૈનશાસનનો સાર શું?–કે
પોતાના શુદ્ધ આત્માનો અનુભવ કરવો તે; શુદ્ધ આત્માના અનુભવથી વીતરાગતા થાય છે અને તે જ જૈનધર્મ
છે, જેનાથી રાગની ઉત્પત્તિ થાય તે જૈનધર્મ નથી. ‘હું બંધનવાળો અશુદ્ધ છું’–એમ જે પર્યાયદ્રષ્ટિથી પોતાના
આત્માને અશુદ્ધ જ દેખે છે તેને રાગની ઉત્પત્તિ થાય છે, અને રાગ તે જૈનશાસન નથી, તેથી જે પોતાના
આત્માને અશુદ્ધપણે જ દેખે છે પણ શુદ્ધ આત્માને દેખતો નથી તેને જૈનશાસનની ખબર નથી; આત્માને કર્મના
સંબંધવાળો જ દેખનાર જીવ જૈનશાસનની બહાર છે. જે જીવ આત્માને કર્મના સંબંધવાળો જ દેખે છે તેને
વીતરાગભાવરૂપ જૈનધર્મ થતો નથી. અંર્તસ્વભાવની દ્રષ્ટિ કરીને જે પોતાના આત્માને શુદ્ધપણે અનુભવે છે
તેને જ વીતરાગભાવ પ્રગટે છે અને તે જ જૈનધર્મ છે. માટે આચાર્યભગવાન કહે છે કે જે જીવ પોતાના
આત્માને કર્મના સંબંધરહિત એકાકાર વિજ્ઞાનઘનસ્વભાવપણે દેખે છે તે સમસ્ત જૈનશાસનને દેખે છે.
કહે છે કે આત્માને કર્મના સંબંધવાળો દેખવો તે ખરેખર જૈનશાસન નથી પણ આત્માને કર્મના સંબંધવગરનો
શુદ્ધ દેખવો તે જૈનશાસન છે જૈનધર્મ કર્મ પ્રધાન તો નથી પણ કર્મના નિમિત્તે જીવની પર્યાયમાં જે વિકાર થાય
તે વિકારની પ્રધાનતા પણ જૈનધર્મમાં નથી. જૈનધર્મમાં તો ધુ્રવ જ્ઞાયક પવિત્ર આત્મસ્વભાવની જ પ્રધાનતા છે;
તેની પ્રધાનતામાં જ વીતરાગતા થાય છે. વિકારની કે પરની પ્રધાનતામાં વીતરાગતા થતી નથી માટે તેની
પ્રધાનતા તે
PDF/HTML Page 5 of 21
single page version
પોતાના જ્ઞાયક પરમાત્મતત્ત્વને જાણ્યું છે તે સમસ્ત જૈનશાસનના રહસ્યને પામી ચૂક્યો છે. પોતાના શુદ્ધ જ્ઞાયક
પરમ આત્મતત્ત્વની અનુભૂતિ તે નિશ્ચયથી સમગ્ર જિનશાસનની અનુભૂતિ છે. કોઈ જીવ ભલે જૈનધર્મમાં કહેલાં
નવતત્ત્વને વ્યવહારથી માનતો હોય, ભલે અગિયાર અંગને જાણતો હોય, તથા ભલે જૈનધર્મમાં કહેલી વ્રતાદિની
તે જૈનશાસનથી બહાર છે, તેણે ખરેખર જૈનશાસનને જાણ્યું જ નથી.
मोहक्खोहविहीणो परिणामो अप्पणो धम्मो।।
‘અન્યમતિ’ કહ્યો છે. જૈનમતમાં જિનેશ્વર ભગવાને વ્રત–પૂજાદિના શુભભાવને ધર્મ કહ્યો નથી, પણ આત્માના
વીતરાગભાવને જ ધર્મ કહ્યો છે. તે વીતરાગભાવ કેમ થાય? કે શુદ્ધ–આત્મસ્વભાવના અવલંબને જ
વીતરાગભાવ થાય છે; માટે જે જીવ શુદ્ધ આત્માને દેખે છે તે જ જિનશાસનને દેખે છે. સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર
પણ શુદ્ધ આત્માના અવલંબનથી જ પ્રગટે છે, તેથી સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગ પણ શુદ્ધ આત્માના
સેવનમાં સમાઈ જાય છે; તથા શુદ્ધ આત્માના અનુભવથી જે વીતરાગભાવ પ્રગટ્યો તેમાં અહિંસા ધર્મ પણ
આવી ગયો અને ઉત્તમ ક્ષમાદિ દસ પ્રકારનો ધર્મ પણ તેમાં આવી ગયો. આ રીતે જેટલા પ્રકારે જૈનધર્મનું કથન
છે તે બધા પ્રકારો શુદ્ધ આત્માના અનુભવમાં સમાઈ જાય છે. તેથી જે શુદ્ધાત્માની અનુભૂતિ તે સમસ્ત
જૈનશાસન નથી. ભલે શુભવિકલ્પ થાય ને પુણ્ય બંધાય, પણ તે જૈનશાસન નથી. આત્માને અસંયોગી શુદ્ધ
જ્ઞાનઘનસ્વભાવપણે દ્રષ્ટિમાં લેવો તે વીતરાગીદ્રષ્ટિ છે ને તે દ્રષ્ટિમાં વીતરાગતાની જ ઉત્પત્તિ થાય છે તેથી તે જ
જૈનશાસન છે. જેનાથી રાગની ઉત્પત્તિ થાય અને સંસારમાં રખડવાનું બને તે જૈનશાસન નથી. પણ જેના
પડખાંને જાણીને, ત્રિકાળી સ્વભાવના મહિમા તરફ વળીને આત્માને શુદ્ધપણે અનુભવવો તે ખરો અનેકાન્ત છે
અને તે જ જૈનશાસન છે. આવા શુદ્ધ આત્માની અનુભૂતિ તે જ સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યગ્જ્ઞાન છે.
ને વિકારી દેખવો તે જિનશાસન નથી; બીજી રીતે કહીએ તો આત્માને પર્યાયબુદ્ધિથી જ જોનાર જીવ મિથ્યાદ્રષ્ટિ
છે. પર્યાયમાં વિકાર હોવા છતાં તેને મહત્વ ન આપતાં, દ્રવ્ય–દ્રષ્ટિથી શુદ્ધ આત્માનો અનુભવ કરવો તે
બધાનો સાર એ છે કે જ્ઞાનને અંર્તસ્વભાવમાં વાળીને આત્માને શુદ્ધ અબદ્ધસ્પૃષ્ટ દેખવો. જે એવા આત્માને
દેખે તેણે જ જૈનશાસનને જાણ્યું છે અને તેણે જ સર્વ ભાવશ્રુતજ્ઞાન તથા દ્રવ્યશ્રુત–જ્ઞાનને જાણ્યું છે. જુદા જુદા
અનેક શાસ્ત્રોમાં અનેક પ્રકારની
PDF/HTML Page 6 of 21
single page version
બતાવવાનું છે. ભગવાનની વાણીનાં જેટલાં કથન છે તે બધાનો સાર એ છે કે શુદ્ધ આત્માને જાણીને તેનો
આશ્રય કરવો. જે જીવ એવા શુદ્ધ આત્માને ન જાણે તે બીજાં ગમે તેટલાં શાસ્ત્રો જાણતો હોય ને વ્રતાદિ પાળતો
હોય તોપણ તેણે જૈનશાસનને જાણ્યું નથી.
આત્માને ઓળખે છે તેણે જૈનશાસનના આત્માને જાણ્યો નથી. ખરેખર ભગવાનની વાણી કેવો આત્મા
દેખાડવામાં નિમિત્ત છે?–અબદ્ધસ્પૃષ્ટ એકરૂપ શુદ્ધ આત્માને ભગવાનની વાણી દેખાડે છે; એવા આત્માને જે
સમજે છે તે જ જિનવાણીને ખરેખર સમજ્યો છે. જે એવા અબદ્ધસ્પૃષ્ટ ભૂતાર્થ આત્મસ્વભાવને ન સમજે તે
જિનવાણીને સમજ્યો નથી. કોઈ એમ કહે કે હું ભગવાનની વાણીને સમજ્યો છું પણ તેમાં કહેલા ભાવને (–
અબદ્ધસ્પૃષ્ટ શુદ્ધ આત્મસ્વભાવને) સમજ્યો નથી,–તો આચાર્યદેવ કહે છે કે ખરેખર તે જીવ ભગવાનની વાણીને
પણ સમજ્યો નથી ને ભગવાનની વાણી સાથે ધર્મનો નિમિત્ત–નૈમિત્તિક સંબંધ તેને પ્રગટ્યો નથી. પોતે પોતાના
આત્મામાં શુદ્ધઆત્માના અનુભવરૂપ નૈમિત્તિકભાવ પ્રગટ ન કર્યો તેને ભગવાનની વાણી ધર્મનું નિમિત્ત પણ ન
થઈ, તેથી ખરેખર તે ભગવાનની વાણીને સમજ્યો જ નથી. ભગવાનની વાણીને સમજ્યો એમ ક્યારે કહેવાય?
–કે ભગવાનની વાણીમાં જેવો કહ્યો તેવો ભાવ પોતામાં પ્રગટ કરે તો જ તે ભગવાનની વાણીને સમજ્યો છે ને
તે જ જિનશાસનમાં આવ્યો છે. જે જીવ એવા આત્માને ન જાણે તે જૈનશાસનની બહાર છે.
વિકારભાવથી આત્માને ધર્મ થાય–એ વાત પણ જૈનશાસનમાં નથી. આત્મા શુદ્ધ વિજ્ઞાનઘન છે, તે બહારમાં
શરીરાદિની ક્રિયાને તો કરતો નથી, શરીરની ક્રિયાથી તેને ધર્મ થતો નથી, કર્મ તેને વિકાર કરાવતું નથી તેમ જ
શુભ–અશુભ વિકારી ભાવથી તેને ધર્મ થતો નથી. પોતાના શુદ્ધ વિજ્ઞાનઘન સ્વભાવના આશ્રયે જ તેને
વીતરાગભાવરૂપ ધર્મ થાય છે. જે જીવ આવા આત્માને અંતરમાં નથી દેખતો, અને કર્મના નિમિત્તે આત્માની
અવસ્થામાં થતા ક્ષણિક વિકાર જેટલો જ આત્માને દેખે છે તે પણ જનશાસનને દેખતો નથી; કર્મ સાથે નિમિત્ત–
નૈમિત્તિક સંબંધ વગરનો જે સહજ એકરૂપ શુદ્ધજ્ઞાનસ્વભાવી આત્મા છે તેને શુદ્ધનયથી જે જીવ દેખે છે તેણે જ
જૈનશાસનને દેખ્યું છે અને તે જ સર્વ શાસ્ત્રોના સારને સમજ્યો છે.
દ્રષ્ટિ કરાવે છે. માટે કહ્યું કે જે જીવ કર્મના સંબંધરહિત આત્માને દેખે છે તે સર્વ જૈનશાસનને દેખે છે.
ખરું, અને શાસ્ત્રમાં તેનું પણ જ્ઞાન કરાવે છે, પરંતુ તે પર્યાય જેટલો જ આત્મા બતાવવાનો જૈનશાસ્ત્રોનો
આશય નથી, પણ એકરૂપ જ્ઞાયકબિંબ આત્મા બતાવવો તે શાસ્ત્રોનો સાર છે અને એવા આત્માના
અનુભવથી જ સમ્યગ્જ્ઞાન થાય છે. જેણે આવા આત્માનો અનુભવ કર્યો તેણે દ્રવ્યશ્રુતરૂપ તેમ જ
ભાવશ્રુતરૂપ જૈનશાસનને જાણ્યું.
પણ તેમાં જ અટકાવવાનો શાસ્ત્રનો આશય નથી, કેમકે પર્યાયની અનેકતાના આશ્રયે રોકાતાં એકરૂપ શુદ્ધ
આત્માનું સ્વરૂપ અનુભવમાં આવતું નથી. શાસ્ત્રોનો આશય તો પર્યાયનો આશ્રય છોડાવીને નિયત–એકરૂપ
ધુ્રવ આત્મસ્વભાવનું અવલંબન કરાવવાનો છે, તેના અવલંબનથી જ મોક્ષમાર્ગ સધાય છે. એવા
આત્મસ્વભાવનું અવલંબન લઈને અનુભવ કરવો તે જૈનશાસનનો અનુભવ છે. પર્યાયના અનેક ભેદોની દ્રષ્ટિ
છોડીને અભેદદ્રષ્ટિથી શુદ્ધ આત્માનો અનુભવ કરવો–તે શાસ્ત્રોનો અભિપ્રાય છે.
PDF/HTML Page 7 of 21
single page version
બતાવવો તે જ શાસ્ત્રોનો આશય છે. ભેદના આશ્રયે તો રાગની ઉત્પત્તિ થાય છે ને રાગ તે જૈનશાસન નથી;
માટે જે જીવ ભેદના લક્ષે થતા વિકલ્પથી લાભ માનીને તેના આશ્રયમાં રોકાય ને આત્માના અભેદ સ્વભાવનો
અનુભવ ન કરે તો તે જૈનશાસનને જાણતો નથી. અનંત ગુણથી અભેદ આત્મામાં ભેદનો વિકલ્પ છોડીને,
અભેદસ્વરૂપે તેને લક્ષમાં લઈને તેના વલણમાં એકાગ્ર થવાથી નિર્વિકલ્પતા થાય છે, આ જ બધા તીર્થંકરોની
વાણીનો સાર છે ને આ જ જનશાસન છે.
અસંયુક્ત એવા શુદ્ધ ચૈતન્ય–ઘનસ્વરૂપે આત્માને અનુભવવો તે જ અનંતા સર્વજ્ઞ અરિહંતપરમાત્માઓનું હાર્દ
ભેદનાં કથનો ભલે હોય, તેનું જ્ઞાન પણ ભલે હો, પરંતુ એ બધાને જાણીને કરવું શું?... કે પોતાના આત્માને
પરદ્રવ્યો અને પરભાવોથી ભિન્ન અભેદ જ્ઞાનસ્વભાવે અનુભવવો, એવા આત્માના અનુભવથી જ પર્યાયમાં
શુદ્ધતા થાય છે. જે જીવ એ પ્રમાણે શુદ્ધ આત્માને દ્રષ્ટિમાં લઈને અનુભવે તે જ સર્વ સંતોના હૃદયને અને
શાસ્ત્રોના રહસ્યને સમજ્યો છે.
ગુરુ–શાસ્ત્ર ઉપરની શ્રદ્ધા છે તેમ જ તેમના વિનય અને બહુમાનનો શુભરાગ પણ છે, પરંતુ તે કાંઈ જૈનદર્શનનો
સાર નથી, તે તો બહિર્મુખ રાગભાવ છે. અંતરમાં સ્વસન્મુખ થઈને દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રે જેવો કહ્યો તેવા આત્માનો
રાગરહિત અનુભવ કરવો તે જ જૈનશાસનનો સાર છે.
ક્રિયાથી અને પુણ્યથી આત્માને લાભ થાય–એમ માનવાની વાત તો ઘણી દૂર રહી, અહીં તો કહે છે કે હે જીવ! તું
એ બહારની ક્રિયાને ન જો, પુણ્યને પણ ન જો, પણ અંતરમાં જ્ઞાનમૂર્તિ આત્માને જો. ‘પુણ્ય તે હું છું’–એવી દ્રષ્ટિ
કાઢિ નાંખ, ને ‘હું જ્ઞાયકભાવ છું’–એવી દ્રષ્ટિ કર. દેહાદિ બહારની ક્રિયાથી તેમ જ પુણ્યથી પણ પાર એવા
જૈનદર્શન કહે છે પણ તે ખરેખર જૈનદર્શન નથી. વ્રત ને પૂજાદિકમાં તો ફક્ત શુભરાગ છે ને જૈનધર્મ તો
વીતરાગભાવસ્વરૂપ છે.
ઉત્તર:– અરે ભાઈ! તારે તારું કરવું છે કે બીજાનું? પહેલાંં તું પોતે તો પોતાના આત્મામાં સમજ, અને
બાકી આવા વીતરાગી જૈનધર્મનું સેવન કરી કરીને જ પૂર્વે અનંતા જીવો મુક્તિ પામ્યા છે; અત્યારે દુનિયામાં
અસંખ્ય જીવો આવો ધર્મ સેવી રહ્યા છે; મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં તો આવા ધર્મની ધીકતી પેઢી ચાલી રહી છે, ત્યાં
તીર્થંકરો સાક્ષાત્ વિચરે છે. તેમની ધ્વનિમાં આવા ધર્મનો ધોધ વહે છે, ગણધરો તે ઝીલે છે, ઈન્દ્રો તેને આદરે
છે, ચક્રવર્તી વગેરે તેનું સેવન કરે છે; તેમ જ ભવિષ્યમાં પણ અનંત જીવો આવો ધર્મ પ્રગટ કરીને મુક્તિ પામશે.
પણ તેમાં પોતાને શું? પોતાને તો પોતાના આત્મામાં જોવાનું છે. બીજા જીવો મુક્તિ પામે તેથી કાંઈ આ જીવનું
હિત થઈ જતું નથી અને બીજા જીવો સંસારમાં રખડે તેથી કાંઈ આ જીવનું હિત અટકતું નથી. પોતે જ્યારે
પોતાના આત્માને સમજે ત્યારે પોતાનું હિત થાય છે. એ રીતે પોતાના આત્માને માટેની આ વાત છે, બાકી આ
તત્ત્વ તો ત્રણેકાળે દુર્લભ છે ને તે સમજનારા જીવો પણ વિરલા જ હોય છે. માટે પોતે સમજીને પોતાના
આત્માનું હિત સાધી લેવું.
PDF/HTML Page 8 of 21
single page version
જણાય છે.
આપવામાં આવે છે.
આત્મામાં પર પદાર્થો આવી જતા નથી; પરંતુ આત્માનો જ્ઞાનસ્વભાવ એવો વિશાળ છે કે તેમાં બધાય જ્ઞેયો
જણાય છે. જેમ અગ્નિના મોટા ભડકામાં અનેક જાતના લાકડા વગેરે બળતાં હોય ત્યાં અગ્નિનો એક મોટો ભડકો
જ દેખાય છે. તેમ આત્માની જ્ઞાનજ્યોતિનું એવું મોટું સામર્થ્ય છે કે બધા જ્ઞેયોને તે જાણી લ્યે છે, તે અપેક્ષાએ
એમ બધા જ્ઞેયોને જાણવાને તેનો સ્વભાવ છે. આ સ્વભાવ કોઈ નિમિત્તોને લીધે કે રાગને લીધે નથી, જગતમાં
કેવળી ભગવાન વગેરે છે માટે આ આત્મામાં તેનું જ્ઞાન કરવાનો ધર્મ છે–એમ નથી. જ્ઞાન કરવાનો ધર્મ તો
પોતાના કારણે છે ને જ્ઞેયો તેમના કારણે છે, કોઈના કારણે કોઈ નથી.
૨૦૦મી ગાથામાં પણ કહ્યું હતું કે ‘એક જ્ઞાયકભાવનો સર્વ જ્ઞેયોને જાણવાનો સ્વભાવ હોવાથી, ક્રમે પ્રવર્તતા,
અનંત, ભૂત–વર્તમાન–ભાવી વિચિત્ર પર્યાયસમૂહવાળાં, અગાધસ્વભાવ અને ગંભીર એવાં સમસ્ત દ્રવ્યમાત્રને–
જાણે કે તે દ્રવ્યો જ્ઞાયકમાં
PDF/HTML Page 9 of 21
single page version
હોય...પ્રતિબિંબિત થયાં હોય એમ એક ક્ષણમાં જ શુદ્ધ આત્મા પ્રત્યક્ષ કરે છે.’ આવા જ્ઞેયજ્ઞાયક સંબંધને લીધે જ્ઞાન
અને જ્ઞેયો જાણે કે એકમેક હોય–એમ પ્રતિભાસે છે; તોપણ આત્મા પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવની એકતાને છોડીને પર
જ્ઞેયો સાથે એકમેક થઈ ગયો નથી. જ્ઞાનની જ એવી વિશેષતા છે કે જ્ઞેયો તેમાં જણાય છે, પણ કાંઈ જ્ઞેયોને લીધે
જ્ઞાન થતું નથી. ભગવાનની વાણી હતી માટે તેને લીધે આત્માને જ્ઞાન થયું–એમ નથી, સામે સાક્ષાત્ તીર્થંકર
ભગવાન કે તેમની પ્રતિમા બિરાજતા હતા માટે તે જ્ઞેયને લીધે જ્ઞાન થયું–એમ નથી, સમ્મેદશિખરજી કે ગિરનારજી
તીર્થં હતા માટે તે જ્ઞેયને લીધે તેનું જ્ઞાન થયું–એમ નથી; તેમ જ તે તે પ્રકારના જ્ઞેયોનું જ્ઞાન આત્મામાં નથી થતું–
એમ પણ નથી. આત્માનો પોતાનો જ જાણવાનો સ્વભાવ છે તેથી તે જાણવારૂપે પરિણમે છે, ત્યાં સ્વપરપ્રકાશક
સ્વભાવને લીધે પરજ્ઞેયો જ્ઞાનમાં જણાતાં, આત્મા તે જ્ઞેયોની સાથે જાણે કે એક થઈ ગયો હોય–એમ જ્ઞાન અને
જ્ઞેયના અદ્વૈતનયથી ભાસે છે, આવો પણ આત્માનો એક ધર્મ છે. આ ધર્મથી જુએ તોપણ અનંતધર્મવાળો
શુદ્ધચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મા જ અંતરમાં દેખાય છે. આવો ચૈતન્યસ્વભાવ ખ્યાલમાં લીધા વિના શ્રદ્ધા–જ્ઞાન સાચા થાય
નહિ, અને સાચા શ્રદ્ધા–જ્ઞાન થયા વિના ગમે તેટલા દયા વગેરેના શુભભાવ કરે તોપણ તેનાથી જીવનું કાંઈપણ
હિત થાય નહિ; શુભભાવથી સંસારમાં સંયોગની પ્રાપ્તિ થાય, પણ સ્વભાવની પ્રાપ્તિ ન થાય, મુક્તિ ન થાય.
તે જ્ઞાનસ્વભાવી આત્મા છે. આવો આત્મા ખરેખર પરજ્ઞેયોથી જુદો છે, પણ તેના જ્ઞાનમાં પરજ્ઞેયો જણાય છે
તેથી જ્ઞાન અને જ્ઞેયનું અદ્વૈત હોય એમ કહેવાય છે. જેમ છાણાં–લાકડાં વગેરે અનેક પ્રકારના ઇંધનને બાળનારો
મોટો અગ્નિ એક જ લાગે છે, તેમાં છાણાં લાકડાં વગેરે જુદા દેખાતા નથી, તેમ જાણનાર સ્વભાવ વડે આત્મા
પોતે પોતાના જ્ઞાનમાં પરિણત થઈને અનંત જ્ઞેયપદાર્થોના જ્ઞાનરૂપે પરિણમે છે, ત્યાં જાણે કે બધા
જ્ઞેયપદાર્થોપણે એક જ્ઞાન જ પરિણમી ગયું હોય–એમ જ્ઞાનજ્ઞેયના અદ્વૈતનયે પ્રતિભાસે છે. જુઓ, અહીં જ્ઞાન
અને જ્ઞેયનું એકપણું સાબિત નથી કરવું, પણ જ્ઞાનસામર્થ્યમાં બધા જ્ઞેયો જણાય છે–એમ સાબિત કરીને
આત્માનો જ્ઞાનસ્વભાવ ઓળખાવવો છે. પરજ્ઞેયો તો ત્રણેકાળે પરમાં જ રહે છે પણ જ્ઞાનમાં જણવાની
અપેક્ષાએ તેમને જ્ઞાન સાથે અદ્વૈત કહીને જ્ઞાનનું સામાર્થ્ય જણાવ્યું છે. અનંતા સિદ્ધો વગેરે જ્ઞેયો છે તેમને લીધે
અહીં તેનું જ્ઞાન થાય છે એમ નથી, પણ જ્ઞાનનું જ એવું દિવ્ય સામર્થ્ય છે તેથી જ્ઞાન પોતે જ તેવા જ્ઞેયોના
પ્રતિભાસરૂપે પરિણમે છે, જ્ઞાનની જ એવી મોટાઈ છે કે સમસ્ત જ્ઞેયોના જ્ઞાનપણે પોતે એક જ ભાસે છે.
જાણવારૂપે પરિણમી જાય છે. અરીસો તો સ્થૂળ વસ્તુ છે, તેમાં બહુ દૂરની, ભૂત–ભવિષ્યની કે પાછળની વસ્તુઓ
જણાતી નથી, અરીસો પોતે જડ વસ્તુ છે, તે કાંઈ જાણતો નથી; પરંતુ જ્ઞાનનો સ્વભાવ તો બધું ય જાણવાનો છે,
દૂરનું તેમ જ ભૂત–ભવિષ્યનું બધું જ્ઞાન જાણે છે. જ્ઞાન પોતાની સન્મુખ રહીને બધાને જાણી લેવાના
સ્વભાવવાળું છે.
પાઈભાર લોઢું પણ પાણીમાં ડૂબી જાય છે, તેનું કારણ?–કે એવો જ એ પદાર્થોનો સ્વભાવ છે. તેના તે
સ્વભાવને જાણ્યો કોણે? કોઈ ઈન્દ્રિયોથી તે સ્વભાવ જાણાતો નથી, પણ જ્ઞાનથી જ તે જણાય છે. બીજાના
સ્વભાવને પણ જ્ઞાન જાણે છે એટલે જ્ઞાનનો જાણવાનો સ્વભાવ છે. પણ અજ્ઞાનીને પોતાના જ્ઞાન–સ્વભાવની
ખબર નથી, તેને પરનો મહિમા ભાસે છે પણ પરને જાણનાર પોતાનું જ્ઞાન છે તેનો તેને મહિમા આવતો નથી.
જો જ્ઞાનની મહત્તા ભાસે તો તો સંસારસમુદ્રથી તરી જાય, કેમ કે જ્ઞાનનો તરવાનો સ્વભાવ છે.
જ્ઞાનનો સ્વભાવ જાણવાનો છે પણ ક્યાંય પરમાં અહંપણું કરીને અટકે
PDF/HTML Page 10 of 21
single page version
સ્વભાવ છે.–આમ જો પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવની પ્રતીત કરે તો સમ્યગ્દર્શન થાય અને ભવસમુદ્રથી તે જીવ તરી જાય.
છતાં સાધક જીવ અંતર્મુખદ્રષ્ટિ વડે પોતાના પરિપૂર્ણ સ્વભાવને પ્રતીતમાં લ્યે છે.
પોતાને થતું નથી. જેમ કોઈને વીંછી કરડયો હોય ત્યાં તેને કેવું દુઃખ થાય છે તે બીજા માણસો જાણે છે, પણ તે
જોનારા માણસોને કાંઈ તેવા દુઃખનું વેદન થતું નથી; તેમ બધા પદાર્થોને જાણવામાં ક્યાંય રાગ–દ્વેષ કરવાનું
આત્માનું સ્વરૂપ નથી.
થઈ જાય. પર્યાયમાં અલ્પ રાગ–દ્વેષ થતા હોવા છતાં ‘હું તો જ્ઞાન છું’ –એમ જેણે નક્કી કર્યું તે જીવ આરાધક
થયો, હવે જ્ઞાનમાં એકાગ્રતાના જોરે વચ્ચેથી બાધકભાવ તો નીકળી જવાનો છે ને જ્ઞાન પૂરું ખીલી જવાનું છે.
કરવા માટે જ્ઞેય તરીકે બધા પદાર્થો ખપે છે, પણ કોઈ પણ પર જ્ઞેય મારામાં ખપતું નથી; મારા જ્ઞાનસામર્થ્યમાં
બધાય પદાર્થો જ્ઞેય તરીકે ભલે જણાય, પણ કોઈ પણ પરજ્ઞેયને મારાપણે હું સ્વીકારતો નથી. અરે જીવ!
એકવાર પ્રતીત તો કર કે મારો જ્ઞાનસ્વભાવ છે, મારામાં બધાને જાણી લેવાનું સામર્થ્ય છે, પર જ્ઞેયોના
અવલંબન વગર મારા સ્વભાવના અવલંબનથી જ સમસ્ત લોકાલોકનો હું જ્ઞાયક છું.–આવા જ્ઞાયકપણાની
જ જ્ઞાન થાય છે. આવા નિજસ્વભાવની પ્રતીત કરીને તે જ્ઞાન સ્વભાવની એકની ભાવનામાં જ વ્રતાદિ બધું
સમાઈ જાય છે. બાર ભાવના તે વ્યવહારથી છે, ખરેખર બારે ભાવનાનો આધાર તો આત્મા છે; આત્માના
આશ્રયે સાચી બાર ભાવના છે, બાર પ્રકારના ભેદ ઉપરના લક્ષે તો વિકલ્પ થાય છે. માટે કોઈ પણ નયથી
આત્માના ધર્મનું વર્ણન કર્યું હોય, પણ તે ધર્મદ્વારા ધર્મી એવા અખંડ આત્માને દ્રષ્ટિમાં લઈને તેનું અવલંબન
કરવું એ જ તાત્પર્ય છે. અહીં ૨૪મા જ્ઞાનજ્ઞેય–અદ્વૈતનયથી આત્માનું વર્ણન પૂરું થયું
(૨૫) જ્ઞાનજ્ઞેય–દ્વૈતનયે આત્માનું વર્ણન
જણાય છે, ત્યાં જ્ઞાન પોતાના સ્વભાવથી જ એવી અનેકતારૂપ પરિણમ્યું છે, પરજ્ઞેયો કાંઈ જ્ઞાનમાં નથી પેઠા.
આત્માનો જ સ્વભાવ છે. આત્મામાં તે બંને ધર્મો એકસાથે જ છે. આત્માનું એકપણું જોનાર નય હો કે અનેકપણું
જોનાર નય હો–તે બધા નયો આત્માને જ તે તે ધર્મની
PDF/HTML Page 11 of 21
single page version
પરસ્પર વિરોધ છે, પણ પ્રમાણજ્ઞાન તે વિરોધને ટાળીને આત્મસ્વભાવને સિદ્ધ કરે છે.
અનેકતારૂપે પરિણમે છે, તેથી આત્મામાં અનેકપણાંરૂપ ધર્મ પણ છે. જ્ઞેયોનું અનેકપણું જ્ઞેયોમાં છે, તેમનાથી તો
આત્મા જુદો છે, પણ અર્હંત–સિદ્ધ, જડ–ચેતન વગેરે અનેક જ્ઞેય પદાર્થોને જાણતાં જ્ઞાન પોતે પોતાના સ્વભાવથી
જ અનેકતારૂપે થાય છે, તે અનેકતા કાંઈ પરજ્ઞેયોને લીધે થતી નથી. જેમ અરીસામાં અનેક પદાર્થોનું પ્રતિબિંબ
દેખાય છે તે અરીસાની જ અવસ્થા છે, અરીસો પોતાના સ્વચ્છ સ્વભાવથી તેવી જ અનેકાકારરૂપ પર્યાયે
પરિણમ્યો છે, તેમ જ્ઞાન પણ પોતાના સ્વ–પરપ્રકાશક સ્વભાવને લીધે અનેક જ્ઞેયાકારોરૂપ પરિણમે છે, તે
જ્ઞાનની પોતાની અવસ્થા છે, પરજ્ઞેયોનો આકાર જ્ઞાનમાં આવી જતો નથી.
તેમાં એકાગ્રતા વડે મુક્તિ થાય.
ઉત્તર:– અરે ભાઈ! આત્માનું સ્વરૂપ જ આવું છે, તેથી આત્માના આ ધર્મોને જાણવા તે કાંઈ ઉપાધિ કે
નિરુપાધિકપણું થાય છે. સર્વજ્ઞ ભગવાનના જ્ઞાનમાં લોકાલોકની અનેકતા જણાતી હોવા છતાં તેમના જ્ઞાનમાં
ઉપાધિ નથી, વિકલ્પ નથી પણ વીતરાગતા છે. અનેકતાને પણ જાણવાનો જ્ઞાનનો સ્વભાવ છે, જ્ઞાનમાં અનેકતા
જણાય તે કાંઈ રાગનું કારણ નથી. જ્ઞાનનો દ્વૈતસ્વભાવ પોતાનો છે, તે લોકાલોકને લીધે નથી. જ્ઞાનમાં
લોકાલોકનો જે પ્રતિભાસ થાય છે તે કાંઈ લોકાલોકની અવસ્થા નથી પણ તે તો જ્ઞાન પોતે જ પોતાના તેવા
ધર્મરૂપે પરિણમ્યું છે, લોકાલોક તો જ્ઞાનની બહાર છે.–આમ દ્વૈતનયથી અનેકાકાર જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માને
જાણવો તે સમ્યગ્જ્ઞાન અને વીતરાગતાનું કારણ છે. જેમ જેમ વિશેષ વિશેષ પડખાંથી આત્મસ્વભાવનો નિર્ણય
કરે તેમ તેમ જીવને જ્ઞાનની વિશુદ્ધતા વધતી જાય છે અને રાગ તૂટતો જાય છે. વસ્તુના સ્વરૂપનું સાચું જ્ઞાન કદી
પણ ઉપાધિનું કે રાગનું કારણ થાય નહિ.
અનેકપણે થવું તે પણ આત્માનો જ ધર્મ છે. આત્મામાં તે બંને ધર્મો એકસાથે રહેલા છે, ને એવા અનંત ધર્મોનો
પિંડ ચૈતન્યમૂર્તિ આત્મા છે.
સ્વભાવથી દ્વૈતપણું–અનેકપણું ભાસવા છતાં તે ઉપાધિ નથી તેમ જ રાગનું કારણ નથી. આ બધા ધર્મો
આત્માના છે, તે ધર્મોવડે આત્માનું જ્ઞાન થતાં પ્રમાણ–સમ્યગ્જ્ઞાન થાય છે, તે જ્ઞાન રાગનું કારણ નથી પણ
વીતરાગતાનું જ કારણ છે.
જ આત્માનું સાચું થાન થતું નથી. સાધક ધર્માત્મા અનંતા ધર્મોને ભિન્નભિન્નરૂપે ભલે ન જાણી શકે, પરંતુ
પોતાના જ્ઞાનમાં આવી શકે એવા પ્રયોજનભૂત ધર્મો વડે તે અનંતધર્મસ્વરૂપ આત્માને સ્વાનુભવપૂર્વક જાણે છે,
આત્માના અનંત ધર્મોની તેને નિઃશંક પ્રતીતિ છે, તેમાં શંકા પડતી નથી.
PDF/HTML Page 12 of 21
single page version
જાણીને નિઃશંક ન થાય અને મિથ્યાત્વાદિ શલ્યને ન ટાળે ત્યાં સુધી સાચા વ્રતાદિ હોતા નથી.
વસ્તુનું પ્રતિબિંબ કઈ રીતે પડે? જ્ઞાનમાં પરને પણ જાણવાની તાકાત છે તેથી તેમાં પર જણાય છે તે અપેક્ષાએ
જ્ઞાનમાં પરનું પ્રતિબિંબ કહ્યું છે. જ્ઞાનનું સ્વ પરપ્રકાશક સામર્થ્ય બતાવવા માટે નિમિત્તથી તેમ કહ્યું છે. જો
જ્ઞાનમાં ખરેખર પરનું પ્રતિબિંબ પડતું હોય તો કોલસાનું પ્રતિબિંબ પડતાં જ્ઞાન કાળું થઈ જાય, દસ હાથ ઊંચા
લીમડાનું પતિબિંબ પડતાં જ્ઞાનને પણ દસ હાથ પહોળું થવું પડે! પણ એમ થતું નથી, જ્ઞાન પોતે સાડા ત્રણ
હાથમાં રહીને પણ દસ હાથના લીમડાને જાણી લ્યે છે; માટે પરજ્ઞેયનો આકાર કે પ્રતિબિંબ જ્ઞાનમાં આવતા
નથી, પણ જ્ઞાન તેને જાણી લે છે તે અપેક્ષાએ જ્ઞાનમાં તેનું પ્રતિબિંબ કહ્યું છે.
જેમ અરીસામાં કોલસાનું પ્રતિબિંબ જણાતાં જે કાળાપણું દેખાય છે તે કાંઈ અરીસાનો મેલ નથી પણ તે તો તેની
સ્વચ્છતાનું પરિણમન છે; તેમ જ્ઞાનમાં અનેક જ્ઞેયો જણાતાં જે અનેકરૂપતા થાય છે તે કાંઈ જ્ઞાનનો મેલ નથી
પણ જ્ઞાનની સ્વચ્છતાનો તેવો સ્વભાવ છે કે બધા જ્ઞેયો તેમાં જણાય. સાકરને, લીમડાને કે લીંબુને જાણતાં જ્ઞાન
કાંઈ મીઠું કડવું કે ખાટું થઈ જતું નથી, કેમ કે જ્ઞાનમાં પરજ્ઞેયનો અભાવ છે, તે તે પ્રકારના અનેકવિધ પદાર્થોના
જ્ઞાનપણે થવાનો જ્ઞાનનો સ્વભાવ છે.
જ્ઞાનમાં તે યાદ આવે કે અમુક વર્ષ પહેલાંં મને આ જાતના ખરાબ પરિણામ થયા હતા; તો ત્યાં પૂર્વના વિકારી
પરિણામનું જ્ઞાન થાય છે પણ તે જ્ઞાન ભેગી કાંઈ પૂર્વના વિકારી પરિણામની ઉપાધિ આવી જતી નથી. જ્ઞાન
પોતે વિકાર વગરનું રહીને વિકારને પણ જાણે–એવો તેનો સ્વભાવ છે. અનેક પ્રકારના સમસ્ત જ્ઞેયોને
જાણવાનો જ્ઞાનનો સ્વભાવ છે પણ રાગ કરવાનો તેનો સ્વભાવ નથી. જ્ઞાન વખતે સાથે જે રાગ થાય તે દોષ છે
તેથી તે તો નીકળી જાય છે, પણ જ્ઞાનમાં જે અનેકતા (અનેક પદાર્થોનું જ્ઞાન) થાય છે તે તો તેનો સ્વભાવ છે,
જો તેને કાઢી નાંખો તો તો જ્ઞાનનો જ નાશ થઈ જાય, એટલે કે જો જ્ઞાનની અનેકતા થાય છે તેને ન માને તો
જ્ઞાનસ્વભાવ પ્રતીતમાં આવતો નથી. માટે હે ભાઈ! તું ધીરો થઈને તારા જ્ઞાનસ્વભાવની પ્રતીત કર. તારા
જ્ઞાનસ્વભાવમાં કેવા કેવા ધર્મો રહેલા છે તે આચાર્યદેવ ઓળખાવે છે, માટે તેનો મહિમા લાવીને ઓળખાણ કર.
સ્વભાવમાં વિકાર નથી એમ જાણ્યું હોય તે જ પૂર્વના વિકારનું યથાર્થ જ્ઞાન કરી શકે. તે જ્ઞાન કાંઈ વિકારનું
કારણ નથી. સર્વજ્ઞના જ્ઞાનમાં શું ન જણાય? કેવળીભગવાન પૂર્વે નિગોદદશામાં હતા તેને પણ જાણે છે,
જગતની બધી ગૂઢમાં ગૂઢ બાબતોને પણ તે જાણે છે, છતાં તેમના જ્ઞાનમાં કિંચિત્ પણ વિકાર થતો નથી.–તો હે
જીવ! શું તારામાં પણ તેવો સ્વભાવ નથી? ? સર્વજ્ઞનો તેવો સ્વભાવ પ્રગટ્યો ક્યાંથી? અંદર આત્મામાં તેવો
સ્વભાવ શક્તિરૂપે હતો જ, તેના જ અવલંબને તે પ્રગટ્યો છે. ને તારા આત્મામાં પણ તેવો જ જ્ઞાનસ્વભાવ છે,
અંતર્મુખ થઈને તેની પ્રતીત કરીને તેનું અવલંબન કર તો તારામાં પણ સર્વજ્ઞ જેવું સ્વભાવસામર્થ્ય પ્રગટી જાય.
સર્વજ્ઞ ભગવાન થયા તેમની શક્તિમાં અને તારા આત્માની શક્તિમાં કાંઈ ફેર નથી, સર્વજ્ઞ કરતાં તારા
આત્માની શક્તિમાં કિંચિત્ પણ ઓછા–
PDF/HTML Page 13 of 21
single page version
પર્યાયમાં હીનતા અને વિકારીભાવ થાય તે દોષ છે, પણ ચૈતન્યના જ્ઞાનસામર્થ્યમાં પૂર્વનો વિકાર જણાય તે કાંઈ
દોષ નથી, તે તો જ્ઞાનનું તે પ્રકારનું સામર્થ્ય છે. ચૈતન્યને પાપથી ભિન્ન રાખીને પાપનું જ્ઞાન કરે–તે તો ચૈતન્યની
સ્વચ્છતાનો મહિમા છે. જ્ઞાન આંધળું નથી કે વિકારને ન જાણે. વિકારને ન કરે એવો જ્ઞાનનો સ્વભાવ છે, પણ
પૂર્વે જે વિકાર થઈ ગયો તેને ન જાણે–એવો કાંઈ જ્ઞાનનો સ્વભાવ નથી. કોઈ જીવ વિકારનું જ્ઞાન કાઢી નાંખવા
માંગે તો તેને જ્ઞાનસ્વભાવની જ ખબર નથી. અરે ભાઈ! વિકાર જણાય છે તે તો તારા જ્ઞાનનું સામર્થ્ય છે, માટે
તે જ્ઞાનસામર્થ્યને જાણ તો તેના અવલંબને વિકાર ટળી જશે. આત્માનો વિકાસ થતાં વિકાર ટળી જશે પણ
વિકારનું જ્ઞાન નહિ ટળે. બધાનું જ્ઞાન કરીને જ્ઞાનપણે રહેવું ને વિકારપણે ન થવું–તે જ આત્માનો સ્વભાવ છે.
પોતાના જ્ઞાનમાં અનેક પર પદાર્થોને જાણતાં જ્ઞાનની અનેકતા થાય છે, પણ તે જ્ઞાન કાંઈ પરરૂપે થઈ જતું
નથી.–આમ પોતાના જ્ઞાનની પ્રતીત કરવી જોઈએ.
અમી ઝરે છે–એમ માને છે, તો હે ભાઈ! પરજ્ઞેયો જ્ઞાનમાં પ્રવેશ્યા વિના ચૌદ બ્રહ્માંડના સમસ્ત જ્ઞેય પદાર્થોને
દેખતાં આત્મામાં તેનું જ્ઞાન થાય ને અપૂર્વ આનંદનો રસ ઝરે–એમ તારા જ્ઞાનસ્વભાવની પ્રતીત કેમ નથી
કરતો? જ્ઞાનસ્વભાવને ચૂકીને પરજ્ઞેયોમાં મારાપણું માનીને તેમાં રાગ–દ્વેષ કરીને અટક્યો ત્યારે પૂરું જ્ઞાન ન
થયું ને આત્મામાં આનંદનો રસ ન ઝર્યો. પણ બધા જ્ઞેયોથી ભિન્ન પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવને ઓળખતાં જેમ છે
તેમ જાણનાર રહ્યો ને ક્યાંય રાગ–દ્વેષમાં ન અટક્યો ત્યાં પૂર્ણ જ્ઞાન થયું ને આત્મામાં અપૂર્વ અમૃત ઝર્યું.
જ્ઞાનસ્વભાવની પ્રતીત સિવાય બીજા કોઈ ઉપાયથી આત્માના સહજ આનંદરૂપી અમૃતનો અનુભવ થાય નહિ.
પ્રગટ કરવા માંગે છે. તો સર્વજ્ઞતા એટલે કે એક સમયમાં પરિપૂર્ણ
ક્રિયામાં, સંયોગોમાં કે નિમિત્તમાં સર્વજ્ઞતા પ્રગટવાની તાકાત નથી,
તેનામાંથી પણ સર્વજ્ઞતા પ્રગટે એવી તેની તાકાત નથી. આત્માના
ધુ્રવ જ્ઞાનસ્વભાવમાં સર્વજ્ઞતા પ્રગટવાની તાકાત સદાય ભરી છે. તે
પૂર્ણ આનંદ પ્રગટ થાય છે. એટલે જેણે સુખી થવું હોય તેણે પોતાના
જ્ઞાનસ્વભાવનો નિર્ણય કરવાનું આવ્યું.
PDF/HTML Page 14 of 21
single page version
PDF/HTML Page 15 of 21
single page version
છે પણ તે તો આકુળતા છે–દુઃખ છે, તેને પોતાની અતીન્દ્રિય ચૈતન્યમોજની ખબર નથી તેથી જ તે બહારના
ઈન્દ્રિય–વિષયોમાં મોજ કલ્પે છે. જ્ઞાની તો જાણે છે–કે મારા ચૈતન્યના વિલાસમાં જ મારી મોજ છે; તે જ્ઞાની
બહારના ઈન્દ્રિયવિષયોમાં સ્વપ્ને પણ મજા માનતા નથી.
શક્તિને કાળ કે ક્ષેત્રની મર્યાદા નથી. પંચમકાળ છે અને ભરતક્ષેત્ર છે માટે આત્માની સ્વભાવશક્તિમાં કાંઈ
સંકોચ થઈ ગયો–એમ નથી; સ્વભાવસામર્થ્ય ત્રણેકાળે એકરૂપ છે. ચૈતન્યના વિલાસને કોઈ ક્ષેત્ર કે કાળની
મર્યાદામાં બાંધી શકાય નહિ, જે ક્ષેત્ર–કાળની મર્યાદા બાંધે છે તે ચૈતન્યતત્ત્વને કેદમાં બાંધે છે; ચૈતન્યતત્ત્વનો
અમર્યાદિત વિલાસરૂપ અસંકુચિતવિકાસસ્વભાવ છે તેનો તો કાંઈ નાશ થતો નથી, તે તો અત્યારે પણ દરેક
આત્મામાં છે, પરંતુ તેને જે જાણતો નથી તેને સંસારપરિભ્રમણ થાય છે.
એવા અનેકાન્તમૂર્તિ આત્માને ઓળખતાં તેના આશ્રયે મોક્ષમાર્ગ પ્રગટે છે એને તેની બધી શક્તિઓ
નિર્મળપણે પરિણમવા માંડે છે. આ બધી શક્તિઓ વડે જ્ઞાયકસ્વરૂપ આત્મા જ લક્ષિત થાય છે, એનાથી ભિન્ન
બીજું કાંઈ લક્ષિત થતું નથી; કેમ કે અનંત શક્તિઓનો પિંડ આત્મા પોતે જ છે. આવા અનેકાન્તસ્વરૂપ
આત્માને જાણવો તે જ જિનનીતિ છે. જુઓ, આ જૈનધર્મની લોકોત્તર નીતિ! આગળ ૨૬૫ મા કળશમાં કહેશે
કે આવી અનેકાન્તાત્મક વસ્તુતત્ત્વની વ્યવસ્થિતિને અનેકાન્ત સાથે મેળવાળી દ્રષ્ટિ વડે સ્વયમેવ દેખતા થકા,
સ્યાદ્વાદની અત્યન્ત શુદ્ધિને જાણીને, જિનનીતિને એટલે કે જિનેશ્વરદેવના માર્ગને નહિ ઉલ્લંઘતા થકા,
સત્પુરુષો જ્ઞાનસ્વરૂપ થાય છે.
પર્યાયો ક્રમવર્તી છે. પર્યાય તો નવી થતી જાય છે ને બીજા સમયે નાશ પામી જાય છે, ગુણો નવા થતા નથી તેમ જ
કદી નાશ પણ થતા નથી. દ્રવ્ય ત્રિકાળ અનંતગુણનો પિંડ છે. આવો આત્મસ્વભાવ સમજતાં પરથી ઉપેક્ષા થઈને
પોતાના સ્વભાવનો આશ્રય થાય છે તેનું નામ ધર્મ છે. આત્માની એકેય શક્તિ પરમાં નથી, તેથી પરની સામે જોયે
આત્મા જાણાતો નથી ને તેના ગુણો પ્રગટતા નથી. ફક્ત ક્ષણિક પર્યાય ઉપર જુએ તો પણ અનંતશક્તિવાળો
આત્મા જણાતો નથી. જ્ઞાનાદિ અનંતગુણનો જે પિંડ છે તેને અભેદપણે લક્ષમાં લ્યે તો આત્મા યથાર્થસ્વરૂપે જણાય.
ગુણો વડે જ્યારે પરથી ભિન્નપણું જાણ્યું અને પર તરફનું વલણ છોડીને આત્મા તરફ વલણ કર્યું ત્યારે, પહેલાંં
પરલક્ષે જે જ્ઞાન–દર્શન–આનંદ–વીર્ય વગેરે ગુણો સંકુચિત હતા તેમનો હવે પર્યાયમાં વિકાસ પ્રગટ્યો. સ્વભાવમાં
તો વિકાસ થવાનું સામર્થ્ય હતું જ, તે હવે પર્યાયમાં પ્રગટ્યું. આત્મામાં આવો અસંકુચિતવિકાસધર્મ છે એટલે
તેના બધા ગુણોમાં સંકોચ વગરનો અમર્યાદિત વિકાસ થાય–એવો તેનો સ્વભાવ છે.
હતો; હવે અનંતશક્તિરૂપ નિજસ્વભાવની પ્રતીત કરીને તેના આશ્રયે લીન થતાં જ્ઞાનાદિનો અમર્યાદિત વિકાસ
ખીલી જાય છે. આત્માનું જ્ઞાન સર્વથા બીડાઈ જઈને આત્મા જડ થઈ જાય–એમ કદી બનતું નથી; નિગોદની
હલકામાં હલકી અવસ્થામાં પણ જ્ઞાનનો અમુક ક્ષયોપશમભાવ તો હોય છે એટલે એટલો અલ્પવિકાસ તો ત્યાં
હતો, પણ તે સંકોચરૂપ હતો, મર્યાદિત હતો,–આત્માનો સ્વભાવ એવો નથી, સંકોચ વગરનો પરિપૂર્ણ વિકાસ
થાય–એવો આત્માનો સ્વભાવ છે. હજી પર્યાયમાં પૂર્ણતા પ્રગટી ગયા પહેલાંં આવા પરિપૂર્ણ સ્વભાવને પ્રતીતમાં
લેવાની આ વાત છે,
PDF/HTML Page 16 of 21
single page version
પર્યાયમાં પૂર્ણતા ક્યાંથી આવશે? કોના આધારે તે પોતાની પૂર્ણતાને સાધશે! પરના આધારે લાભ માનશે તો
તો ઊલટું મિથ્યાત્વનું પોષણ થશે. માટે આચાર્યપ્રભુ કહે છે કે બીજા બધા સાથેના સંબંધને ભૂલી જા અને
એકલા તારા આત્માને તેના અનંતગુણો વડે લક્ષમાં લે.–આ જ સાધક થઈને સિદ્ધ થવાનો રસ્તો છે.
છે કે પર સાથે એકમેક થઈ જાય છે? આત્માના ગુણો પરથી તો જુદા જ છે. જેમ કે આ સુખડની લાકડી છે, તે
લાકડીના સુગંધ વગેરે ગુણો હાથથી જુદા છે કે એકમેક છે? જુદા છે. જેમ સુખડની લાકડીના ગુણો હાથથી
એકમેક નથી પણ જુદા છે તેમ આત્માના જ્ઞાનાદિ ગુણો છે તે કોઈ બીજાની સાથે એકમેક નથી પણ જુદા જ છે.
જો પોતાના જુદા ગુણો ન હોય તો પદાર્થ જ જુદો સિદ્ધ ન થાય. આત્માના ગુણો પરથી પૃથક્ અને આત્મા સાથે
એકમેક છે; આવા પોતાના ગુણોથી આત્મા ઓળખાય છે. તેથી આત્માની ઓળખાણ કરાવવા માટે તેના ગુણો
કયા કયા છે તેનું આ વર્ણન ચાલે છે.
થાય. એ સિવાય વિકારનો આશ્રય કરીને લાભ માને તો પર્યાયનો વિકાસ ન થાય પણ વિકાર થાય. અને જડનું
હું કરું એમ માનીને જડના આશ્રયમાં રોકાય તો આત્મા જડ તો ન થઈ જાય પણ તેની પર્યાય સંકોચરૂપ રહે,
પર્યાયનો જે વિકાસ થવો જોઈએ તે ન થાય. પરના લક્ષે કે વિકારના લક્ષે આત્માની પર્યાયમાં સંકોચ થાય છે ને
વિકાસ થતો નથી એટલે કે ધર્મ થતો નથી. જીવની પર્યાયમાં અનાદિથી સંકોચ છે, તે સંકોચ ટળીને સંકોચ
વગરનો વિકાસ કેમ પ્રગટે–તે અહીં આચાર્યદેવ બતાવે છે. આત્મામાં જ્ઞાનાદિનો અમર્યાદિત વિકાસ થવાની
શક્તિ ત્રિકાળ છે, તેની પ્રતીત કરતાં તે પ્રતીત કરનારી પર્યાય પણ વિકાસ પામી જાય છે. અહીં તો આત્મા
ત્રિકાળ સંકોચરહિત વિકાસરૂપ ચૈતન્યવિલાસથી પરિપૂર્ણ જ છે, પર્યાયમાં વિકાસ ન હતો ને પ્રગટ થયો–એવી
પર્યાયદ્રષ્ટિની અહીં પ્રધાનતા નથી.
શક્તિ હોવા છતાં તેની પર્યાયમાં અલ્પતા કેમ થઈ? જો સ્વભાવનો આશ્રય કરે તો તો સ્વભાવ જેવી જ પર્યાય
થાય, પણ સ્વભાવનો આશ્રય છોડીને પર્યાય પરાશ્રયમાં અટકી તેથી તેમાં અલ્પતા થઈ. જ્ઞાન પર તરફ વળ્યું
તેથી તે અલ્પ થયું, શ્રદ્ધાએ પરમાં એકત્વ માનતાં તે મિથ્યા થઈ, ચારિત્રની સ્થિતિ પરમાં થતાં આનંદને બદલે
આકુળતાનું વેદન થયું, વીર્ય પણ પર તરફના વલણથી અલ્પ થયું. એ રીતે પર તરફના વલણમાં અટકવાથી
પર્યાયમાં અલ્પતા થઈ, સંકોચ થયો, તે અલ્પતા અને સંકોચ ટળીને પૂર્ણતાનો વિકાસ કેમ થાય તેની આ વાત છે.
જીવનારો છું, એટલે સ્વાશ્રયે સાચા ચૈતન્યજીવનનો વિકાસ થયો.
વિકાસ પ્રગટી ગયો.
સુખનો વિકાસ થયો.
PDF/HTML Page 17 of 21
single page version
છે એવું ભાન થતાં તેના આશ્રયે સર્વદર્શિતા અને સર્વજ્ઞતાનો અમર્યાદિત વિકાસ ખીલી જાય છે.
વળી પહેલાંં પોતાની પ્રકાશશક્તિને ભૂલીને પોતાના જ્ઞાનને પરાશ્રયે જ માનતો અટલે પોતાનું પ્રત્યક્ષ
પ્રત્યક્ષ સ્વસંવેદન પ્રકાશિત થયું.
કરતાં બધી શક્તિઓના પરિણમનમાં અમર્યાદિત વિકાસ ખીલી ઊઠે છે. ભલે નિગોદમાં હો કે પછી નવમી
ગ્રૈવેયકમાં હો, પણ જેને પોતાના આત્મસ્વભાવનો આશ્રય નથી ને પરાશ્રયની રુચિ છે તે જીવનું પરિણમન
પોતાના આત્માને જાણીને તેના આશ્રયે પરિણમે છે તેને પોતાની પર્યાયમાં જ્ઞાન વગેરેનો બેહદ વિકાસ ખીલી
જાય છે. જીવ શું કરે? કાં તો આત્માને ભૂલી પરાશ્રયમાં રોકાઈને પોતાની પર્યાયમાં સંકોચ પામે, અને કાં તો
આત્માનું ભાન કરીને તેમાં એકાગ્રતા વડે પર્યાયમાં વિકાસ પામે; આ બે સિવાય ત્રીજું કાંઈ તે કરી શકતો નથી,
એટલે કે પોતાના જ પરિણમનમાં સંકોચ કે વિકાસ સિવાય પરના પરિણમનમાં તો જીવ કાંઈ કરી શકતો જ
નથી–એ નિયમ છે. અને પોતાના પરિણમનમાં પણ જે સંકોચ થાય તે ખરેખર જીવનો મૂળસ્વભાવ નથી, સંકોચ
વગરનો પરિપૂર્ણ વિકાસ થાય–એવો જીવનો સ્વભાવ છે. આવા સ્વભાવનું જે ભાન કરે તેને તે સ્વભાવના
આશ્રયે પર્યાયનો વિકાસ થતાં થતાં અમર્યાદિત ચૈતન્યવિલાસ પ્રગટી જાય છે.
ઉત્તર:– અરે ભાઈ, ખરેખર આત્મા શરીરમાં રહ્યો જ નથી, આત્મા તો પોતાની અનંત શક્તિઓમાં રહ્યો છે.
પ્રશ્ન:– પણ વ્યવહારથી તો શરીરમાં રહેલો કહેવાય છે ને?
ઉત્તર:– ભાષાની પદ્ધતિથી, આત્મા શરીરમાં રહ્યો કહેવાય છે પરંતુ ભાષાની પદ્ધતિ જુદી છે ને
વસ્તુસ્વરૂપ માની લ્યે તો તે જીવ અજ્ઞાની છે. આત્મા શરીરમાં રહ્યો છે એમ કહેવું તે તો નિમિત્ત અને સંયોગનું
કથન છે, પણ વસ્તુસ્વરૂપ તેમ નથી. આત્માનું યથાર્થસ્વરૂપ શું છે તે સમજ્યા વિના સમ્યગ્જ્ઞાન થાય નહિ.
એવી જેની માન્યતા છે તેને પર્યાયબુદ્ધિ અને દેહબુદ્ધિ ઊભી જ છે, તેણે ખરેખર આત્માને દેહથી ભિન્ન જાણ્યો જ
નથી. અનાદિથી સ્વભાવને ભૂલીને પર્યાયબુદ્ધિ અને દેહબુદ્ધિથી જ પર્યાયમાં સંકોચ રહ્યો છે ને તેથી જ સંસાર
છે, એટલે પર્યાયબુદ્ધિથી જ સંસાર છે. દેહના સંબંધ વિનાનો ને રાગથી પણ પાર, પોતાની જ્ઞાનાદિ અનંત
શક્તિઓથી પરિપૂર્ણ–એવા સ્વભાવને જાણીને તેમાં તન્મયતા કરતાં પર્યાયનો વિકાસ થઈને મુક્તિ થઈ જાય છે,
ને સંકોચ તથા સંસાર ટળી જાય છે. આત્મામાં એવી ત્રિકાળશક્તિ જ છે કે પ્રતિબંધ વગરનો અમર્યાદિત
ચૈતન્યવિલાસ પ્રગટે, આ શક્તિનું નામ ‘અસંકુચિત–વિકાસત્વ શક્તિ’ છે.
PDF/HTML Page 18 of 21
single page version
આ શરીરનો સંયોગ તો ક્ષણિક છે, તે જીવની સાથે કાયમ રહેનાર નથી. જીવ જ્ઞાનસ્વરૂપી ત્રિકાળ
માને છે, તેથી નવા નવા શરીરો ધારણ કરીને અનાદિકાળથી ભવભ્રમણમાં રખડી રહ્યો છે. અહો! ચોરાશીના
અવતારમાં રખડતાં જીવે બીજું તો બધું ય કર્યું પણ એક પોતાના શુદ્ધ આત્માનું ભાન કદી કર્યું નથી. આ દુર્લભ
મનુષ્યભવ પામીને એ જ કરવા જેવું છે.
વનવાસ લયો મુખ મૌન રહ્યો, દ્રઢ આસન પદ્મ લગાય દિયો.
વહ સાધન વાર અનંત ક્યિો, તદપિ કછુ હાથ હજુ ન પર્યો;
અબ કયોં ન વિચારત હૈ મનસેં, કછુ ઓર રહા ઉન સાધનસેં.
આત્મા કોણ છે તેનું એક સમય પણ તેણે ભાન કર્યું નથી; તે ભાન વગર સમ્યગ્દર્શન થાય નહિ અને સમ્યગ્દર્શન
વગર ભવભ્રમણ મટે નહિ.
તરફ વળીને એકાગ્ર ન થયો. જીવને દિશાભ્રમ થઈ ગયો છે એટલે અંતરની દિશા સૂઝતી નથી ને બહારમાં
લીધો; જંગલની ગુફામાં જઈને કલાકોના કલાકો સુધી દ્રઢ પદ્માસન લગાવીને બેઠો, પણ જેનું ધ્યાન કરવાનું છે
તેને તો તે ઓળખતો નથી એટલે શુભરાગમાં એકાગ્ર થઈને તેને જ ધર્મ માની લીધો. આ રીતે પોતાની
કલ્પનાથી અનેક ઉપાયો જીવે કર્યા પણ હજી સુધી તેનું કિંચિત્ કલ્યાણ થયું નહિ. તેથી જ્ઞાની તેને કરુણાપૂર્વક
કહે છે કે અરે જીવ! હવે તું વિચાર તો ખરો કે અત્યાર સુધી આટઆટલા ઉપાયો કરવા છતાં કાંઈ પણ હાથ ન
આવ્યું, તો કલ્યાણનો સાચો ઉપાય કાંઈક બીજો જ લાગે છે. મેં અત્યાર સુધી જે જે ઉપાયો કર્યા તે બધા ઉપાયો
જૂઠા છે ને કલ્યાણનો ઉપાય તેનાથી જુદી જાતનો છે.–આમ વિચારીને ગુરુગમે સાચા ઉપાયની ઓળખાણ કર.
જપ જપ્યો ને ઢગલાબંધ ઉપવાસાદિ કરીને તપ તપ્યો, ઘરબાર પ્રત્યે ઉદાસીનતા ધારણ કરી ને જંગલમાં જઈને
બેઠો, –એમ પર લક્ષે બધું કર્યું, પણ તે બધાથી જુદો આત્મા પોતે કોણ છે તેની પ્રતીતિ કરી નહિ. શાસ્ત્રો વાંચ્યા
ને વાદવિવાદ કરીને ખંડન–મંડન કર્યું,–આવા આવા સાધનો
PDF/HTML Page 19 of 21
single page version
મૂળભૂત સાધન બાકી રહી ગયું છે, ખરું સાધન શું છે એની જ જીવને ખબર નથી. માટે શ્રીગુરુ કહે છે કે અરે
પ્રભુ! તું કેમ હવે અંતરમાં વિચારતો નથી કે તે બધાથી બીજું શું સાધન બાકી રહ્યું? હે ભાઈ! તું વિચાર તો કર
કે કલ્યાણ કેમ ન થયું? કલ્યાણનું મૂળસાધન સદ્ગુરુ વિના પોતાના સ્વચ્છ દે સમજાય તેવું નથી. શુદ્ધ આત્માના
સાચું સાધન છે, સદ્ગુરુગમ વગર તે સમજાય તેમ નથી.
ચૈતન્યનો ચમકાટ કાંઈ બહારની દોડથી ખીલે? તારા આત્મધર્મને ખીલવવા હે જીવ! તું ધીરો થા, ધીરો થઈ
ગુરુગમને સાથે લઈને અંતરમાં ઉતર. અનંતકાળનું તારું ચૈતન્યતત્ત્વ તારા ખ્યાલમાં આવ્યું નથી અને તેં
બહારમાં દોટ મૂકી છે, પણ તારા કલ્યાણનો પંથ બહારમાં નથી. શુદ્ધાત્માની પ્રીતિથી વિચારતાં અંતરમાં સમીપ
સમજણ કરીને ચૈતન્યમાં પ્રીતિ જોડવી જોઈએ. એક સમય પણ પોતાની સ્વભાવજાતને જાણવાનો સાચો પ્રયત્ન
જીવે કર્યો નથી, આત્માના સ્વભાવનો સીધો રસ્તો છોડીને ઊંધે રસ્તે જ દોડયો છે ને તેથી જ સંસારમાં રખડે છે.
અનાદિથી કદી નહિ કરેલો એવો સાચો ઉપાય જ્ઞાની તેને સમજાવે છે. ભાઈ, તું રસ્તો ભૂલ્યો! તારા કલ્યાણનો
ઉપાય તેં બહારમાં માન્યો પણ કલ્યાણનો માર્ગ તો અંતરમાં છે. તારા સ્વભાવના આશ્રયે જ તારી મુક્તિનો
માર્ગ છે. પ્રથમ આવા સાચા માર્ગને તું જાણ અને એનાથી વિપરીત બીજા માર્ગની માન્યતા છોડી દે તો આ
અંતરના માર્ગથી તારું કલ્યાણ થશે ને તારા ભવભ્રમણનો અંત આવશે.
આત્માને સિદ્ધ ભગવાનથી જરાય ઓછો માનવો અમને
પાલવતો નથી, અમે અમારા આત્માને સિદ્ધસમાન પરિપૂર્ણ જ
ન્યાલ કરી દ્યે એવો અમારો ચૈતન્યભંડાર છે. અંર્તસ્વભાવની
છે. પૂર્વે આત્માની દરકાર કર્યા વગર વિષયકષાયમાં જીવન
વિતાવ્યું હોય છતાં પણ જો વર્તમાનમાં રુચિ ફેરવી નાંખીને
PDF/HTML Page 20 of 21
single page version
