PDF/HTML Page 1 of 21
single page version
PDF/HTML Page 2 of 21
single page version
ભવ્ય જીવો આ શુદ્ધઆત્માનો આદર
કરો, તેની ઓળખાણ કરો, તેના
મનુષ્યભવમાં પણ જો પોતાના
શુદ્ધસ્વભાવને જાણીને તેનો આદર
અવસર કયારે મળવાનો છે?
PDF/HTML Page 3 of 21
single page version
અવલંબને પૂર્ણજ્ઞાનનો વિકાસ પ્રગટી જાય તેનું નામ
કેવળજ્ઞાન. તે કેવળજ્ઞાન સર્વ પદાર્થોને અને તેની સમસ્ત
પર્યાયને એક સાથે પ્રત્યક્ષ જાણે છે. જેનો સ્વભાવ જ્ઞાન છે તે
કોને ન જાણે? અધૂરું જાણે કે અટકી અટકીને ક્રમેક્રમે જાણે
અથવા તો પરોક્ષ જાણે–એવું જ્ઞાનનું સ્વરૂપ ન હોય. સ્વ–પર
સમસ્ત પદાર્થોને એક સમયમાં પ્રત્યક્ષ, કોઈના પણ અવલંબન
વગર જાણવાનું જ્ઞાનસ્વભાવનું સામર્થ્ય છે, કેવળજ્ઞાન થતાં તે
સામર્થ્ય પૂરેપૂરું ખીલી જાય છે, અને તેમાં ત્રણકાળ ત્રણલોકના
સમસ્ત દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયો એક સાથે સ્પષ્ટ જણાય છે. આવો
કેવળજ્ઞાનસ્વભાવ દરેક ચૈતન્યમાં દરેક સમયે શક્તિરૂપે
વિદ્યમાન છે; તેનો ભરોસો કરીને તેમાં અંતર્મુખ થતાં તે શક્તિ
વ્યક્તકાર્યરૂપ થાય છે. કેવળજ્ઞાન ભૂતકાળની અનંત પર્યાયને
તેમજ ભવિષ્યની અનંત પર્યાયને પણ વર્તમાન પર્યાય જેવી જ
સ્પષ્ટપણે જાણે છે, ઘણી દૂરની પર્યાય અસ્પષ્ટ જણાય અને
નજીકની પર્યાય સ્પષ્ટ જણાય એવો ભેદ તેનામાં નથી. વર્તમાન
પર્યાયને વર્તમાનરૂપે જાણે, ભૂતકાળમાં જે પર્યાયો વર્તી ગઈ
તેને તે પ્રમાણે જાણે તથા ભવિષ્યકાળમાં જે સમયે જે પર્યાય
વર્તશે તેને તે પ્રમાણે જાણે,–પરંતુ જાણે તો વર્તમાનમાં જ.
જાણનાર કાંઈ ભૂત ભવિષ્યમાં રહીને જાણવાનું કાર્ય નથી
કરતો, પણ પોતે વર્તમાનમાં જ ત્રણકાળનું બધું જાણી લે છે.
ભવિષ્યની પર્યાય પ્રગટ થશે ત્યારે તેનું જ્ઞાન થશે–એમ નથી,
પણ તે પર્યાય પ્રગટ થયા પહેલાં જ કેવળજ્ઞાનના
દિવ્યસામર્થ્યમાં તેનું જ્ઞાન થઈ ગયું છે. સમ્યગ્દ્રષ્ટિને આવા
કેવળજ્ઞાનની પ્રતીત હોય છે, અને પોતાના આત્મદ્રવ્યમાં પણ
આવું પરિપૂર્ણ સામર્થ્ય વર્તમાન ભર્યું છે–તે આખા દ્રવ્યને પણ
સમ્યગ્દર્શન વડે પ્રતીતિમાં લીધું છે. કેવળજ્ઞાન સમસ્ત પદાર્થોને
પ્રત્યક્ષ જાણે છે, ત્યારે શ્રુતજ્ઞાન તેમને પરોક્ષ જાણે છે.
શાસ્ત્રોમાં એમ આવે છે કે જેટલો કેવળજ્ઞાનનો વિષય છે
તેટલો જ શ્રુતજ્ઞાનનો પણ વિષય છે,–માત્ર પ્રત્યક્ષ પરોક્ષનો જ
ભેદ છે; શ્રુતજ્ઞાન પરોક્ષ હોવા છતાં તેનામાં વિપરીતતા નથી,
તે પણ કેવળજ્ઞાનની જ જાતનું છે; અને તેનામાં પણ રાગ
તૂટીને જેટલું સ્વસંવેદન થયું છે તેટલું તો પ્રત્યક્ષપણું છે. પહેલાં
પોતાના પરિપૂર્ણ જ્ઞાનસામર્થ્યની પ્રતીત અને મહિમા કરીને
જેમ જેમ તેનું સ્વસંવેદન વધતું જાય છે તેમ તેમ જ્ઞાનનો
વિકાસ ખીલતો જાય છે અને છેવટ પૂર્ણ કેવળજ્ઞાન સામર્થ્ય
ખીલી જાય છે.–આવો કેવળજ્ઞાનનો પંથ છે. પોતાના જ્ઞાન
સ્વભાવના જ અવલંબન સિવાય બીજું કોઈ પણ કેવળજ્ઞાનનું
સાધન નથી.
PDF/HTML Page 4 of 21
single page version
મુમુક્ષુબાલકોને આપ મોક્ષમાર્ગ પ્રત્યે દોરી રહ્યા છો. આપની મંગલકારી વિશાળ છાયામાં અનેક બાળકો
નિર્ભયપણે વિશ્રામ પામ્યા છે.
દોરી રહ્યા છો. આ કળિયુગમાં આપ શ્રી જેવા પવિત્ર સંતની શીતલ છાયા જ મુમુક્ષુ જીવોને જીવનનો આધાર છે.
આપના મહાન પ્રતાપે જ ભવ્ય જીવોને કલ્યાણનો ધોરી માર્ગ પ્રાપ્ત થયો છે. આપશ્રીનો આત્મા હિતરૂપે
પરિણમી ગયેલો છે અને આપની દ્રષ્ટિ–આપની વાણી–વગેરે સર્વ ચેષ્ટાઓ ભવ્યજીવોના હિતને માટે છે.
ધર્મપ્રભાવનાના કાર્યો આપના સુહસ્તે થાઓ.
ઝોળી પસારીને આપની પાસે યાચના કરીએ છીએ કે ક્ષણે ક્ષણે અમ બાળકોના જીવનની સંભાળ કરીને આપ
જ્ઞાન–વૈરાગ્યનું સીંચન કરો. આપશ્રીના ઊંડા ઊંડા પવિત્ર અધ્યાત્મજીવનને ઓળખવાની અને તેને
અનુસરવાની અમ બાળકોને શક્તિ આપો.
કલ્યાણ સાધવાનું સામર્થ્ય આપો.
PDF/HTML Page 5 of 21
single page version
દીક્ષા પછી આમ્રવનમાં પૂ. ગુરુદેવશ્રીનું ખાસ પ્રવચન.
આમ્રવનમાં દિક્ષા લીધી છે. ભગવાને કેવી દિક્ષા લીધી તે હવે કહેવાય છે.
સમ્યગ્દર્શન અને મતિ–શ્રુત–અવધિ એ ત્રણ જ્ઞાન તો ભગવાનને પહેલેથી જ હતા. હું જ્ઞાનાનંદ આત્મા છું.,
અનંત જ્ઞાન–દર્શન–આનંદ અને વીર્યની શક્તિથી ભરપુર છું–આમ આત્માનો નિર્વિકલ્પ અનુભવ થાય તે
સમ્યગ્દર્શન છે. અખંડ આનંદમૂર્તિ આત્મા, રાગથી ને પરથી ભિન્ન છે–એની પ્રતીત અને અનુભવ પછી જ
મુનિદશા હોય છે. ભગવાનને એવું સમ્યગ્દર્શન તો પહેલેથી જ હતું, ને લગ્નપ્રસંગે વૈરાગ્ય થતાં આત્માના
અવલંબને ભગવાન અનિત્ય વગેરે બાર ભાવના ભાવવા લાગ્યા. બાર ભાવના તો સંવરનિર્જરાનું કારણ
છે; ‘શરીરાદિ અનિત્ય છે’ એમ એકલા પરના લક્ષે અનિત્યભાવના યથાર્થ હોતી નથી, પણ નિત્ય એકરૂપ
એવા ચૈતન્યસ્વભાવના અવલંબને શરીરાદિ અનિત્ય પદાર્થો પ્રત્યેનો રાગ છૂટી જતાં ખરી અનિત્યભાવના
હોય છે. ‘અનિત્યભાવના’ એમ કહેવાય પણ ખરેખર તેમાં ‘અનિત્ય’ નું અવલંબન નથી. પણ નિત્ય
એવા ધુ્રવસ્વભાવનું અવલંબન છે. સમ્યગ્દર્શન વગર બાર ભાવના યથાર્થ હોય નહીં ભગવાને કેવી બાર
ભાવના ભાવી હતી તેની અજ્ઞાનીને ખબર પડે નહિ. ભગવાને તો સમ્યગ્દર્શન સહિત ચિદાનંદસ્વભાવના
અવલંબને બાર ભાવના ભાવી હતી.
આનંદકંદ છે.–આવી ભાવનાથી શરીરાદિ પ્રત્યેનો રાગ ઘટી જાય તેનું નામ ભાવના છે. તેમાં જે શુભરાગ છે તે
ખરેખર ભાવના નથી. પણ સ્વભાવના અવલંબને જે વીતરાગભાવ થયો તે જ ખરી ભાવના છે, ને તે જ સંવર–
નિર્જરાનું કારણ છે.–ભગવાને આવી ભાવના ભાવી હતી.
ત્યાગથી ત્રિકાળ શૂન્ય છે આત્માએ વસ્ત્રને છોડયું અને વસ્ત્ર છોડવાથી મુનિપણું થઈ ગયું–એમ
અજ્ઞાની માને છે, પણ તે બંને વાત જૂઠી છે. આત્મા વસ્ત્રથી તો ત્રણેકાળ ખાલી જ છે, આત્માએ
પોતામાં વસ્ત્રનું ગ્રહણ કદી કર્યું જ નથી, તો પછી આત્મા વસ્ત્રને છોડે એ વાત કયાં રહી? અને વસ્ત્ર
છૂટીને શરી–
PDF/HTML Page 6 of 21
single page version
રની નિર્ગ્રંથદશા થઈ તેના આધારે કાંઈ મુનિપણું નથી; હા, મુનિપણા વખતે શરીરની તેવી દશા હોય છે જરૂર,
પણ મુનિપણું તો આત્માના અવલંબને પ્રગટેલી વીતરાગીદશામાં છે. ચૈતન્યના અનુભવમાં લીન થતાં વીતરાગી
મુનિદશા પ્રગટી ને રાગની ઉત્પત્તિ જ ન થઈ, ત્યાં ‘આત્માએ રાગને છોડયો’ એમ વ્યવહારથી કહેવાય છે;
ખરેખર રાગ ઉત્પન્ન થયો અને તેને છોડયો–એમ નથી. વળી રાગ છૂટતાં રાગના નિમિત્તરૂપ વસ્ત્રાદિ પરિગ્રહ
પણ સ્વયં છૂટી ગયો, ત્યાં આત્માએ તે પરિગ્રહને છોડયો એમ કહેવું તે ઉપચાર માત્ર છે, ખરેખર તે વસ્ત્રાદિની
ક્રિયાનો કર્તા આત્મા નથી.
તાણો પણ તેમને હોતો નથી; અંર્તસ્વરૂપમાં ઝૂલતાં ઝૂલતાં રાગ સહેજે ઘટી જાય છે તેથી વસ્ત્રાદિના ગ્રહણની
વૃત્તિ જ અંતરમાં ઊઠતી નથી ને બહારમાં વસ્ત્રાદિનું ગ્રહણ હોતું નથી. હજી જેને આવી મુનિદશાનું ભાનપણ ન
હોય તેને તો સમ્યગ્દર્શન પણ હોતું નથી, તો બાર ભાવના કે મુનિપણું તો કયાંથી હોય?
અંર્તદ્રષ્ટિપૂર્વક આત્મામાં વિશેષ લીનતા થતાં અસ્થિરતાનો રાગ છૂટી જાય તેનું નામ ભાવના છે. અને તે સંવર
છે. ‘હું ત્રિકાળી જ્ઞાયકતત્ત્વ છું, પ્રમત્ત–અપ્રમત્ત એવા ભેદ પણ મારા ત્રિકાળી સ્વરૂપમાં નથી’–આવી દ્રષ્ટિ
પહેલાં થવી જોઈએ, પછી જ તેમાં લીનતાથી મુનિદશા પ્રગટે છે. આવી મુનિદશામાં ઝૂલતા ભગવાન શ્રી
કુંદકુંદાચાર્યદેવ સમયસારની છઠ્ઠી ગાથામાં કહે છે કે–
एवं भणंति सुद्धं णाओ जो सो उ सो चेव।।
આત્માને અનુભવું છું.–જુઓ આ મુનિદશા! નેમિનાથ ભગવાને આજે આવી મુનિદશા પ્રગટ કરી. ‘હું જ્ઞાયક
ચિદાનંદ છું’ એવી દ્રષ્ટિ તો હતી, પછી તેમાં લીન થઈને ભગવાને મુનિદશા પ્રગટ કરી. તે મુનિદશા કયાંય
બહારથી નથી પ્રગટી, પણ અંતરમાં ચિદાનંદપિંડ આત્માના અનુભવથી તે દશા પ્રગટી છે. અહો! એ મુનિદશાના
આનંદની શું વાત? ધન્ય તે દશા! ધન્ય તે અવસર!
અશરણ વગેરે બાર ભાવના ભાવીને ભગવાને દીક્ષા લીધી. અસ્થિરતાનો પણ રાગ છોડીને ભગવાન મુનિ થયા.
બધાય તીર્થંકર ભગવંતો વૈરાગ્ય થતાં બાર ભાવના ભાવે છે. પૂર્વે શાંતિનાથ ભગવાન વગેરે તીર્થંકરોએ પણ
આવી ભાવના ભાવીને દીક્ષા લીધી હતી. અત્યારે મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સીમંધર ભગવાન બિરાજે છે તેમણે પણ
દીક્ષા પહેલાં આ બાર ભાવના ભાવી હતી. જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપના અવલંબને જ આ બાર ભાવના યથાર્થ હોય છે.
ધુ્રવસ્વરૂપની દ્રષ્ટિપૂર્વક તેમાં લીનતા વડે અધ્રુવ એવા રાગાદિભાવો છૂટી જાય–તેનું નામ ખરી અનિત્યભાવના
છે. બારેય ભાવનામાં અવલંબન તો એક આત્માનું જ છે.
છે.–આ પ્રમાણે પોતાના ધ્રુવસ્વભાવના અવલંબને જ સાચી અશરણભાવના હોય છે. જેને અંદરમાં ચૈતન્યનું
શરણ ભાસ્યું હોય તેને જ અશરણભાવના યથાર્થ હોય. શાંતિનાથ, કુંથુનાથ ને અરનાથ એ ત્રણે તીર્થંકરો તો
ચક્રવર્તી હતા પણ અંદર ભાન હતું કે આ છ ખંડના રાજવૈભવમાં કયાંય પણ મારું શરણ નથી, મારા ચિદાનંદ
આત્મા સિવાય જગતમાં બીજું કોઈ મને શરણરૂપ નથી, મારો જ્ઞાયકમૂર્તિ આત્મા જ મને શરણરૂપ છે. આનંદકંદ
ચૈતન્ય જ્યોત અંતરમાં ભરી છે, સિદ્ધસ્વરૂપી ચૈતન્યસામર્થ્ય મારી આત્મશક્તિમાં ભર્યું છે, તે જ મને શરણ છે.
સીમંધર ભગવાન વર્તમાન બિરાજે છે તેઓ અને બીજા અનંતા તીર્થંકરો આવી ભાવના ભાવીને મુનિ થયા
હતા. શરણભૂત એવા ચૈતન્યનું અવલંબન લઈને તેમાં લીન થતાં, બહારમાં ‘આ મને
PDF/HTML Page 7 of 21
single page version
અનુકૂળ અને આ મને પ્રતિકૂળ’ એવો વિકલ્પ જ નથી ઊઠતો. કોઈ પણ સંયોગ મને ઇષ્ટ–અનિષ્ટ નથી એવો
વીતરાગી અભિપ્રાય તો પહેલેથી હતો, ને તે ઉપરાંત હવે ચૈતન્યમાં લીનતા થતાં એવી વીતરાગીપરિણતિ થઈ
ગઈ કે કોઈ પણ અનુકૂળ–પ્રતિકૂળ પ્રસંગમાં રાગ–દ્વેષની વૃત્તિ પણ ઊઠતી નથી.–આવી મુનિદશા છે, ભગવાને
આજે આવી દશા પ્રગટ કરી.
ડુંગરમાંથી આનંદનાં નિર્ઝરણાં વહેતા હતા.....પરમ શાંત રસની ધારા ઝરતી હતી....અપૂર્વ અમૃતના ફૂવારા
સ્ફૂરતા હતા. અહો! ભગવાને અંતરમાં ઊતરીને આનંદના દરિયામાં ડૂબકી મારી. મુનિદશામાં ભગવાનને એવા
આનંદનો અનુભવ હતો કે મોટા ઇન્દ્રો અને ચક્રવર્તીઓને પણ તેટલો આનંદ ન હોય; ઇન્દ્ર વગેરે જે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ
છે તેમને તેવા અતીન્દ્રિય આનંદનો અંશ હોય છે, પરંતુ મુનિદશા જેટલો આનંદ તેમને નથી હોતો; મુનિ જેવા
આનંદનો નમૂનો હોય છે પણ મુનિદશા જેટલો આનંદ નથી હોતો. મુનિને તો આનંદનો અનુભવ ઘણો વધી ગયો
છે, મુનિઓ તો આત્મા આનંદસાગરમાં ઝૂલે છે. અહો, એ આનંદસાગરમાં ઝૂલનારા સંતોની શી વાત? તે તો
પંચ પરમેષ્ઠી પદમાં ભળી ગયા છે ને કેવળજ્ઞાન લેવાની તૈયારી છે.
ધ્યાનરૂપી છરી મારીને ભગવાને અતીન્દ્રિય આનંદ પ્રગટ કર્યો. ચોથા ગુણસ્થાનવાળા ઇન્દ્ર વગેરેને મતિ–શ્રુત–
અવધિ ત્રણ–જ્ઞાન હોય, અને પાંચમાં ગુણસ્થાનવાળા કોઈ સાધારણ શ્રાવક હોય–અરે! તિર્યંચ હોય ને તેને
અવધિજ્ઞાન ન પણ હોય, છતાં ઇન્દ્રના આનંદ કરતાં તે પાંચમા ગુણસ્થાનવાળા તિર્યંચનો આનંદ ઘણો વધી
ગયો છે. અને છઠ્ઠા–સાતમા ગુણસ્થાનવાળા મુનિને તો ઘણો જ આનંદ વધી ગયો છે, અંતરમાં ઘણી લીનતા વડે
તે તો આનંદના અનુભવમાં મગ્ન છે. કયાંય બહારના સંયોગમાંથી આનંદ નથી આવતો પણ અંતરમાં આત્મા
પોતે આનંદનો દરિયો છે તેમાં ડૂબકી મારીને જેટલો એકાગ્ર થાય તેટલો આનંદનો અનુભવ થાય છે. બહારના
સંયોગમાંથી આનંદ આવતો હોય તો તો ઇન્દ્રને સૌથી વધારે આનંદ હોય,–પણ એમ નથી. મુનિઓને ખુલ્લા
શરીરે જંગલમાં રહેવું, ટાઢ–તડકા સહન કરવા વગેરેનું કિંચિત્ દુઃખ નથી, મુનિઓ તો આત્માના આનંદમાં એવા
મશગૂલ છે કે બહારના સંયોગ ઉપર લક્ષ જતું નથી; અને લક્ષ જાય તો ત્યાં રાગ–દ્વેષ થતો નથી. પહેલાં પોતાની
સ્વતંત્ર પર્યાયની કમજોરીથી રાગ–દ્વેષ થતા હતા, હવે મુનિદશામાં સ્વભાવની એકાગ્રતાના પુરુષાર્થથી તે રાગ–
દ્વેષ થતા નથી.
શરીરરૂપી છોતાંથી, કર્મરૂપી કાચલાથી તેમજ રાગરૂપી રાતપથી જુદો છે.–આમ ભિન્ન ચૈતન્યની ભાવના ભાવીને
ભગવાન તેમાં એવા ગુમ થઈ જતા કે ‘હું દેહમાં છું કે હું તીર્થંકર છું, હું મુનિ છું ને કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કરું’ એવા
કોઈ વિકલ્પો રહેતા ન હતા. આત્માના આનંદના અનુભવમાં આવી લીનતા થયા વગર કોઈ જીવને મુનિદશા
હોતી નથી; અને અંતરમાં આવી મુનિદશા થતાં બહારમાં શરીર ઉપર વસ્ત્રાદિનું ગ્રહણ હોતું નથી. અંતરમાં તો
રાગ–દ્વેષ રહિત ભાવનિર્ગ્રંથતા અને બહારમાં વસ્ત્રાદિ પરિગ્રહ રહિત દ્રવ્ય નિર્ગ્ર્રથતા, આ પ્રમાણે ભાવે અને
દ્રવ્યે નિર્ગ્રંથદશા થયા વગર ત્રણકાળમાં કોઈ જીવને મુનિપણું હોતું નથી, અને મુનિદશા વગર કેવળજ્ઞાન કે મુક્તિ
થતી નથી.
અને કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કરવા માગું છું. વૈરાગ્ય થતાં ભગવાન આવી ભાવનાઓ ભાવતા હતા. મારો આત્મા
પવિત્ર જ્ઞાયકસ્વરૂપ છે, રાગાદિભાવો તો મલિન છે ને દેહ અશુચીમય છે. આવી અશુચી ભાવનામાં શરીર વગેરે
પ્રત્યેનો દ્વેષભાવ નથી, પણ ચૈતન્યના પવિત્ર સ્વભાવની સાથે મેળવીને શરીરાદિકને અશુચી કહ્યાં છે. જ્યાં
ચૈતન્યસ્વભાવમાં લીનતા થઈ ત્યાં શરીર પ્રત્યે કિંચિત્ ગ્લાનિ નથી, આનું નામ ખરી અશુચીભાવના છે. પરદ્રવ્ય
પ્રત્યે ગ્લાનિનો ભાવ આવે તો તે દ્વેષ છે.
PDF/HTML Page 8 of 21
single page version
ભગવાનને અસ્થિરતાનો રાગ પણ છૂટી ગયો; અને વારંવાર આત્મામાં લીન થઈને નિર્વિકલ્પ આનંદનો
અનુભવ કરવા લાગ્યા. મુનિદશામાં ભગવાનને વન–જંગલના કષ્ટ ન હતા; પણ ભગવાન તો આત્માના
આનંદમાં ઝૂલતા હતા. અહો! વીતરાગી ચારિત્રદશામાં મુનિવરોને કષ્ટ નથી, પણ પરમ આનંદ છે. બહારમાં કષ્ટ
વેઠવાં તેને અજ્ઞાની લોકો સંવર ને તપ માને છે પરંતુ સંવર અને તપ તો અંતરની વીતરાગી દશામાં છે તેને
તેઓ જાણતા નથી. ભગવાને તો તો સ્વરૂપનાં આનંદમાં ઝૂલતાં ઝૂલતાં આત્મામાંથી જ સંવર અને તપ કાઢયા
હતા. જુઓ, આ ભગવાનની દીક્ષા! દીક્ષા કલ્યાણક કહો, કે તપ કલ્યાણક કહો, મોક્ષમાર્ગ કહો; મુનિદશા કહો,
સમ્યગ્દર્શન જ્ઞાન–ચારિત્રની એકતા કે વીતરાગતા કહો–તેવી દશા ભગવાને પોતાના આત્મામાંથી આજે પ્રગટ
કરી, તેનો આ મહોત્સવ છે.
જેને કરુણાથી એમ વિચાર આવે કે ‘અરેરે! આ બિચારા મુનિને બહુ દુઃખ છે’–તો તે જીવ મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે,
મુનિની અંર્તદશાનું તેને ભાન નથી. અરે! ચારિત્ર તો આનંદદાયક છે, ચારિત્ર અને તપમાં મુનિઓને કિંચિત્
પણ કષ્ટ નથી, મુનિઓ તો આત્માના આનંદમાં ઝૂલે છે–અંતરના ઉપશમરસના સાગરમાં આત્મા ઝૂલે છે–એવી
ચારિત્રદશા છે; અને તપમાં ચૈતન્યનું પ્રતપન છે. ક્ષણે ક્ષણે ચૈતન્યની શુદ્ધતા અને આનંદ વધતા જાય એનું નામ
તપ છે. જેમ ગેરૂના ઓપથી સોનામાં ઝલક આવે તેમ અંતરમાં એકાગ્રતારૂપી ઓપથી ચૈતન્યનું પ્રતપન થવું–
ચૈતન્યનું શોભવું–ચૈતન્યની ઉગ્રતા થવી તેનું નામ તપ છે, તેમાં ચૈતન્યના આનંદની ઝલક છે. તે આનંદના
અનુભવમાં એકાગ્ર થતાં બહારના આહારની વૃત્તિ છૂટી જાય છે. અંતરની આનંદદશા વગર બહારમાં આહારાદિ
છોડે તે કાંઈ ખરૂં તપ નથી. આત્માના ભાન વગર બહારમાં શરીરની નગ્નદશા અનંતવાર કરી; અને આહાર
છોડીને ઉપવાસ કર્યા–પણ તે ચારિત્ર કે મુનિપણું નથી. ભગવાને જે નગ્નદશા ધારણ કરી તે તો અંતરમાં
આનંદના અનુભવ સહિત હતી; મુનિપણું હોય ત્યાં શરીરની નગ્નદશા જ હોય છે, પરંતુ મુનિપણું કાંઈ શરીરની
દશામાં નથી રહેતું, મુનિપણું તો આત્માની અંતરદશામાં છે. પંચમહાવ્રતના શુભ વિકલ્પમાં પણ ખરેખર ચારિત્ર
નથી; આત્માનું ચારિત્ર જુદી ચીજ છે, રાગ જુદી ચીજ છે અને શરીરની દિગંબરદશા તે જુદી ચીજ છે,–ત્રણે ચીજ
જુદી છે, કોઈના કારણે કોઈ નથી. ‘હું વસ્ત્ર છોડીને મુનિ થાઉં, હું પંચમહાવ્રત પાળું.’ એવા શુભ વિકલ્પમાંથી
કાંઈ ભગવાનની મુનિદશા નહોતી આવી, ભગવાન તો અંતરસ્વભાવમાં ડૂબકી મારીને તેમાંથી મુનિદશા પ્રગટ
કરી છે. જુઓ, આ ભગવાનની મુનિદશા! અરે જીવ! આ મુનિદશાનું સ્વરૂપ એકવાર સાંભળ તો
ખરો.....લક્ષમાં તો લે!
ખસતો નથી. જાણે નજર સામે ભગવાન દીક્ષા લેતા હોય! એવું લાગે છે. આ સૌરાષ્ટ્ર દેશમાં જ ગીરનાર ઉપરના
સહેસ્રાવનમાં ભગવાને જે દીક્ષા લીધી તેની અહીં સ્થાપના કરાય છે....જુઓ, અહીં સહેસ્રાવનમાં ભગવાન દીક્ષા
લ્યે છે! જાણે ભગવાન પોતે સાક્ષાત્ પધાર્યા હોય–એવું લાગે છે. (ગુરુદેવના આ ઉદ્ગારોને હજારો શ્રોતાઓએ
ઘણા હર્ષપૂર્વક તાલીઓથી વધાવ્યા હતા.) અહો! આ વન પણ કુદરતી સહેસાવન જેવું લાગે છે. ગીરનારનું
સહેસ્રાવન તો અહીંથી પ૦–૬૦ કોસ દૂર છે પરંતુ અહીં તો દૂરને પણ નજીક લાવી દીધું. ભગવાને તો લગભગ
૮પ૦૦૦ વર્ષ પહેલાં દીક્ષા લીધી હતી. પરંતુ રુચિના બળે કાળનું અંતર કાઢી નાખીને ભક્તો કહે છે કે, ભગવાન
અત્યારે જ આ આમ્રવનમાં દીક્ષા લ્યે છે; ૮પ૦૦૦ વર્ષ પહેલાં ગીરનારના આમ્રવનમાં ભગવાનની દીક્ષાનો જેવો
પ્રસંગ થયો તેવું જ અત્યારે અહીં બની રહ્યું છે. આ આપણા આમ્રવનમાં આપણી સામે જ ભગવાન દીક્ષા લ્યે
છે.....
મુનિદશાની
PDF/HTML Page 9 of 21
single page version
ત્રિકાળ એવી જ સ્થિતિ છે કે પહેલાં આત્મધ્યાનમાં સાતમું ગુણસ્થાન પ્રગટે; અને પછી વિકલ્પ ઊઠતાં છઠ્ઠું
ગુણસ્થાન આવે. મુનિઓ આનંદકંદ આત્મામાં ઝૂલે છે, તેમને ત્રણ પ્રકારના કષાયોનો તો નાશ થઈ ગયો છે,
માત્ર અત્યંતમંદ સંજ્વલન કષાય રહ્યો છે, તેથી વસ્ત્રાદિ ગ્રહણનો તીવ્ર કષાયભાવ તેમને હોતો જ નથી.
મુનિઓની દશા ત્રણેકાળે દિગંબર જ હોય છે. અનાદિ જૈનશાસનમાં મુનિઓની આવી જ સહજ દશા હોય છે.
મન વચન–કાયાથી કરવું–કરાવવું ને અનુમોદવું એમ નવે પ્રકારથી પરિગ્રહ છૂટી જાય છે, પછી જ મુનિદશા હોય
છે. જો અંતરમાં પરિગ્રહનું શલ્ય પડયું હોય તો મુનિદશા હોતી નથી.
નામ પરિષહ નથી, કષ્ટનો ભાવ તો દ્વેષ છે–પાપ છે. ગમે તેવા પ્રસંગ વખતે રાગ–દ્વેષનો વિકલ્પ ન થાય ને
ચૈતન્યમાં લીનતા ટકી રહે તેનું નામ પરિષહ છે. આવો પરિષહ માર્ગથી અચ્યુતપણાનું અને નિર્જરાનું કારણ છે.
બહારમાં પરિષહના ગમે તેવા નિમિત્તો વખતે આત્માની પર્યાયમાં દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રથી અચ્યુતપણું રહે ને
શુદ્ધતા વધતી જાય–એનું નામ પરિષહ છે. કયાં મુનિવરોનો આવો પરિષહ! અને કયાં અજ્ઞાનીએ માનેલો
પરિષહ! પ્રતિકૂળ સંયોગ બને, અને રાગ–દ્વેષની વૃત્તિ થાય તે કાંઈ પરિષહ નથી. પણ તે વખતે આત્માની
વીતરાગી શાંતિના અનુભવમાંથી ન ખસવું તેનું નામ પરિષહ છે. અહોહો! દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રના વીતરાગી
આનંદમાં ઝૂલતો મુનિમાર્ગ છે, તે આનંદના અનુભવમાંથી ન ખસવું તે પરિષહ છે. પરિષહમાં મુનિઓને દુઃખ
નથી પણ આનંદ છે.
આવો જ માર્ગ ધોખબંધ ચાલી રહ્યો છે. બધા દિગંબર સંતો પણ આ એક જ માર્ગ કહી ગયા છે,
કુંદકુંદાચાર્યદેવ, સમંતભદ્રાચાર્યદેવ, પદ્મનંદી મુનિરાજ કે ધરસેનાચાર્યદેવ વગેરે કોઈ પણ મુનિ લ્યો,–તે
બધાની એક જ ધારા ચાલી આવે છે, તીર્થંકરો અને સંત મુનિઓએ જે વાત કરી છે તે જ વાત અહીં
કહેવાય છે. મુક્તિ કરવી હોય તો જગતને આ વાત માન્યે છૂટકો છે, આ સિવાય બીજા કોઈ માર્ગે
ત્રણકાળમાં કોઈ જીવની મુક્તિ થતી નથી.
આ છેલ્લો જ અવતાર છે.’ આવા ભગવાનને વૈરાગ્ય થયો અને દીક્ષા લીધી. અહો! તીર્થંકરના વૈરાગ્યની શું
વાત! વૈરાગ્ય થયા પછી તેઓ સંસારમાં રોકાતા નથી. આજે ભગવાનના વૈરાગ્યનો અદ્ભુત પ્રસંગ છે. વૈરાગ્ય
થતાં જ ભગવાન તો દીક્ષા લઈને વનમાં ચાલ્યા ગયા. ભગવાન બહારના આમ્રવનમાં ગયા. એ તો સંયોગનું
કથન છે, ખરેખર તો જંગલમાં અંતરના ચૈતન્યવનમાં–જ્યાં અપૂર્વ જ્ઞાન અને આનંદરૂપી આંબા પાકે એવા
આમ્રવનમાં ભગવાન ગૂમ થઈ ગયા....અંતરની ચૈતન્યગુફામાં ભગવાને પ્રવેશ કર્યો....વન–જંગલમાં વિચરતાં
ભગવાનને દુઃખ ન હતું પણ આત્માના આનંદની મોજ હતી, અંતરમાં શાંતિના શેરડા છૂટતા હતા. અજ્ઞાનીને તો
ભગવાનના એ આનંદની કલ્પના પણ કયાંથી આવે?
છઠ્ઠું ગુણસ્થાન અનેકવાર બદલ્યા કરે પણ ઉપશમશ્રેણી ન હોય, સીધી ક્ષપકશ્રેણી જ હોય છે. અહો!
છઠ્ઠા–સાતમા ગુણસ્થાને મુનિઓ આત્માના સહજ આનંદમાં ઝૂલે છે, હાલતાં–ચાલતાં તેમજ આહાર
લેતાં લેતાં પણ વારંવાર નિર્વિકલ્પ અપ્રમત્તદશા થઈ જાય છે, હાથમાં આહારનો કોળિઓ હોય ને મુનિ
તો નિર્વિકલ્પ થઈને અંદર ચૈતન્યગોળાનો સ્વાદ લેતા હોય. પ્રમાદ દશામાં મુનિઓ લાંબો કાળ રહેતા
નથી. મુનિઓને આત્મજાગૃતિ એવી વધી ગઈ છે કે ઊંઘ ઊડી ગઈ છે, એક સાથે લાંબો કાળ નિદ્રા હોતી
નથી, નિદ્રાનો કાળ બહુ અલ્પ છે, એક કલાક પણ પૂરી નિદ્રા હોતી નથી કેમ કે છઠ્ઠા ગુણસ્થાનનો કાળ
જ અલ્પ છે. નિદ્રા ઓછી છે તે કારણે કાંઈ કષ્ટ નથી પણ અંદરમાં આત્મજાગૃતિનો અપૂર્વ આનંદ છે.
અરે, અલ્પકાળ નિદ્રા
PDF/HTML Page 10 of 21
single page version
હોય તે વખતે પણ અંતરમાં જ્ઞાયકદ્રષ્ટિની મુખ્યતા કદી છૂટતી નથી, તેમ જ છઠ્ઠા ગુણસ્થાન જેટલી આત્મજાગૃતિ
તે વખતે પણ વર્તે છે.
એમ માનતા હોય–તેને તો મુનિદશાની ગંધ પણ કયાંથી હોય? સમ્યગ્દર્શન થયા પછી પણ મુનિદશા માટે ઘણો
પુરુષાર્થ માંગે છે. વસ્ત્રનો ત્યાગ કે મજબૂત શરીર વગેરે કોઈ બાહ્ય કારણોને લીધે મુનિદશા થતી નથી પણ
આત્મા પોતે કર્તા થઈને મુનિદશા પ્રગટ કરે છે, મુનિદશાના છએ કારકોપણે આત્મા પોતે જ પરિણમે છે.
સમ્યગ્દર્શન, સમ્યગ્જ્ઞાન તેમજ સમ્યક્ચારિત્ર એ ત્રણેય આત્મા પોતે પોતાના પુરુષાર્થથી કરે ત્યારે થાય છે,
આત્માના અંતર્મુખ પુરુષાર્થ વગર તે થઈ જતાં નથી. ચૈતન્યસ્વભાવમાં અંતર્મુખ થઈને લીન થતાં રાગ ટળી
જાય છે, રાગ ટાળવા માટે જુદો પુરુષાર્થ કરવો પડતો નથી. પહેલાં જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિ કરતાં અપૂર્વ
સમ્યગ્દર્શન થાય છે, તેના કર્તાપણે આત્મા જ પરિણમે છે; સમ્યગ્દર્શન પછી બારભાવનારૂપી વીતરાગી પરિણતિ
તેમ જ મુનિદશા થાય છે તે પણ આત્મા પોતે પોતાની સ્વાધીન કર્તૃત્વશક્તિથી જ કરે છે; તે તે અવસ્થાના છએ
કારકપણે આત્મા પોતે પરિણમે છે. ભગવાનનો આત્મા પોતે છ કારકરૂપે થઈને આજે વીતરાગી મુનિદશારૂપે
પરિણમ્યો. મુનિદશામાં ચાર જ્ઞાન સહિત, આત્માના આનંદમાં ઝૂલતાં ઝૂલતાં કેટલોક કાળ વીત્યા પછી ભગવાને
શુક્લધ્યાનની અપ્રતિહત શ્રેણી માંડીને કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કર્યું.
તે છોડવા જેવા છે; એ બંને ભાવો અશુદ્ધભાવના પડખા છે, તેનાથી ધર્મ થતો નથી. ધર્મ તો આત્માના
શુદ્ધભાવથી થાય છે.
છે; બીજું તો ભલે આવડે કે ન
આવડે પણ આ વાત તો જરૂર
સમજવા જેવી છે. આ સમજ્યા
વિના કલ્યાણ થવાનું નથી. આ
સમજશે તો જ ભવથી નીવેડા
આવશે.
PDF/HTML Page 11 of 21
single page version
પહેલો વ્યવહારનય પરિણમે અને પછી નિશ્ચય’–એમ
જેનો અભિપ્રાય છે તે વ્યવહારમૂઢ છે, તેને આચાર્યદેવ
સમજાવે છે કે અરે ભાઈ! તારો વ્યવહાર તો અનાદિરૂઢ
અનાદિકાળથી કર્યો છે,–તેમાં તેં નવું શું કર્યું? અભવ્યજીવ પણ એવો
વ્યવહાર તો કરે છે, તો તેનામાં અને તારા અભિપ્રાયમાં ફેર શું પડયો?
‘પહેલો વ્યવહાર અને પછી નિશ્ચય’ એમ માનનારના અભિપ્રાયમાં
અને અનાદિના મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવના અભિપ્રાયમાં કાંઈ ફેર નથી, બંને
વ્યવહારમૂઢ છે.–આ સંબંધમાં દિગંબર મત અને શ્વેતાંબર મત વચ્ચે
મોટો દ્રષ્ટિભેદ છે,–તેનું પૂ. ગુરુદેવશ્રીએ આ પ્રવચનમાં ખાસ
સ્પષ્ટીકરણ કર્યું છે. દરેક જિજ્ઞાસુ જીવોએ આ વિષય બરાબર સમજવો
જરૂરી છે.
વ્યવહારમૂઢ કહે છે. જેવો વ્યવહાર તે કરે છે તેવો વ્યવહાર તો અનાદિથી જીવે કર્યો છે ને અભવ્ય જીવ પણ કરે
છે, માટે જેઓ વ્યવહારનો આશ્રય કરીને તેને મોક્ષમાર્ગ માને છે તે જીવો અનાદિના રૂઢ વ્યવહારમાં જ મૂઢ છે
અને યથાર્થ વિવેકવાળા નિશ્ચયમાં તેઓ અનારૂઢ છે.
નિશ્ચય પર તેઓ અનારૂઢ છે, પરમાર્થસત્ય એવા શુદ્ધઆત્માને તેઓ દેખતા નથી.
PDF/HTML Page 12 of 21
single page version
કરતાં મુક્તિ થઈ જશે’–તો તે જીવ વ્યવહારમૂઢ મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. અરે ભાઈ! ચૈતન્યના નિશ્ચયસ્વભાવના
ભાન વગર આવો શુભરાગ તો તેં અનાદિકાળથી કર્યો છે,–એમાં અત્યારે તેં નવું શું કર્યું? વળી અભવ્યજીવ
પણ એવો વ્યવહાર તો કરે છે તો તેનામાં અને તારામાં ફેર શું પડયો? પૂર્વે અનંતવાર તેં પણ એવો
વ્યવહાર કર્યો છતાં તે મોક્ષનું કારણ ન થયો તો અત્યારે કયાંથી થશે? માટે સમજ કે મોક્ષમાર્ગ તો
નિશ્ચયસ્વભાવના આશ્રયે જ છે. ‘પહેલો વ્યવહાર અને પછી નિશ્ચય’ એમ નથી. એકલો શુભરાગરૂપ
વ્યવહાર અનાદિથી તું કરતો આવ્યો છે તો તેમાંથી કયા રાગને તું ‘પહેલો’ કહીશ? તારો માનેલો વ્યવહાર
તો અનાદિનો રૂઢ છે, તે ખરેખર વ્યવહાર નથી પણ વ્યવહારાભાસ છે. નિશ્ચય પ્રગટયા વગર વ્યવહાર કોને
કહેવો? આત્માના ભૂતાર્થ સ્વભાવનો આશ્રય કરીને નિશ્ચય શ્રદ્ધા–જ્ઞાન પ્રગટ કર્યા ત્યારે શુભરાગને
ઉપચારથી વ્યવહાર કહ્યો અને પૂર્વના રાગને ભૂતનૈગમનયથી વ્યવહાર કહ્યો. પણ નિશ્ચય વિના વ્યવહાર
કેવો? હજી જેને પ્રમાણજ્ઞાન જ થયું નથી તેને નય કયાંથી હોય? નિશ્ચયનયથી ભૂતાર્થ સ્વભાવનું જ્ઞાન
કરતાં પ્રમાણજ્ઞાન થયું ત્યારે રાગના જ્ઞાનને વ્યવહારનય કહ્યો.–આ રીતે નિશ્ચયપૂર્વક જ વ્યવહાર હોય છે.
નિશ્ચયસ્વભાવના ભાન વગર એકલા શુભરાગને અમે વ્યવહાર નથી કહેતા, તે તો અનાદિનો વ્યવહારાભાસ
છે, એવું તો અભવ્યને પણ હોય છે. ‘પહેલો વ્યવહાર અને પછી નિશ્ચય’ એમ માનનાર ના અભિપ્રાયમાં,
અને અનાદિના મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવના અભિપ્રાયમાં કાંઈ ફેર નથી. બંને વ્યવહારમૂઢ છે. વળી, ‘પહેલો વ્યવહાર
ને પછી નિશ્ચય’–એવી માન્યતા અને ‘શુભરાગથી પરીત સંસાર થઈ જાય’–એવી માન્યતા,–એ બંનેમાં
વ્યવહારમૂઢતાનો અભિપ્રાય એક સરખો જ છે.
કુમારના જીવે સુમુખગાથાપતિના ભવમાં મુનિને આહારનું દાન દીધું તેથી તેને પરીત સંસાર થઈ ગયો,–એવા
પ્રકારના દસ દ્રષ્ટાંતથી તેઓ શુભરાગથી પરીત સંસાર થવાનું મનાવે છે, પણ તે મોટી ભૂલ છે. અંતરમાં
ચૈતન્યસ્વભાવના અવલંબન વિના કદી પણ ભવકટ્ટી થાય જ નહિ. રાગ તો સંસારનું કારણ છે. તેનાથી ભવકટ્ટી
કેમ થાય? વળી મિથ્યાદ્રષ્ટિને તો અનંત સંસારના કારણરૂપ અનંતાનુબંધીનો ભાવ ઊભો છે, તેને મિથ્યા–
દ્રષ્ટિપણામાં પરીત સંસાર થાય જ નહીં. ચૈતન્યસ્વભાવના અવલંબને જ પરીતસંસાર થાય છે તેને બદલે દયા–
દાનના શુભરાગથી પરીતસંસાર થવાનું માનવું તે પણ વ્યવહાર મૂઢતા જ છે. દયા–દાનના શુભભાવ તો
મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવે પૂર્વે અનંતવાર કર્યા છે છતાં તેને પરીતસંસાર કેમ ન થયો?–માટે તે શુભભાવ પરીતસંસારનું
કારણ નથી. આત્માના પરમાર્થ સ્વભાવની દ્રષ્ટિ જીવે પૂર્વે કદી પ્રગટ કરી નથી, એવી અપૂર્વદ્રષ્ટિ પ્રગટ કરવી તે
જ પરીતસંસારનું કારણ છે. દયા–દાનનો શુભભાવ તે તો ઔદયિકભાવ છે, તે પોતે સંસાર છે, તો તેનાથી
સંસારનો નાશ કેમ થાય?–ન જ થાય.
છે; તેને બદલે એકલા વ્યવહારના આશ્રયથી જે મોક્ષમાર્ગ માને છે તે વ્યવહારમૂઢ છે. એવો વ્યવહાર તો
અનાદિનો ચાલ્યો આવે છે તેથી તે અનાદિરૂઢ છે. અજ્ઞાનીઓ કહે છે કે દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રનાં શ્રદ્ધા–જ્ઞાન તથા
પંચમહાવ્રત વગેરે શુભરાગરૂપ વ્યવહાર તે પહેલો અને પછી તેનાથી નિશ્ચય પમાય. તો તેને અહીં
આચાર્યભગવાન કહે છે કે અરે ભાઈ! તું તો અનાદિરૂઢ એવા વ્યવહારમાં જ મૂઢ છે, તારા માનેલા
વ્યવહારને તો અમે વ્યવહાર પણ નથી કહેતાં, તે તો વ્યવહારાભાસ છે. આત્માના ભાન વગર તીવ્ર અને મંદ
રાગ તો અનાદિકાળથી જીવ કરતો જ આવ્યો છે. છતાં તેને જે મોક્ષમાર્ગનું કારણ માને છે તે જીવ
વ્યવહારમાં મૂઢ છે.
દિગંબર જૈન પરંપરાથી શ્વેતાંબરો જુદા પડયા. તેઓ આત્માના ભાન વગર મિથ્યાદ્રષ્ટિને પણ દયા–દાન વગેરેના
શુભપરિણામથી પરીત સંસાર થઈ જવાનું કહે છે તે એકલી વ્યવહાર–
PDF/HTML Page 13 of 21
single page version
પ્રધાનદ્રષ્ટિ છે, અહીં તેને ‘અનાદિરૂઢ વ્યવહારમાં મૂઢ’ કહીને આચાર્યદેવ યથાર્થ વસ્તુસ્થિતિ સમજાવે છે કે અરે
ભાઈ! કયા વ્યવહારને તું પહેલો કહે છે? દયા–દાન વગેરેનો શુભભાવ શું અનાદિકાળમાં જીવે નથી કર્યો?
મિથ્યાદ્રષ્ટિપણે શુભરાગ તો પૂર્વે અનાદિથી કરતો જ આવ્યો છે, તો તેને ‘પહેલો’ કેમ કહેવાય? અને તેનાથી
પરીતસંસાર પણ કેમ થાય? આત્માના ભૂતાર્થ સ્વભાવના આશ્રયે સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કર્યા વિના પરીતસંસાર
–આમાં પણ મોટો દ્રષ્ટિભેદ છે.
દિગંબર સંતો કહે છે કે ‘નિશ્ચયનયાશ્રિત મુનિવરો પ્રાપ્તિ કરે નિર્વાણની.’
એનાથી વિરુદ્ધ શ્વેતાંબરમાં એમ કહે છે કે ‘બહુ દળ દીસે જીવનાં જી વ્યવહારે શિવયોગ.’
દિગંબર જૈનધર્મના સત્ય સિદ્ધાંતનો વિરોધ કરીને આજથી લગભગ ૩૦૦ વર્ષ પહેલાં ૮૪ દિગ્પટ
ભાષાક્રમ જાને નહિ જૈન માર્ગ કો સાર.
તાતેં સો મિથ્યામતિ જૈન ક્રિયા પરિહાર,
વ્યવહારી સો સમકિતી કહે ભાષ્ય વ્યવહાર.
જા નય પહલેં પરિણમે સોઈ કહૈં હિત હોઈ,
નિશ્ચય કયોં ધુરિ પરિણમે? સુખમ મતિ કરી જોઈ.’
જુઓ, આ કોણ કહે છે?–શ્વેતાંબરો તરફથી શ્રી યશોવિજયજીએ દિગંબરોની ટીકા કરતાં આ વાત કરી
કથનમાં તેનો જવાબ આપે છે કે અરે ભાઈ! કયા વ્યવહારને તારે પહેલો કહેવો છે? મંદકષાયને તારે પહેલો
કહેવો હોય, તો અમે કહીએ છીએ કે તે તો અનાદિથી રૂઢ છે, જીવ શુભરાગ તો અનાદિથી કરતો આવ્યો છે, તેને
જે મોક્ષમાર્ગ માને છે તેને અમે વ્યવહારમૂઢ કહીએ છીએ; પહેલો વ્યવહાર અને પછી નિશ્ચય–એમ માનવું તે
તે જ્ઞાન રાગને જાણે ત્યારે તેમાં વ્યવહાર નય હોય છે. આ સિવાય મિથ્યાદ્રષ્ટિને વ્યવહારનય હોતો નથી.
અજ્ઞાનીનો વ્યવહાર તે વ્યવહારાભાસ છે. સ્વભાવ તરફ વળીને નિશ્ચય પ્રગટ કરે તો વ્યવહારને વ્યવહાર
કહેવાય. જૈનધર્મનો કોઈ પણ બોલ લ્યો તેમાં સ્વભાવ તરફ વળવાનું જ આવે છે. સ્વભાવ તરફ વળ્યા વિના
માન્યતા જૂઠી છે, તેણે ભાષા સામે જોયું પણ વસ્તુસ્વરૂપને ન જોયું. વસ્તુસ્વરૂપ એવું છે કે નિશ્ચયના આશ્રયે જ
PDF/HTML Page 14 of 21
single page version
પ્રગટયો ત્યારે રાગમાં આરોપ કરીને તેને વ્યવહાર કહેવાય છે. નિશ્ચય પ્રગટયા વગર એકલા રાગને
વ્યવહાર કઈ રીતે કહેવો? વ્યવહારને વ્યવહાર કહેવડાવનાર નિશ્ચય જાગ્યા વિના વ્યવહારને ‘પહેલો’ કેમ
કહેવો? કેમ કે એવો વ્યવહાર તો અનાદિથી કરી જ રહ્યો છે તેથી તે તો અનાદિનો રૂઢ છે. શું અનાદિકાળમાં
રાગની મંદતા નથી કરી? અનંતવાર કરી છે. છતાં મોક્ષમાર્ગમાં તેને જે પહેલાં માને છે તે અનાદિથી જે
વ્યવહાર કર્યો છે તેમાં જ મૂઢ છે.
થતી નથી. આત્માએ અનાદિકાળથી સંસારમાં રખડતાં દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રની વ્યવહારશ્રદ્ધા કરી છે, શાસ્ત્રનું જ્ઞાન
કર્યું છે ને પંચમહાવ્રત પાળ્યાં છે, એ પ્રમાણે વ્યવહાર–રત્નત્રય એટલે કે શુભરાગ તો અનાદિથી કર્યો છે, તે
વ્યવહારમાં જ જે મમકાર કરે છે એટલે કે મોક્ષમાર્ગમાં વ્યવહાર પહેલો પરિણમે–એમ જે માને છે તે જીવ
અનાદિના રૂઢ વ્યવહારમાં મૂઢ છે, અનાદિની સંસારદશામાં તેને કાંઈ ફેર પડયો નથી, મોક્ષમાર્ગમાં નિશ્ચય શું
અને વ્યવહાર શું–તે એકેયનું તેને ભાન નથી. રાગને વ્યવહાર કહેનારો કોણ? નિશ્ચયનું ભાન કરીને જે જાગ્યો
તે શુભરાગને વ્યવહાર તરીકે જાણે છે. નિશ્ચય વિનાનો એકલો વ્યવહાર તો આંધળો છે.
આચાર્યદેવે મહાન સિદ્ધાંત મૂકી દીધો છે. પરમાર્થસ્વરૂપ આત્માના શ્રદ્ધા–જ્ઞાન તો કરતો નથી ને કષાયની
મંદતામાં જ લાગ્યો રહીને તેનાથી પરમાર્થ મોક્ષમાર્ગ પ્રગટી જશે–એમ જે જીવ માને છે તે જીવ અનાદિરૂઢ થઈ
ગયેલા વ્યવહારમાં વિમૂઢ–મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. પહેલો વ્યવહાર પરિણમે એમ માનીને જેઓ વ્યવહારના આશ્રયમાં જ
લાગ્યા રહે છે. વ્યવહારનો આશ્રય છોડીને ભૂતાર્થસ્વભાવનો આશ્રય કર્યા વગર કદી પણ સમ્યગ્દર્શન કે
મોક્ષમાર્ગ થાય નહિ ને મિથ્યાત્વ ટળે નહિ.
જ ‘સાંભળ્યું’ કહેવાય છે. જેને ચૈતન્યની રુચિ નથી તે જીવે આત્માની વાત અનાદિથી સાંભળી જ નથી. આગળ
ચોથી ગાથામાં જ એ વાત કરી હતી કે શુદ્ધઆત્માની વાત જીવે કદી સાંભળી જ નથી. શબ્દો તો કાને પડયા છતાં
કહે છે કે ‘સાંભળ્યું જ નથી’ કેમ કે અંદરમાં તે પ્રકારની રુચિ પ્રગટ ન કરી, એટલે નિશ્ચય વિના વ્યવહાર કોનો
કહેવો? ઉપાદાન જાગ્યા વિના શ્રવણને નિમિત્ત કોનું કહેવું?
શુભ–અશુભવૃત્તિ આવે તે મોક્ષનું કારણ નથી. શુદ્ધોપયોગને જ મોક્ષનું કારણ કહ્યું છે. ત્યાં વચ્ચે મુનિને શુભરાગ
કેવો હોય તેની ઓળખાણ કરાવી, પણ તે શુભને કોઈ મોક્ષનું કારણ માની લ્યે તો કહે છે કે શુભ તો મોક્ષનું
કારણ નથી, મોક્ષ તો શુદ્ધોપયોગથી જ થાય છે.
તો વ્યવહારનું જ્ઞાન થાય. પણ ચૈતન્યવસ્તુને પકડવામાં
PDF/HTML Page 15 of 21
single page version
કોઈ રાગનું–વ્યવહારનું અવલંબન છે જ નહિ; વિકલ્પાતીત વસ્તુને પકડવામાં બીજું સાધન છે જ નહિ.
‘જ્ઞાયક’ ને પકડમાં લીધો ત્યારે રાગનો જાણનારો જાગ્યો અને ત્યારે રાગને વ્યવહાર કહ્યો. આ ચીજ બહારના
ક્ષયોપશમની કે શાસ્ત્રોની પંડિતાઈની નથી, આ તો અંતરની દ્રષ્ટિની ચીજ છે. જે મોક્ષમાર્ગમાં પહેલા વ્યવહારને
માને છે તે જીવ જૈનમાર્ગને જાણતો નથી પણ અનાદિના વ્યવહારમાં મૂઢ છે.
ભાષાના આધારે ધર્મ છે? ‘ભાઈ! તું સાંભળ’ એમ કહ્યું ત્યાં કથનમાં વ્યવહાર તો આવ્યો, પણ તેથી કાંઈ
વ્યવહાર માને અથવા વ્યવહારના આશ્રયથી મોક્ષમાર્ગ થવાનું માને તો
તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે–એમ કુંદકુંદાચાર્ય વગેરે દિગંબર સંતોએ દાંડી પીટીને
સ્પષ્ટ જાહેર કર્યું છે. ભગવાન! શાંત થા, શાંત થા! વાદવિવાદને છોડીને
વસ્તુસ્થિતિ સમજવાનો પ્રયત્ન કર. શુભરાગપરિણતિ તો અનાદિથી
ચાલી આવેલી છે. તેને વ્યવહાર કેમ કહેવાય? માટે તે અનાદિરૂઢ
વ્યવહારનો આગ્રહ છોડ, ને જ્ઞાયકતત્ત્વને દ્રષ્ટિમાં હું જ્ઞાયક છું એમ
ભૂતાર્થ સ્વભાવને દ્રષ્ટિમાં લીધો ત્યારે નિશ્ચય પ્રગટયો ને ત્યારે જ
રાગને ઉપચારથી વ્યવહાર કહેવાયો, માટે મોક્ષમાર્ગમાં નિશ્ચયની જ
વગર વ્યવહાર કોનો? ઉપાદાન વગર નિમિત્ત કોનું?
શુદ્ધ આત્મા છે તેને તે જાણતો નથી. પંચમહાવ્રત વગેરે શુભ વિકલ્પોને મોક્ષમાર્ગ માનીને તેનો મમકાર કરે
છે તે જીવ અનાદિના રૂઢ વ્યવહારમાં મૂઢ વર્તે છે, અને આત્માના નિશ્ચય સ્વભાવમાં તે અનારૂઢ વર્તે છે.
શુભ–અશુભ રાગ’ અનાદિકાળથી કરતો આવે છે તેમાં જ મોહિત થઈને મૂઢપણે વર્તે છે, પણ તે શુભાશુભ
લાગણી તો ક્ષણિક છે ને હું તો જ્ઞાયકતત્ત્વ ભૂતાર્થ છું–એવો પ્રૌઢ વિવેક તે અજ્ઞાની કરતો નથી, તેને કદી
ધર્મ થતો નથી. શુભને વ્યવહાર જ ત્યારે કહેવાય કે જ્યારે તેનો નિષેધ કરનારો નિશ્ચય પ્રગટે; એ
સિવાયના શુભને વ્યવહાર તરીકે પણ ગણતા નથી. જે શુભરાગથી પોતાને મુનિ કે શ્રાવક માને છે તે જીવ
અનાદિરૂઢ વ્યવહારમાં મૂઢ છે અને પ્રૌઢ વિવેકવાળા નિશ્ચય પર તે અનારૂઢ છે. આચાર્યદેવે એકલા
વ્યવહારને માટે ‘અનાદિરૂઢ’ વિશેષણ વાપર્યું અને નિશ્ચયને માટે ‘પ્રૌઢ વિવેકવાળો’ એવું વિશેષણ
વાપર્યું–એમ સામસામા વિશેષણ વાપર્યા છે. શુભરાગમાં મોક્ષમાર્ગ માનીને તેમાં વર્તે છે તેને કહે છે કે
તારો વ્યવહાર તો અનાદિરૂઢ છે; રાગ અને વિકલ્પથી પાર ભૂતાર્થ ચૈતન્યસ્વભાવને દ્રષ્ટિમાં લેવો તે
પ્રૌઢવિવેક છે. એવા પ્રૌઢ વિવેક વડે ભૂતાર્થ સ્વભાવનું અવલંબન કરતો નથી ને અનાદિના રાગનું
અવલંબન છોડતો નથી,–શુભરાગ કરતાં કરતાં નિશ્ચય મોક્ષમાર્ગ પ્રગટી જશે એમ જે માને છે તે જીવ
અનાદિરૂઢ વ્યવહારમાં મૂઢ છે ને પ્રૌઢ વિવેકવાળા નિશ્ચય પર તે અનારૂઢ છે; જે ભાવથી અનાદિકાળથી
સંસારમાં રખડી રહ્યો છે તેમાં જ તે મૂઢ છે.
તેને ધોવાથી ધોળો ન થાય. તેમ સંસાર કાળા કોલસા
PDF/HTML Page 16 of 21
single page version
જેવો છે, શુભરાગ પણ સંસાર છે, તે રાગના અવલંબનથી સંસાર મટે નહિ, પણ રાગરહિત ચૈતન્ય સ્વભાવના
અવલંબને સંસાર મટે. સંસારમાર્ગ અને મોક્ષમાર્ગ એ બંને ભાવોની જાત જુદી છે. અનાદિકાળથી જે ભાવે
સંસારમાં રખડયો તે ભાવે મોક્ષમાર્ગની શરૂઆત કેમ થાય? અજ્ઞાની કહે છે કે શુભરાગ તો વ્યવહાર તો છે
ને!! પણ અરે ભાઈ! શુભરાગને વ્યવહાર કયારે કહેવાય?–કે તેની રુચિ છોડીને નિશ્ચય પ્રગટ કરે ત્યારે.
ચૈતન્યજ્ઞાયકતત્ત્વની અસ્તિને કબૂલીને વિકારની–વ્યવહારની રુચિ છોડ તો તારા શુભરાગને વ્યવહાર કહેવાય.
જે પહેલો વ્યવહાર અને પછી નિશ્ચય–એમ માને છે તેને તો રાગની–વ્યવહારની રુચિ છે, તેના શુભરાગને તો
ખરેખર વ્યવહાર પણ નથી કહેવાતો.
ભેદજ્ઞાન થતું નથી. જે ક્ષણે પોતે જ્ઞાયકઆત્માની દ્રષ્ટિ કરે ત્યારે શુભરાગને વ્યવહાર કહેવાય છે. નિશ્ચયની દ્રષ્ટિ
સિવાય બધું વૃથા છે. વ્યવહાર હો ભલે, નિમિત્ત હો ભલે, પણ તેના આશ્રયે આત્માનો ધર્મ પ્રગટે ટકે કે વધે
એમ નથી. નિશ્ચય જ્ઞાયકસ્વભાવના આશ્રયે જ ધર્મ પ્રગટે છે–ટકે છે ને વધે છે.
છે, ત્યાં કાંઈ શુભ કરતાં કરતાં ધર્મ થશે એમ કહેવાનો આશય નથી, શુભને મોક્ષમાર્ગ કહેવો નથી. જીવોને
વિષયકષાયના તીવ્ર પાપ ભાવોથી છોડાવવા અર્થે શાસ્ત્રોમાં શુભ ભાવ કરવાનો પણ ઉપદેશ આપ્યો છે. પરંતુ
ત્યાં શુભ ભાવ કરતાં કરતાં મોક્ષમાર્ગ થઈ જશે–એવો સિદ્ધાંત સ્થાપવાનો આશય નથી. શુભ રાગને પકડીને
તેની જે હોંસ અને ઉત્સાહ કરે છે તે જીવો પ્રૌઢ વિવેકવાળા નિશ્ચય પર ચડયા નથી–એટલે કે મોક્ષમાર્ગમાં
આવ્યા નથી પણ અનાદિના વ્યવહારમાં જ મૂઢ થઈને પડયા છે. વ્યવહારમાં મૂઢ થઈને ઊંધા માર્ગે ચડયા તે
ચડયા, પરંતુ અનાદિથી તે શુભરાગ કરવા છતાં હજી પાર ન આવ્યો. મોક્ષમાર્ગમાં વચ્ચે શુભરાગ આવે ખરો
પણ તે રાગના અવલંબને મોક્ષમાર્ગ નથી, મોક્ષમાર્ગ તો આત્મા ભૂતાર્થ સ્વભાવના અવલંબને જ છે. આવા
નિશ્ચય મોક્ષમાર્ગને જેઓ જાણતા નથી ને રાગને મોક્ષમાર્ગ માનીને તેમાં જ મૂઢપણે પડયા છે તે જીવો આત્માના
પરમાર્થ સ્વભાવમાં અનારૂઢ વર્તતા થકા શુદ્ધ આત્માને દેખતા નથી.
કયાંથી હોય?
છે. જે જીવ નિશ્ચય પર આરૂઢ નથી ને અનાદિના રૂઢ વ્યવહારમાં જ મૂઢ છે તેની ત્રણકાળમાં મુક્તિ થતી
નથી. ભૂતાર્થસ્વભાવના ભાન વગર તો બધા એકડા વગરનાં મીંડાં છે. જેઓ ભગવાન ચૈતન્યસ્વરૂપ શુદ્ધ
આત્માને જાણીને પ્રૌઢ વિવેકવાળા નિશ્ચય પર આરૂઢ વર્તે છે તેમને જ અલ્પકાળે મુક્તિ થાય છે, બીજાને કદી
મુક્તિ થતી નથી.
વ્યવહારમાં જ મૂઢ છે. અનાદિથી નિગોદમાં રહેલો જીવ, અને અનંતવાર નવમીગૈ્રવેયકે જનારો વ્યવહારના
પક્ષવાળો દ્રવ્યલિંગી સાધુ–તે બંને જીવો અનાદિરૂઢ વ્યવહારમાં જ મૂઢ છે, વ્યવહારના પક્ષની અપેક્ષાએ તે બંને
જીવોમાં કાંઈ ફેર નથી; કેમ કે પરમાર્થ આત્માનું ભાન બંનેને નથી.
આત્માના આશ્રયે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર થાય તે જ છે. મૂઢ પુરુષો વ્યવહારમાં જ મોહિત થઈને
બાહ્યવ્રતાદિને અને રાગને મોક્ષનું
PDF/HTML Page 17 of 21
single page version
મોક્ષમાર્ગ પ્રગટે છે ને વિકાર ટળે છે તેને તો તેઓ જાણતા નથી, ને રાગને જ મોક્ષમાર્ગ માને છે. રાગના
અવલંબને કદી ભેદજ્ઞાન થતું નથી પણ જેમાં રાગનો અભાવ છે એવા પ્રૌઢ વિવેકવાળા નિશ્ચયના આશ્રયે જ
ભેદજ્ઞાન થાય છે.
અભાવ કરીને મુક્તિ પામવાનો છે માટે ત્યાં ઉપચારથી તેના રાગને પરંપરા કારણ કહ્યું. સ્વભાવના અવલંબને
યથાર્થ કારણ પ્રગટયું ત્યારે રાગમાં પરંપરા કારણનો ઉપચાર થયો. પણ જેને મોક્ષમાર્ગની શરૂઆત જ પ્રગટી
નથી ને હજી તો રાગની રુચિમાં પડયો છે તેને ‘પરંપરા’ શેની કહેવી? જેને પુણ્યની રુચિ છે એવા મિથ્યાદ્રષ્ટિને
તો પુણ્ય પરંપરા અનર્થનું કારણ છે–એમ કહ્યું છે. જીવ ગમે તે ક્ષેત્રે હો, ગમે તે કાળે કે ગમે તે સંયોગે હો પણ
ભૂતાર્થસ્વરૂપનું અવલંબન તે જ ભેદજ્ઞાનનું કારણ છે, ત્રણેકાળના કોઈ પણ જીવને ભૂતાર્થસ્વરૂપના અવલંબને
જ મોક્ષમાર્ગ છે. જેઓ નિશ્ચયને જાણતા નથી ને વ્યવહારની રુચિ કરીને તેના ઉપર જોર આપે છે તેમને કદી
ભેદજ્ઞાન કે મોક્ષમાર્ગ થતો નથી.
હિત કરવાની ભાવના થઈ છે, સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કરીને આત્માનું કલ્યાણ કરવાની ધગશ જાગી છે એવા જીવને
પ્રથમ તો કષાયની મંદતા થઈ છે, તત્ત્વનો નિર્ણય કરવા જેટલી જ્ઞાનની શક્તિ ઊઘડી છે, નિમિત્ત તરીકે સાચા
દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર મળ્યા છે અને પોતાને તેમની પ્રતીત થઈ છે, જ્ઞાની પાસેથી યથાર્થ ઉપદેશ મળ્યો છે ને પોતે
પોતાના પ્રયોજન માટે મોક્ષમાર્ગ વગેરેનો ઉપદેશ સાંભળ્યો છે; કયા ભાવો આત્માને હિતકારી છે ને કયા ભાવો
અહિતકારી છે, સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રનું સ્વરૂપ શું છે ને કુદેવ–કુગુરુ–કુશાસ્ત્ર કેવા છે? જીવાદિ નવતત્ત્વોનું
સ્વરૂપ શું છે? દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય શું, ઉપાદાન–નિમિત્તનું સ્વરૂપ શું, મોક્ષમાર્ગનું ખરું, સ્વરૂપ શું–ઇત્યાદિ
પ્રયોજનભૂત બાબતોનો યથાર્થ ઉપદેશ ગુરુગમે મળ્યો છે ને પોતે અંતરમાં તેનો નિર્ણય કરીને સમજવાનો
પ્રયત્ન કરે છે. તે સમજીને પોતે પોતાનું જ પ્રયોજન સાધવા માગે છે. ઉપદેશની ધારણા કરીને હું બીજાને
સંભળાવું કે બીજાને સમજાવી દઉં–એવા આશયથી નથી સાંભળતો, પણ સમજીને પોતાનું કલ્યાણ કરવાની જ
ભાવના છે.
જોઈએ, અજ્ઞાની–કુગુરુઓના ઉપદેશથી યથાર્થ તત્ત્વનિર્ણય થાય નહિ. જેને કુદેવ–કુગુરુ તો છૂટી ગયા છે,
નિમિત્ત તરીકે
PDF/HTML Page 18 of 21
single page version
સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર મળ્યા છે ને કષાયની મંદતાપૂર્વક તત્ત્વનિર્ણયનો ઉદ્યમ કરે છે–તેવા જીવની આ વાત છે.
જુઓ, આમાં શું કરવાનું કહ્યું?–તત્ત્વનિર્ણયનો ઉદ્યમ કરવાનું કહ્યું. જેઓ કુદેવ–કુગુરુને માને, સર્વજ્ઞને આહાર
માને, મુનિઓને વસ્ત્ર માને, વ્યવહારના અવલંબનથી મોક્ષમાર્ગ થવાનું માને–એવા જીવો તો તીવ્ર મિથ્યાદ્રષ્ટિ
છે, તેમને તો સમ્યક્ત્વ થવાની પાત્રતા નથી, જૈનધર્મનું જે મૂળ છે એવા સર્વજ્ઞને પણ જે ન ઓળખતો હોય તે
તો ગૃહીત મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, એવા જીવોની અહીં વાત નથી. અહીં તો, જે જીવ સર્વજ્ઞને ઓળખીને માને છે, સાચા
ગુરુને માને છે અને તેમણે કહેલાં યથાર્થ તત્ત્વોનો નિર્ણય કરીને સમ્યગ્દર્શન પ્રગટવા માટેનો ઉદ્યમ કરે છે–એવા
જીવની વાત છે. જુઓ, તે સમ્યક્ત્વ–સન્મુખ જીવમાં કેવી કેવી પાત્રતા હોય તે બતાવે છેઃ
જીવ તત્ત્વનિર્ણયમાં પોતાની બુદ્ધિ જોડતો નથી ને બહારના વિષય–કષાયમાં જ બુદ્ધિ લગાવે છે.
રસ ઘણો મંદ થઈ ગયો છે અને તત્ત્વના નિર્ણય તરફ ઝૂકાવ થયો છે. સંસારના કાર્યોની લોલૂપતા ઘટાડીને
આત્માનો વિચાર કરવામાં ઉદ્યમી થયો છે. સંસારનાં કામમાંથી નવરો થાય (–તેનો રસ ઘટાડે) ત્યારે આત્માનો
વિચાર કરે ને! સંસારની તીવ્ર લોલૂપતામાં પડયો હોય તેને આત્માનો વિચાર ક્યાંથી આવે? જેના હૃદયમાંથી
સંસારનો રસ ઊડી ગયો છે અને જે આત્માના વિચારનો ઉદ્યમ કરે છે કે ‘અરે! મારે તો મારા આત્માનું સુધારવું
છે, દુનિયા તો એમ ને એમ ચાલ્યા કરશે, દુનિયાની દરકાર છોડીને મારે તો મારું હિત કરવું છે’– આવા જીવની
આ વાત છે.
શાસ્ત્રમાં નવદેવ પૂજ્ય કહ્યા છે; પંચપરમેષ્ઠી, જિનધર્મ, જિનવાણી, જિનચૈત્ય અને જિનબિંબ–એ નવેય દેવ
તરીકે પૂજ્ય છે. સર્વજ્ઞવીતરાગદેવને ઓળખે તેમ જ દિગંબરસંત ભાવલિંગી મુનિ મળે તે ગુરુ છે તેમ જ કોઈ
જ્ઞાની સત્પુરુષ નિમિત્ત તરીકે મળે તે પણ જ્ઞાનગુરુ છે. પાત્ર જીવને નિમિત્ત તરીકે જ્ઞાનીનો ઉપદેશ જ હોય છે.
નરક વગેરેમાં મુનિ વગેરેનું સીધું નિમિત્ત નથી પણ પૂર્વે જ્ઞાનીની દેશના મળી છે તેના સંસ્કાર ત્યાં નિમિત્ત થાય
છે. દેવ–ગુરુ વગર એકલું શાસ્ત્ર તે સમ્યગ્દર્શનનું નિમિત્ત ન થાય. માટે કહ્યું કે સમ્યક્ત્વ સન્મુખ જીવને
કુદેવાદિની પરંપરા છોડીને સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રની પરંપરા મળી છે.
કેવાં હોય તે પણ ઓળખાવે છે કે નિમિત્ત તરીકે સત્ય ઉપદેશ મળવો જોઈએ. યથાર્થ મોક્ષમાર્ગ શું, નવતત્ત્વોનું
સ્વરૂપ શું, સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર કેવાં હોય, સ્વ–પર, ઉપાદાન–નિમિત્ત, નિશ્ચય–વ્યવહાર, સમ્યગ્દર્શનાદિ
હિતકારી ભાવો તથા મિથ્યાત્વાદિક અહિતકારીભાવો એ બધાનો ઉપદેશ યથાર્થ મળ્યો, ઉપદેશ મળવો તે તો
પુણ્યનું ફળ છે, પણ તે ઉપદેશ સાંભળીને તત્ત્વનો નિર્ણય કરવાની જવાબદારી પોતાની છે, એ વાત હવે કહે છે.
અને ઉપદેશ સાંભળતાં બહુમાન આવે છે કેઃ અહો! મને આ વાતની તો ખબર જ નથી, આવી વાત તો મેં પૂર્વે
કદી સાંભળી જ નથી. જુઓ, આ જિજ્ઞાસુ જીવની લાયકાત! એને જગતની દરકાર નથી, બીજા ઘણા જીવોને
સમજાવી દઉં કે બીજાનું કલ્યાણ કરી દઉં–એવા વિચારમાં તે અટકતો નથી, પણ મારા આત્માનું હિત કઈ રીતે
થાય–એની જ
PDF/HTML Page 19 of 21
single page version
એને લગની લાગી છે. આ જીવના શુભરાગને લીધે કાંઈ પરજીવનું હિત જતું નથી, પરજીવનું હિતઅહિત થવું
તો તેના પરિણામને આધીન છે; માટે હું જગતના જીવો ઉપર ઉપકાર કરી દઉં કે દેશનો ઉદ્ધાર કરી દઉં–એમ
તે માનતો નથી, પોતાના આત્માનું જ પ્રયોજન વિચારે છે, ને સાવધાન થઈને અંતરમાં મોક્ષમાર્ગ તથા
જીવાદિતત્ત્વો વગેરેનો વિચાર કરે છે. જેને પોતાના આત્માનું હિત કરવું હોય તે જગતનું જોવા રોકાય નહીં.
બહારમાં ગામેગામ ઘણા જિનમંદિર થાય ને ઘણા જીવો ધર્મ પામે તો મારું કલ્યાણ થઈ જાય–એમ વિચારીને
જો બહારમાં જ રોકાય તો આત્મા સામે ક્યારે જુએ? અરે ભાઈ! તું તારા આત્મામાં એવું મંદિર બનાવ કે
જેમાં સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપી ભગવાન આવીને બિરાજે! ભક્તિ–પ્રભાવના વગેરેનો શુભરાગ આવે તે
જુદી વાત છે પણ પાત્ર જીવ તે રાગ ઉપર જોર ન આપતાં આત્માના નિર્ણયનો ઉદ્યમ કરે છે. અહો! આવા
તત્ત્વની મને અત્યાર સુધી ખબર ન હતી, મેં ભ્રમથી રાગાદિને જ ધર્મ માન્યો હતો ને શરીરને જ મારું સ્વરૂપ
માનીને તેમાં હું તન્મય થયો, પણ આ શરીર તો જડ–અચેતન છે ને હું તો જ્ઞાનસ્વરૂપ છું, આ શરીરનો
સંયોગ તો અલ્પકાળ પૂરતો જ છે, આ મનુષ્યભવ કાંઈ કાયમ રહેવાનો નથી. અહીં મને હિતનાં સર્વ
નિમિત્તો મળ્યાં છે–માટે મારે મોક્ષમાર્ગ વગેરેનો બરાબર નિર્ણય કરવો–આમ વિચારીને તત્ત્વનિર્ણયનો ઉદ્યમ
કરે છે.
તત્ત્વનિર્ણય કરીને મારું આત્મહિતનું પ્રયોજન સાધી લેવું; અરે! થોડા કાળનું જીવન, તેમાં આત્માનું જ કરવા
જેવું છે–આમ વિચારી સંસારનાં કામમાંથી રસ ઘટાડીને ચૈતન્યનો નિર્ણય કરવાનો ઉદ્યમ કરે છે. તેમાં જ પોતાનું
હિત ભાસ્યું છે તેથી તે કાર્ય કરવામાં પ્રતિ અને હર્ષપૂર્વક ઉદ્યમ કરે છે. આ રીતે પોતાનું કાર્ય કરવામાં તેને ઘણો
ઉલ્લાસ છે, તેથી જે ઉપદેશ સાંભળે તેનો વિચાર કરીને નિર્ધાર કરવાનો નિરંતર ઉદ્યમ કરે છે. દુનિયાને સુધારી
દઉં ને દેશનો ઉદ્ધાર કરી દઉં–એવા વિચારમાં રોકાતો નથી પણ હું તત્ત્વ સમજીને મારા આત્માનો ઉદ્ધાર કરું–એમ
વિચારીને તત્ત્વનિર્ણયનો ઉદ્યમ કરે છે,–‘કામ એક આત્માર્થનું બીજો નહિ મન રોગ’
પાસેથી જે યથાર્થ ઉપદેશ મળ્યો તેનો પણ પોતે જાતે ઉદ્યમ કરીને નિર્ણય કરે છે. એમ ને એમ માની લેતો નથી
પણ પોતે પોતાનો વિચાર ભેગો ભેળવીને મેળવણી કરે છે. જ્ઞાની પાસેથી સાંભળી લીધું પણ પછી ‘આ કઈ રીતે
છે, એમ પોતે તેના ભાવને ઓળખીને જાતે નિર્ણય ન કરે તો સાચી પ્રતીતિ થતી નથી. માટે કહ્યું કે જ્ઞાની
પાસેથી તત્ત્વનો જે ઉપદેશ સાંભળ્યો તેને ધારણ કરી રાખે ને પછી એકાંતમાં વિચાર કરીને જાતે તેનો નિર્ણય
કરે, ઉપદેશ સાંભળવામાં જ જે ધ્યાન ન રાખે ને તે વખતે બીજા સંસારના વિચારમાં ચડી જાય તેને તો તત્ત્વના
નિર્ણયની દરકાર જ નથી. શું કહ્યું તે ધારે પણ નહિ તો વિચાર કરીને અંતરમાં નિર્ણય કઈ રીતે કરશે? જેમ ગાય
ખાવા ટાણે ખાઈ લ્યે છે ને પછી નિરાંતે બેઠી બેઠી તેને વાગોળીને પચાવે છે, તેમ જિજ્ઞાસુ જીવ જેવો ઉપદેશ
સાંભળે તેવો બરાબર યાદ કરી લ્યે અને પછી એકાંતમાં વિવેકપૂર્વક વિચાર કરીને તેનો નિર્ણય કરે, ને અંતરમાં
તેને પરિણમાવવાનો પ્રયત્ન કરે. યથાર્થ ઉપદેશ સાંભળવો; યાદ રાખવો, વિચાર કરવો અને તેનો નિર્ણય કરવો–
એમ ચાર વાત મૂકી. તત્ત્વનો નિર્ણય કરવાની શક્તિ પોતામાં હોવી જોઈએ; આ જીવને એટલો જ્ઞાનનો ઉઘાડ તો
થયો છે પણ તે જ્ઞાનને તત્ત્વનો નિર્ણય કરવામાં લગાવવું જોઈએ. સાંભળ્યા પછી પોતે એકલો પોતાના
ઉપયોગમાં વિચાર કરે કે શ્રી–ગુરુએ આમ કહ્યું તે કઈ રીતે છે!–એ પ્રમાણે ઉપદેશ અનુસાર પોતે જાતે નિર્ણય
કરવાનો પ્રયત્ન કરે છે. માત્ર સાંભળ્યા જ કરે અને વાંચ્યા જ કરે પણ જાતે કાંઈ પણ વિચાર કરીને
તત્ત્વનિર્ણયમાં પોતાની શક્તિ ન લગાવે તો તેને યથાર્થ પ્રતીતિનો લાભ થાય નહિ. ‘હું જ્ઞાનાનંદ આત્મા છું,
મારા આશ્રયે જ મારું હિત છે, મારા સિવાય પરના અવલંબને રાગાદિકભાવો થાય છે તેમાં મારું હિત નથી’–એ
પ્રમાણે તત્ત્વોના ભાવનું ભાસન થવું જોઈએ, તો જ યથાર્થ તત્ત્વશ્રદ્ધાન થાય છે. આવું તત્ત્વાર્થશ્રદ્ધાન તે
સમ્યગ્દર્શનનું લક્ષણ છે.
PDF/HTML Page 20 of 21
single page version
નિર્વિકલ્પ પ્રતીતિને કોઈ રાગનું કે નિમિત્તનું અવલંબન નથી; કેમ કે અનંતવાર શુભ ભાવો કર્યા છતાં
ચૈતન્યવસ્તુ લક્ષમાં ન આવી રાગથી પાર ચૈતન્યવસ્તુ કોઈ અંતરની અપૂર્વ ચીજ છે, તેની પ્રતીત પણ અપૂર્વ
અંતર્મુખ પ્રયત્નથી પ્રગટે છે, કોઈ બહારનાં કારણો કે રાગ તેમાં મદદ કરતાં નથી. પૂર્વે અજ્ઞાનપણે અનંત
અનંતવાર દ્રવ્યલિંગી સાધુ થઈ શુભભાવથી નવમી ગ્રૈવેયક સુધી ગયો છતાં ચૈતન્ય વસ્તુ ખ્યાલમાં ન આવી, તો
તે ચૈતન્ય વસ્તુ રાગના અવલંબનથી પાર છે; કોઈ અપૂર્વ મહિમાવાળી અંતરની વસ્તુ છે; અંતર્મુખ જ્ઞાનથી જ તે
પકડાય તેવી જ છે.–આમ એકાંતમાં વિચારીને ચૈતન્ય વસ્તુને પકડવાનો ઉદ્યમ કરે છે. આ પ્રમાણે અંતર્મુખ ઉદ્યમ
કરતાં કરતાં થોડા કાળમાં તે જીવ સમ્યગ્દર્શન પામી જાય છે.
સમ્યગ્દર્શનને સહજ કહ્યું છે–એમ સમજવું. સમ્યગ્દર્શનમાં સ્વભાવ તરફનો અપૂર્વ ઉદ્યમ તો છે જ. સમયસારમાં
આચાર્યદેવ કહે છે–હે જીવ! તું જગતનો વ્યર્થ કોલાહલ છોડીને અંતરમાં ચૈતન્ય વસ્તુને અનુભવવાનો છ માસ
પ્રયત્ન કર, તો તારા અંતરમાં તને અવશ્ય તેની પ્રાપ્તિ થશે. રુચિપૂર્વક અંતરમાં અભ્યાસ કરે તો અલ્પકાળમાં
તેનો અનુભવ થયા વિના રહે નહિ. તેથી અપૂર્વ સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કરવા માટે અંતરમાં તત્ત્વનિર્ણય અને
અનુભવનો ઉદ્યમ કરવો જોઈએ.
અત્યંત અધ્યાત્મલીન, વીતરાગદર્શનના પરમ મર્મજ્ઞ, શ્રુતજ્ઞાનના મહાસાગરસમા અને અનેક
લબ્ધિઓના નિવાસભૂત મહા મુનિ હતા, તેમણે ત્રિલોકપૂજ્ય ભગવાન મહાવીરથી ચાલ્યા આવતા
મોક્ષમાર્ગના બીજભૂતજ્ઞાનને પરમ પવિત્ર પરમાગમોમાં સંઘરી રાખીને ભવ્યજીવો પર અપાર
ઉપકાર કર્યો છે. તેઓશ્રીને ભગવાન મહાવીરનું જ્ઞાન આચાર્યોની પરંપરાથી મળ્યું હતું એટલું જ
નહિ પણ આઠ દિવસ સુધી મહાવિદેહવાસી શ્રી સીમંધરભગવાનના દિવ્યધ્વનિને સાક્ષાત્ શ્રવણ
કરવાનું મહાસુભાગ્ય પણ તેમને પ્રાપ્ત કરનાર ભગવાન કુંદકુંદાચાર્યદેવે રચેલાં અનેક શાસ્ત્રોમાંનું
એક ઉત્તમ આધ્યાત્મિકશાસ્ત્ર શ્રી નિયમસાર છે, તેમાં પરમ શાંતરસમય આધ્યાત્મિક ગૂઢભાવો
ભર્યા છે. નયાધિરાજ નિશ્ચયનયનું એમાં અલૌકિક નિરૂપણ છે. શુદ્ધજીવ, વ્યવહારનિશ્ચયચારિત્ર,
નિશ્ચયપ્રતિક્રમણ–પ્રત્યાખ્યાન–આલોચના–પ્રાયશ્ચિત, પરમ સમાધિ, શુદ્ધોપયોગ વગેરેનું સ્વરૂપ
એમાં સુંદર રીતે સમજાવવામાં આવ્યું છે કે જેથી મુમુક્ષુઓનું વલણ ક્ષણિક ભાવો તરફથી છૂટી
શુદ્ધદ્રવ્યસન્મુખ થઈ નિજાનંદમાં લીન થાય.
છે. તેમણે ટીકા કરતાં આધ્યાત્મ રસને અદ્ભુત રીતે ઘૂંટયો છે; પરણપારિણામિકભાવ, કારણ
પરમાત્મા વગેરેને અતિ અલૌકિક રીતે ગાયા છે. ટીકા ગદ્યરૂપ છે તેમ જ તેમાં અનેક આધ્યાત્મરસ
ઝરતાં મધુર પદ્યો પણ છે. ટીકાકાર મુનિ ભગવંતે મૂળ શાસ્ત્રકારના આશયને અતિ સ્પષ્ટ કરી
પરમ ઉપકાર કર્યો છે.