PDF/HTML Page 1 of 25
single page version
PDF/HTML Page 2 of 25
single page version
સંઘરીને બેઠો છે, તેના સ્વભાવ–સામર્થ્યનો એક અંશ પણ ઓછો થયો
જાગીને અંદરમાં દ્રષ્ટિ કરે એટલી જ વાર છે.
PDF/HTML Page 3 of 25
single page version
ઊજવવામાં આવ્યું હતું. આ પર્વ દરમિયાન હંમેશાં પૂ. ગુરુદેવશ્રી ઉત્તમક્ષમા વગેરે ધર્મો ઉપર તેમ
જ ઋષભજિનસ્તોત્ર ઉપર ખાસ પ્રવચન કરતા હતા. જિનમંદિરમાં હંમેશાં દસલક્ષણ ધર્મનું
સમૂહ–પૂજન થતું હતું. ભાદરવા સુદ છઠ્ઠને દિવસે રથયાત્રા નીકળી હતી. આ ઉપરાંત સુગંધ
દસમીનો દિવસ વિશેષપણે ઊજવાયો હતો. આ દિવસે દસ પૂજન તથા દસ સ્તોત્ર કરીને સર્વે
જિનમંદિરોમાં ધૂપક્ષેપણ કરવામાં આવ્યું હતું. ભાદરવા સુદ પૂનમે રથયાત્રા નીકળી હતી તેમ જ
જિનમંદિરમાં ૧૦૮ કલશથી અત્યંત ભક્તિપૂર્વક સીમંધર ભગવાનનો મહાઅભિષેક થયો હતો.
બપોરના પ્રવચન બાદ પરમ પૂજ્ય ગુરુદેવશ્રીના ચરણોમાં સમસ્ત સંઘે મળીને ક્ષમાયાચના કરી
હતી. –આમ દસલક્ષણી ધર્મનો ઉત્સવ ઉલ્લાસપૂર્વક ઊજવાયો હતો.
બપોરે પદ્મનંદી પંચવિંશતિકામાંથી ઋષભદેવ ભગવાનની સ્તુતિનો અધિકાર વંચાયો હતો, તેમાં
નિશ્ચય–વ્યવહાર સ્તુતિના વર્ણનમાં પૂ. ગુરુદેવ જ્યારે એમ કહેતા કે “હે ભગવાન! અમે તો
આપના બાળક છીએ, આપ અમારા ધર્મપિતા છો, અમે બાળકની જેમ આપની પાસે ભક્તિના
લાડ કરીએ છીએ” –ત્યારે ભક્તિનું એ અદ્ભુત વર્ણન સાંભળતાં શ્રોતાઓના રોમરોમ
ભક્તિરસથી ભીંજાઈ જતા હતા. આ ભક્તિભર્યા પ્રવચન પછી તરત જિનમંદિરમાં ભક્તિ પણ
એવા જ ઉલ્લાસપૂર્વક થતી હતી, તેમાં ય ભાદરવા સુદ એકમના રોજ ભક્તિની અદ્ભુત ધૂન
વખતે તો જાણે સીમંધર ભગવાન બોલતા હોય–ને તેમનો દિવ્યધ્વનિ છૂટતો હોય–એવું
વાતાવરણ સર્જાઈ ગયું હતું. ત્યારે ભક્તો એકતાન થઈને ગાતા હતા કે–
આ દિવસોમાં, માનસ્તંભ–પ્રતિષ્ઠા–મહોત્સવની ફિલ્મ બતાવવામાં આવી હતી. એ ફિલ્મ જોતાં, જાણે
જન્માભિષેક, દીક્ષાવનના ધીરગંભીર વાતાવરણમાં પૂ. ગુરુદેવનું વૈરાગ્ય–પ્રવચન, આહારદાન–ઈત્યાદિ દ્રશ્યો તે
પ્રસંગને તાજા કરીને અત્યંત ઉલ્લાસ જગાડતા હતાં. આ ઉપરાંત ઇંદોરથી ભગવાન શ્રી બાહુબલિ સ્વામીના
મહા મસ્તક અભિષેકની ફિલ્મ આવેલ, તે ફિલ્મ બે વાર બતાવવામાં આવી હતી, તેમાં ભગવાન શ્રી બાહુબલિ
સ્વામીની બહુ જ ભવ્ય અને ઉપશાંત રસમાં ઝૂલતી મુદ્રાનો દેખાવ ઘણો જ સુંદર હતો; અને અભિષેક પછીના
ત્યાંના કુદરતી ઝરણાં જોતાં એવો દેખાવ લાગતો હતો કે જાણે મેરૂપર્વત ઉપરથી ગંધોદકના પવિત્ર ઝરણાં ઝરતાં
હોય! જૈન વિદ્યાર્થી–ગૃહના બાળકોએ “વારિષેણ મુનિરાજ” નો સંવાદ પણ એક દિવસે ભજવ્યો હતો.
PDF/HTML Page 4 of 25
single page version
જ્ઞાનસ્વરૂપનો નિર્ણય કરવો તેમાં અપૂર્વ પુરુષાર્થ છે. આ વાત પૂર્વે અનંતકાળમાં
જીવને બેઠી નથી. અરે ભાઈ! તું તારા સ્વભાવની વાત સાંભળ તો ખરો. અંતરમાં
અપૂર્વતા લાવીને સ્વભાવના ઉત્સાહપૂર્વક સાંભળ તો જરૂર તારું કલ્યાણ થાય.
અનાદિકાળથી અજ્ઞાની જીવો પોતાના સ્વભાવને ચૂકીને, હું પરને પરિણમાવું એવી મિથ્યાભ્રાંતિને લીધે
છું એમ જે માને છે એટલે કે વિકારને જ જે આત્મા માને છે, તે જ એમ માને છે કે હું જડકર્મનો પરિણમાવનાર
છું. હું જ્ઞાનસ્વરૂપ છું–એવી જેની દ્રષ્ટિ છે તે જીવ વિકારનો કર્તા થતો નથી તેમ જ જડનો કર્તા પોતાને માનતો
નથી. અહો! હું તો જ્ઞાનસ્વરૂપ છું–એ વાત પૂર્વે અનંતકાળમાં એક સેકંડ પણ જીવને અંતરમાં બેઠી નથી. હું જ્ઞાન
જ કરનાર છું, રાગ વખતે પણ રાગમાં તન્મય થયા વિના હું તેનો જાણનાર છું, વિકારને હું ફેરવનાર નથી તેમ
જ શરીરાદિ પરને પણ હું ફેરવનાર નથી. –સ્વસન્મુખ થઈને જ્ઞાનસ્વભાવનો આવો અપૂર્વ નિર્ણય પ્રગટ કરવો
તે જ ધર્મનો સાચો મહોત્સવ છે.
જ્ઞાનનું કાર્ય નથી. રાગપર્યાયને ઉત્પન્ન કરે એવો જ્ઞાનનો સ્વભાવ નથી. આવા જ્ઞાનસ્વભાવનો નિર્ણય થતાં
આત્મા રાગનો, કર્મનો અને શરીર વગેરેનો જ્ઞાતા જ રહ્યો,–આનું નામ પ્રથમ ધર્મ છે.
દેખાતો નથી ને બહારની ક્રિયામાં આત્માનો પુરુષાર્થ માનીને તે ઊંધી માન્યતાથી સંસારમાં રખડે છે.
અજ્ઞાનભાવે રાગનું કર્તાપણું માન. ‘હું હતો તો રાગ થયો’ એટલે કે જ્ઞાનસ્વભાવના અસ્તિત્વને લીધે રાગ
થયો–એમ જેણે માન્યું તેણે રાગને જ પોતાનું કર્તવ્ય માન્યું છે, એટલે કે આત્માને જ્ઞાનસ્વરૂપ નથી માન્યો પણ
રાગસ્વરૂપ જ માન્યો છે; ‘રાગ તે મારું કર્મ અને હું તેનો કર્તા’ એમ રાગ સાથે સ્વભાવની એકતા માની, તેને
જ્ઞાનની અરુચિ અને રાગની રુચિ છે, તે જ મોટો અધર્મ છે. ‘હું હતો તો શરીર ચાલ્યું, આત્મા છે તો ભાષા
બોલાય છે, મારી હાજરીને લીધે પરનાં કાર્ય થાય છે, હું હતો ને મેં વિકાર કર્યો તેથી કર્મ બંધાયા’ –આવા
પ્રકારની જેની માન્યતા છે તેને પર સાથે એકત્વબુદ્ધિ છે, વસ્તુસ્વભાવની તેને ખબર નથી. જ્ઞાની–ધર્માત્મા તો
જાણે છે કે હું જ્ઞાન સ્વભાવ છું, મારા જ્ઞાનસ્વભાવમાંથી તો નિર્મળપર્યાયની જ
PDF/HTML Page 5 of 25
single page version
છું તો મારે લીધે આનંદ અને ચારિત્રની નિર્મળપર્યાય છે, એટલે હું કર્તા અને શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્રની નિર્મળ
પર્યાય થઈ તે મારું કર્મ, –આમ સ્વભાવદ્રષ્ટિમાં ધર્મી જીવ નિર્મળ પર્યાયનો જ કર્તા છે. હું કોણ ને મારું ખરું
કાર્ય શું–એ વાત સમજવામાં જીવની અનાદિની ભૂલ છે. જો આ વાત સમજે તો જ અનાદિની ભૂલ ટળે ને
હે ભાઈ! તારે તારું કલ્યાણ કરવું છે ને! તો અમે તને કલ્યાણનો રસ્તો બતાવીએ છીએ.
પ્રથમ તું નક્કી કર કે હું આત્મા છું;
મારો જાણવા–દેખવાનો સ્વભાવ છે.
રાગ કરવો તે મારો સ્વભાવ નથી તેમ જ શરીરને કે જડ કર્મને પરિણમાવવાનો પણ મારો સ્વભાવ
જ્ઞાનસ્વભાવ છે એમ તે જાણતો નથી.
–માટે હે જીવ! તું સમજ કે હું જ્ઞાનસ્વભાવ છું ને જ્ઞાન જ મારું કાર્ય છે; આમ સમજીને જ્ઞાનસ્વભાવના
ધાર્યા કરતાં વિરુદ્ધ થાય ત્યાં એમ કહે છે કે ‘ભાઈ! એમાં આપણું શું ચાલે? તે કાંઈ આપણા હાથની વાત છે!’ પણ
અરે ભાઈ! પરમાં તારું નથી ચાલતું તો પછી જ્ઞાનસ્વભાવની પ્રતીત કરીને બધે ઠેકાણે જાણનાર જ રહે ને! મફતનો
પરનાં અભિમાન શા માટે કરે છે? ‘હું તો જાણનાર છું ને પરના કાર્ય પરને લીધે જ થાય છે, તેનો કર્તા હું નથી’–એમ
અહો! જડની પર્યાય જડથી થાય છે, હું તો જાણનાર–દેખનાર જ છું–એમ સમજતાં અનાદિની આળસ
તે જ મોટો પ્રમાદ છે. હું જ્ઞાનસ્વભાવનો છું એ વાત ચૂકીને, હું પરનો કર્તા એમ માન્યું તેથી અનાદિથી પોતાના
સ્વરૂપમાં અનુત્સાહ છે તે જ મહા પ્રમાદ છે. હું જ્ઞાનસ્વભાવ છું–એમ સમજે તો પર સન્મુખ વલણ છૂટીને
સ્વભાવ તરફનો અપૂર્વ ઉત્સાહ અને ઉદ્યમ જાગે.–માટે આ અનાદિનો પ્રમાદ ટાળવાની વાત છે.
જ્ઞાનસ્વભાવ કર્મને નિમિત્ત પણ નથી. જડકર્મનું નિમિત્ત તો વિકાર છે; એટલે જે જીવ જ્ઞાનસ્વભાવની દ્રષ્ટિ
ચૂકીને વિકારનો કર્તા થાય છે તે જ પોતાને કર્મમાં નિમિત્ત માને છે. નિમિત્ત થવા ઉપર જેની દ્રષ્ટિ છે તેને
નિર્વિકારી જ્ઞાનાનંદસ્વભાવ ઉપર દ્રષ્ટિ નથી. સમકિતીને તો એવી દ્રષ્ટિ છે કે હું તો જ્ઞાનસ્વભાવ જ છું; જડકર્મ
PDF/HTML Page 6 of 25
single page version
સમજ્યા વગર હું સંસારમાં રખડયો તે સ્વભાવની આ વાત છે. –આમ અંતરમાં અપૂર્વતા લાવીને, સ્વભાવના
ઉત્સાહપૂર્વક સાંભળ તો તારું કલ્યાણ થાય. હે જીવ! તારો તો જ્ઞાન–સ્વભાવ છે. જગતની પર ચીજો સૌ
પોતપોતાના સ્વભાવથી પરિણમે છે તેમાં તે શું કર્યું? તું તો જુદો રહીને જાણનાર રહ્યો. અજ્ઞાની જુદાપણાનું
ભાન ભૂલીને, જાણનાર ન રહેતાં મફતનો પરનું અભિમાન કરે છે. તું તારા જાણનાર સ્વભાવને પરથી ને
વિકારથી જુદો રાખ. જ્ઞાનાવરણાદિ આઠ કર્મોરૂપે જડ–પુદ્ગલો પરિણમે છે તેઓ પોતાની શક્તિથી સ્વયં
પરિણમે છે, જીવના વિકારની પણ તેઓ અપેક્ષા રાખતા નથી, કેમ કે વસ્તુની શક્તિઓ પરની અપેક્ષા રાખતી
નથી. આ મહાન સિદ્ધાંત છે કે જેનામાં જે શક્તિ સ્વત: હોય તે પરની અપેક્ષા રાખે નહિ, અને જેનામાં જે શક્તિ
સ્વત: ન હોય તે કોઈ બીજાથી થઈ શકે નહિ. બસ! સ્વતંત્ર વસ્તુસ્વભાવ છે. જીવનો જ્ઞાનસ્વભાવ છે તેથી તે
પોતાના સ્વભાવથી જ જ્ઞાનરૂપે પરિણમીને જાણે છે, જાણવામાં તેને બીજા કોઈની અપેક્ષા નથી, તેમ જડ–
પુદ્ગલો પણ પોતાના પરિણમનસ્વભાવથી જ કર્મરૂપે પરિણમે છે તેમાં તેને બીજાની અપેક્ષા નથી.
એ વાત તો ક્યાં રહી? પુદ્ગલમાં જ્ઞાનાવરણનો ઉદય હોય, અહીં જીવની પર્યાયમાં જ્ઞાનની હીનતા હોય ને
સામે જ્ઞાનાવરણ બંધાતું હોય,–ત્યાં જ્ઞાનાવરણના ઉદયને લીધે અહીં જ્ઞાનની હીનતા થઈ–એમ નથી, તેમ જ
જીવની પર્યાયમાં જ્ઞાનની હીનતાને કારણે જ્ઞાનાવરણકર્મ બંધાયું–એમ નથી. દરેકનું પરિણમન સ્વતંત્ર
પોતપોતાના કારણે છે. જીવ જ્યારે જ્ઞાનીની આસાતના વગેરે વિકારભાવ કરે ત્યારે તે વિકારના પ્રમાણમાં જ
જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મ બંધાય છતાં જીવે તે પુદ્ગલોને કર્મરૂપે પરિણમાવ્યા નથી; તો પછી બીજા પદાર્થો–કે જેઓ
ક્ષેત્રે પણ જીવથી જુદા છે તેમનું કાંઈ જીવ કરે એ વાત તો ક્યાં રહી? જગતની બધી ચીજો પોતપોતાના કારણે
પલટે છે તેમાં જીવનો અધિકાર નથી. અરે જીવ! તું તો જ્ઞાન છો, જ્ઞાન ને આનંદરૂપે પરિણમવાનો તારો
સ્વભાવ છે; વિકારપણે પરિણમવાનો કે પરનું કાંઈ કરવાનો તારો સ્વભાવ નથી. આ સમજીને તારા
જ્ઞાનસ્વભાવની પ્રતીત કર ને પરનો અહંકાર છોડ, તે સુખી થવાનો ઉપાય છે.
તાકાત છે તે જ બફાય છે, કોરડું મગ બફાતા નથી; તો પાણીએ શું કર્યું? તેમ જગતમાં તો અનંત પરમાણુંઓ છે
તેમ જ ધર્માસ્તિકાય વગેરે પણ છે, તેમાંથી જે સમયે જે પરમાણુંઓમાં કર્મપણે પરિણમવાની તાકાત છે તેટલા
જ પરમાણુંઓ કર્મપણે પરિણમે છે, બીજા નથી પરિણમતા. જો જીવના વિકારને લીધે પુદ્ગલો કર્મરૂપે પરિણમતા
હોય તો જગતના બધા પુદ્ગલો કર્મરૂપે કેમ ન પરિણમી ગયા? ધર્માસ્તિકાય કર્મરૂપે કેમ ન પરિણમ્યું? માટે
કર્મરૂપે પરિણમનારા પુદ્ગલો સ્વતંત્રપણે જ કર્મરૂપે પરિણમે છે, જીવ તેનો કર્તા નથી. આવી સ્વતંત્રતાને
સ્વકાર્યા વિના જીવને પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવની પ્રતીતિ થાય નહિ, જ્ઞાનસ્વભાવની પ્રતીતિ વગર પરનો અહંકાર
ટળે નહિ ને નિરાકુળ સુખ પ્રગટે નહિ. માટે આ સમજીને જ્ઞાનસ્વભવની પ્રતીત કરવી ને પરનો અહંકાર છોડવો
તે સુખનો રસ્તો છે.
હું જ્ઞાનસ્વરૂપ છું, પરનાં કામ મારાં નથી ને રાગ મારું સ્વરૂપ નથી–આવું જેને અંતરમાં ભાન હોય તેને બધાય
પડખાનો વિવેક હોય છે, તેને અનંતો રાગ ટળી જાય છે અને સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર કેવા હોય તેની ઓળખાણ
સહિત તેમના પ્રત્યે વિનય–બહુમાન–ભક્તિનો ભાવ આવે છે. સાચા દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રનો પણ જેને નિર્ણય અને
બહુમાન નથી તેનામાં તો ખરેખર જૈનપણું નથી. અહો! હું
PDF/HTML Page 7 of 25
single page version
જ્ઞાન–આનંદસ્વભાવી આત્માની રુચિ અને સન્મુખતાપૂર્વક જેણે એકવાર પણ શુદ્ધ આત્મસ્વભાવની
निश्चितं स भवेद्भव्यो भाविनिर्वाण भाजनम्।।
જ્ઞાયકતત્ત્વની વાત છે, મારા જ્ઞાયક તત્ત્વની પ્રતીત કરવામાં કોઈ રાગનું અવલંબન છે જ નહિ’–આવા
લક્ષપૂર્વક, એટલે કે સ્વભાવ તરફના ઉત્સાહપૂર્વક એકવાર પણ જે જીવ આ વાત સાંભળે તે ભવ્યજીવ જરૂર
અલ્પકાળમાં મુક્તિ પામે છે. જુઓ, એમ ને એમ સાંભળી લેવાની આ વાત નથી પણ સાંભળનાર ઉપર
આત્માનો નિર્ણય કરવાની ભેગી જવાબદારી છે. અનાદિથી જે માન્યું હતું તેમાં અને આ વાતમાં મૂળભૂત ફેર
ક્યાં પડે છે તે બરાબર સમજીને નક્કી કરવું જોઈએ. અત્યાર સુધી પોતાની માન્યતામાં ભૂલ ક્યાં હતી અને હવે
આ વાત સાંભળ્યા પછી તેમાં ફેર ક્યાં પડ્યો–તેનો ભેદ પાડ્યા વગર એમ ને એમ સાંભળી જાય તો તેથી
આત્માને સત્યનો કાંઈ લાભ થાય નહિ. એકલા શબ્દો તો પૂર્વે અનંતવાર સાંભળ્યા, પણ તત્ત્વનિર્ણય વગર તેને
આચાર્યદેવ શ્રવણ તરીકે ગણાતા નથી, તેથી શ્રી સમયસારમાં કહ્યું કે જીવોએ શુદ્ધ આત્માની વાત પૂર્વે કદી
તેણે ખરેખર શુદ્ધઆત્માની વાત સાંભળી જ નથી. જુઓ, શ્રવણનું ખરું તાત્પર્ય શું તે વાત પણ આમાં આવી
ગઈ. શ્રવણમાં પર લક્ષે જે શુભરાગ થાય છે તે ખરેખર તાત્પર્ય નથી, પણ તત્ત્વનો નિર્ણય કરીને અંદર શુદ્ધ
આત્માનો અનુભવ કરવો તે જ ખરું તાત્પર્ય છે.
ત્રણકાળમાં એક સમય પણ તે સ્વભાવનો વિરહ નથી, પોતે જાગીને અંદરમાં દ્રષ્ટિ કરે એટલી જ વાર છે; જેમાં
દ્રષ્ટિ કરતાં જ ન્યાલ થઈ જવાય એવો એ સ્વભાવ છે. ‘હું પરિપૂર્ણ છું’ ઈત્યાદિ રાગરૂપ વિકલ્પ પણ તેનામાં
નથી, પરંતુ ઉપદેશમાં સમજાવવું કઈ રીતે? ઉપદેશમાં તેનું કથન કરવા જતાં સ્થૂળતા થઈ જાય છે તેથી ખરેખર તે
અંતર્દ્રષ્ટિ કરીને સમજે તો જ સમજાય તેવો અચિંત્યસ્વભાવ છે. અંતરમાં હું એક જ્ઞાનસ્વભાવ જ છું, રાગ કે
નિમિત્ત હું નથી, જ્ઞાનસ્વભાવ જ મારું સર્વસ્વ છે’ –આવું લક્ષ થયા વિના નિશ્ચયવ્યવહારની કે ઉપાદાન–
નિમિત્તની અનાદિની ભૂલ ટળે નહિ, અને તે ભૂલ ટળ્યા વિના બીજા ગમે તેટલા ઉપાય કરે તોપણ કલ્યાણ થાય
નહિ. માટે જેને આત્માનું કલ્યાણ કરવું હોય–ધર્મી થવું હોય–તેણે આ વાત બરાબર સમજીને નક્કી કરવા જેવી છે.
ઉઠાવીને પોતાના જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપમાં દ્રષ્ટિ કરતાં અપૂર્વ ધર્મ થાય; આ સિવાય બીજી રીતે ધર્મ થાય નહીં.
परभावस्य कर्ताऽत्मा मोहोऽयं व्यवहारिणाम्।।
PDF/HTML Page 8 of 25
single page version
દ્રવ્યનો આશ્રય લ્યે તે જ મુક્તિનો પંથ છે. સર્વે ભગવંતો આ રીતે જ મુક્તિ
પામ્યા અને આવો જ મોક્ષનો માર્ગ તેમણે જગતને ઉપદેશ્યો. જેમ ભગવાન
મોક્ષ પામ્યા તેમ તેમની વાણીમાં કહેલા આ માર્ગને સમજીને જગતના જીવો
મોક્ષ ન પામે એમ બને નહિ. જે સમજીને સ્વાશ્રય કરે તે જરૂર મોક્ષ પામે...
જે સમજે તેની બલિહારી છે.
નહિ. જે જીવ પરાશ્રયપણું છોડીને સ્વાશ્રયે મોક્ષમાર્ગ પ્રગટ કરે છે તે જ ભગવાનના ઉપદેશને સમજ્યો છે અને
ખરેખર તેને માટે જ ભગવાનનો ઉપદેશ છે.
જાય–એમ બનતું નથી. ‘અનંતકાળ પહેલાંં જે સિદ્ધ થયા તે આત્માને ઓછી મલિનતા હતી તેથી તે પહેલાંં સિદ્ધ
થયા, અને અત્યારે જે સિદ્ધ થાય તે આત્માને વધારે મલિનતા હતી તેથી તે પાછળથી સિદ્ધ થયા’ –એમ નથી.
અશુદ્ધતાનો કાળ લંબાય તેથી કાંઈ અશુદ્ધતાની પુષ્ટિ થઈ જતી નથી, કેમ કે પહેલાં સમયની જે અશુદ્ધતા હતી તે
તો બીજા સમયે અજ્ઞાનીને પણ ટળી જ જાય છે; પહેલાં સમયની અશુદ્ધતા કાંઈ બીજા સમયમાં ભળતી નથી,
બીજા સમયની અશુદ્ધતા નવી ઉત્પન્ન થાય છે; એ રીતે નવી–નવી અશુદ્ધતા ઉત્પન્ન થઈને તેનો કાળ લંબાય,
પણ બે સમયની અશુદ્ધતા ભેગી થઈને એક સમયની પર્યાયમાં તેની ઉગ્રતાની પુષ્ટિ થાય–એમ ન બને. તેમ જ
એક સમયની પર્યાયની અશુદ્ધતા દ્રવ્ય–ગુણને કાંઈ અશુદ્ધ કરી નાંખે એમ પણ ન બને. દ્રવ્ય–ગુણ તો બધા
આત્માને ત્રિકાળ શુદ્ધ જ છે, માત્ર પર્યાયમાં અશુદ્ધતા છે. ભગવાનની વાણી દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયનું સ્વરૂપ
બતાવીને, દ્રવ્યના અવલંબને પર્યાયની અશુદ્ધતાનો નાશ કરવાનું બતાવે છે. ધર્મી જાણે છે કે મારા ત્રિકાળ ધુ્રવ
રહેનાર પવિત્ર સ્વભાવ પાસે એક સમયની પર્યાયનું વિકારનું જોર નથી, ધુ્રવસ્વભાવના સામર્થ્યની મહત્તા પાસે
તે વિકારની મહત્તા
PDF/HTML Page 9 of 25
single page version
આત્મબુદ્ધિ છૂટી જાય છે. સ્વભાવની દ્રષ્ટિથી મારા આત્મામાં વિકાર છે જ નહિ, માટે હું વિકારનો કર્તા નથી; હું
તો જ્ઞાનસ્વરૂપ છું–આ પ્રમાણે ઓળખીને વિકારરહિત સ્વભાવના શ્રદ્ધા–જ્ઞાન કરવાં તે ધર્મી આત્માનું કાર્ય છે,
તેના વડે ધર્મી જીવ ઓળખાય છે, અને ભગવાનના ઉપદેશનું પણ એ જ તાત્પર્ય છે.
તો અનાદિથી રખડી જ રહ્યા છે એટલે તેની શું વાત કરવી? જગતમાં સંસાર, મોક્ષ અને મોક્ષનો માર્ગ–બધું
અનાદિઅનંત છે, તેમાંથી એકેયનો કદી સર્વથા અભાવ થવાનો નથી. હા, એક જીવ પોતાના આત્મામાંથી
સંસારનો અભાવ કરીને મોક્ષદશા પ્રગટ કરે છે, તેની અપેક્ષાએ સંસારનો અંત અને મોક્ષની આદિ છે.
ચેતન્યતત્ત્વને જે જીવ સમજે તેની મુક્તિ થાય છે. બાકી રખડવાની અહીં વાત નથી. ભગવાનની વાણી જીવોને
મોક્ષમાર્ગ બતાવનારી છે, –બીજી રીતે કહીએ તો અનાદિકાળથી જે ઊંધા ભાવે સંસારમાં રખડયો તેની ગુલાંટ
મારીને મોક્ષમાર્ગનો સવળો ભાવ જે જીવ પ્રગટ કરે તેણે જ ભગવાનની વાણી ઝીલી છે.
અભિમાન થતું નથી. માનના વિકલ્પનેય જ્ઞાની પોતાનું કાર્ય માનતા નથી. જુઓ, તીર્થંકરનામકર્મ કોને બંધાય?
–અજ્ઞાનીને ન બંધાય; અજ્ઞાની તો ચૈતન્યના મહિમાને ચૂકીને ક્ષણેક્ષણે જગતના પદાર્થોનું અભિમાન કરે છે.
જ્ઞાની પોતાના જ્ઞાતાદ્રષ્ટા સ્વભાવને જાણે છે ને માનને પોતાનું માનતા નથી, પોતાના ચિદાનંદ સ્વભાવ સિવાય
બીજે ક્યાંય તેને ધણીપણું રહ્યું નથી એટલે જગત પાસેથી માન લેવાનું માનતા નથી. અહો! મારા અનંત
ચૈતન્યસ્વભાવનું માન મારી પાસે જ છે, જગતના પદાર્થોમાં મારું માન નથી; જગતમાં સર્વોત્કૃષ્ટ બહુમાન યોગ્ય
મારો આત્મા જ છે, કોઈ પરને લીધે મારા આત્માનો મહિમા નથી, મારો મહિમા મારા સ્વભાવથી જ છે. –આ
પ્રમાણે નિજસ્વભાવના મહિમાના જોરે માનને ગાળીને નિર્માનતા થઈ ગઈ અને નિર્મળ સ્વરૂપમાં સમાતાં
સમાતાં કાંઈક રાગ બાકી રહી ગયો ત્યાં તે ધર્માત્માને, ત્રિભુવનનાથ થાય એવું તીર્થંકરનામકર્મ બંધાઈ જાય છે,
ને ઈન્દ્રો તેના ચરણમાં શિર ઝુકાવે છે. માન માંગે તેને મળતાં નથી; અજ્ઞાની પરનું અભિમાન કરે છે ને પરથી
પોતાની મોટાઈ માને છે, તેને તીર્થંકરનામકર્મ બંધાતું નથી. સાચું માન તો પોતાના પરિપૂર્ણ સ્વભાવની ભાવના
કરવી તેમાં જ છે, જ્ઞાનીને ચૈતન્યસ્વભાવના મહિમા પાસે પરનો અહંકાર ઊડી ગયો છે, તે ત્રણલોકના નાથ
થાય છે.
ને નિર્મળપર્યાય મારું કર્મ, તેનું સાધન પણ હું જ છું, સંપ્રદાન પણ હું જ છું, તેમ જ અપાદાન અને અધિકરણ
પણ હું જ છું; પરમાર્થે દ્રવ્ય–પર્યાયની અભેદતામાં તો કર્તા–કર્મ વગેરે ભેદના વિકલ્પ પણ નથી, –હું એક અખંડ
જ્ઞાયક છું. ’ –આમ ધર્મીની દ્રષ્ટિ પોતાના અભેદ સ્વભાવમાં પડી છે, ને તે દ્રષ્ટિમાં નિમળ નિર્મળ પર્યાયો થતી
જાય છે તે ધર્મીનું ધર્મકર્તવ્ય છે. આત્માના ધર્મ કર્તવ્યમાં બહારના કોઈ સાધનો નથી.
રાગનું કર્તૃત્વ રહ્યું નથી. પર્યાયબુદ્ધિવાળો અધર્મી જીવ દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર વગેરે પરને દેખીને તેમના કારણે
બહુમાનનો ભાવ થવાનું માને છે, દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર સારાં છે માટે મને તેમના બહુમાનનો
PDF/HTML Page 10 of 25
single page version
નહિ હોવાથી તે રાગને જ પોતાનું સ્વરૂપ માનીને તેનો કર્તા થાય છે, તેમ જ તે રાગને ધર્મનું સાધન માને છે, –
એને ભગવાને મિથ્યાદ્રષ્ટિ કહ્યો છે. દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર તો જગતમાં સદાય છે, જો તેમને લીધે રાગ થતો હોય તો
તો રાગ સદા થયા જ કરે! પરને લીધે મને રાગ થાય છે–એમ જેણે માન્યું તેના અભિપ્રાયમાં રાગ સદાય રહ્યા
થાય, પરંતુ તે જાણે છે કે આ રાગ મારી પર્યાયની કચાશથી થાય છે, મારી પર્યાયમાંથી હજી રાગ થવાની
લાયકાત સર્વથા ટળી નથી તેથી રાગ થાય છે; પરને લીધે રાગ થતો નથી તેમ જ મારા સ્વભાવમાં પણ રાગ છે
નહીં; મારું ચિદાનંદસ્વરૂપ રાગરહિત છે તેમાં એકાગ્રતાથી પર્યાયની સબળાઈ થતાં તે રાગ ટળી જશે. આ રીતે
ધર્મીને પોતાના પરિપૂર્ણ સ્વભાવની જ ભાવના છે, પરની કે રાગની ભાવના નથી. –આમ ધર્મી અને અધર્મી
જીવની માન્યતામાં મોટો ફેર છે.
જ અનાદિકાળથી ભાવ્યા છે, પણ ચૈતન્યસ્વભાવની સન્મુખ થઈને સમ્યગ્દર્શનાદિ ભાવોને કદી સેવ્યા નથી;
એકવાર પણ જો સમ્યગ્દર્શનાદિ ભાવોને સેવે તો અલ્પકાળમાં મોક્ષ થયા વિના રહે નહિ. પરદ્રવ્ય મને લાભ કરે
અથવા તો પરદ્રવ્ય મારા રાગનું કારણ છે અને રાગથી મને ધર્મ થશે–એવા પ્રકારની માન્યતા તે બધી
મિથ્યાત્વભાવની જ ભાવના છે. જો ખરેખર પરવસ્તુ જ તારા રાગનું કારણ હોય તો તો પરવસ્તુ જ રાગની
કલ્યાણ થવાનો તો પ્રસંગ જ નહિ રહે! –માટે તારો એ અભિપ્રાય છોડ, ને પરના કારણે રાગ થતો નથી પણ
પોતાની પર્યાયના અપરાધથી જ રાગ થાય છે એમ સમજ. –વળી જો રાગથી ધર્મ થાય તો તો આત્મા
રાગસ્વરૂપ જ ઠર્યો એટલે તે માન્યતામાં પણ રાગ ટાળીને કલ્યાણ થવાનો પ્રસંગ રહેતો નથી. –માટે હે જીવ!
રાગથી ધર્મ થવાની બુદ્ધિ પણ છોડ ને ધુ્રવ ચૈતન્યસ્વભાવની શ્રદ્ધા કર; ચૈતન્યસ્વભાવના અવલંબને જે
સમ્યગ્દર્શનાદિ ભાવો પ્રગટે તે જ લાભનું કારણ છે અને તે જ ધર્મ છે–એમ તું સમજ. –આ જ તારા કલ્યાણનો
રસ્તો છે.
સમજ્યા સિવાય પંડિતાઈ કે ત્યાગીપણું તે બધું ‘રણમાં પોક’ સમાન મિથ્યા છે, તેનાથી કદાચ પુણ્ય બંધાય પણ
તેમાં અત્માનું શરણ નથી, તેનાથી આત્માને શાંતિ કે કલ્યાણ થતું નથી.
પરવસ્તુને તે રાગનું કારણ માનતા નથી. –આમ હોવાથી જ્ઞાનીના રાગની પાછળ અભિપ્રાયનું જોર તૂટી ગયું છે
એટલે તે રાગ લૂલો થઈ ગયો છે, ચૈતન્યની અધિકતામાં કદી રાગની અધિકતા થતી નથી. જે જીવ રાગના
યથાર્થ કારણને સમજતો નથી ને પરદ્રવ્યને રાગનું કારણ માને છે તે અજ્ઞાનીને તો રાગની પાછળ ઊંધા
અભિપ્રાયનું જોર હોવાથી અનંતો રાગ છે, ચૈતન્યની અધિકતાનું તેને ભાન નથી. યથાર્થ વસ્તુસ્થિતિના ભાન
ખરેખર તે જ રાગનું કારણ હોય તો બધાય જીવોને તે પ્રકારનો રાગ થવો જોઈએ અને કેવળીને પણ રાગ થવો
જોઈએ. –પણ એમ બનતું નથી, માટે પરદ્રવ્ય રાગનું કારણ નથી પણ જે જીવોની પર્યાયમાં તે પ્રકારનો રાગ
થવાની લાયકાત છે તેમને જ તેવો રાગ થાય છે ને તેવા રાગ વખતે તે નિમિત્તનો ઉપર લક્ષ જાય છે. આ રીતે
PDF/HTML Page 11 of 25
single page version
તેમની પોતાની તેટલી નબળાઈથી જ તે રાગ રહ્યો હતો તે તેમની સબળાઈથી તે રાગ ટળ્યો. વળી, પોતાના
કલ્પિત અને જૂઠ્ઠી છે. અહો! ગૌતમગણધર તે કોણ છે? –એ તો કેવળજ્ઞાન લેવાની તૈયારીમાં ઝૂલતા મહાન
સંત છે, એને તે વળી રુદન હોય? અનંત આનંદનું ધામ એવી મુક્તિને સાધનારા મુનિવરો પરમ પ્રસન્ન હોય છે,
તેઓને કદી રુદન હોતું નથી.
દ્રવ્યનો આશ્રય લ્યે તે જ મુક્તિનો પંથ છે, એ સિવાય ક્યાંય બહારના આશ્રયે મુક્તિનો પંથ નથી. સર્વે ભગવંતો આ
રીતે જ મુક્તિ પામ્યા અને આવો જ મોક્ષનો માર્ગ તેમણે જગતને ઉપદેશ્યો. જેમ ભગવાન મોક્ષ પામ્યા તેમ તેમની
વાણીમાં કહેલા આ માર્ગને સમજીને જગતના જીવો મોક્ષ ન પામે એમ બને નહીં. દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયની સ્વતંત્રતા
સ્વાશ્રય કરે તે જરૂર મોક્ષ પામે. જે સમજે તેની બલિહારી છે... ન સમજે તેવાની અહીં વાત નથી.
જીવો ધર્મ પામે છે ને ભવિષ્યમાં પણ અનેક જીવો ધર્મ પામશે. આ રીતે શાંતિનાથ ભગવાને બતાવેલો શાંતિનો
માર્ગ શાશ્વત છે.
સામે કે ભેદની સામે જોયે તારું કલ્યાણ નહિ
થાય. આખો આત્મા એક સમયમાં પરિપૂર્ણ જેવો
તે જ કલ્યાણનું મૂળ છે. તારી શુદ્ધનયરૂપી
દેખવો અને તેની સન્મુખ થઈને એકાગ્રતા કરવી
તે જ કલ્યાણ છે.
PDF/HTML Page 12 of 25
single page version
બીજા કુદેવાદિનું બહુમાન કરતો નથી. શ્રી જિનેન્દ્રભગવાનના પ્રતિમાજીની મુદ્રામાં એકદમ વૈરાગ્યતા દેખાવી
જોઈએ... જ્ઞાયકબિંબ વીતરાગીમુદ્રા હોવી જોઈએ... જેની મુદ્રા જોતાં જ એમ લાગે કે જાણે અનંતજ્ઞાન,
અનંતદર્શન, અનંતઆનંદ ને અનંતબળમાં લીનપણાથી ભગવાન તૃપ્ત–તૃપ્ત હોય! –એવી વીતરાગી પ્રતિમા હોય.
જો કે વીતરાગભાવ તો પોતાને પોતામાંથી જ કાઢવો છે, પણ શુભરાગ વખતે જ્યારે બહારમાં લક્ષ જાય ત્યારે
નિમિત્ત તરીકે એવી વીતરાગી જિનમુદ્રા જ હોય. ભગવાન વીતરાગ છે, તેમની પ્રતિમા ઉપર શુંગાર ન હોય,
આત્મા સ્મરણમાં આવે. ભગવાનનું આવું સ્વરૂપ ઓળખ્યા વગર ભગવાન પ્રત્યે સાચી ભક્તિ ઊછળે નહિ.
જેણે જીવનમાં કદી વીતરાગ ભગવાનને જોયા નથી ને જાણ્યા પણ નથી તેને સાચી ભક્તિ ક્યાંથી આવશે?
ઓળખ્યા વિના કોની ભક્તિ કરશે? તે ભગવાનની ભક્તિના નામે શુભરાગથી પુણ્ય બાંધશે પણ તેને ધર્મ નહિ
થાય... સંસારથી છુટકારો નહિ થાય.
અંદરમાં સ્વાનુભવથી આત્માના સ્વભાવનો નિઃશંક નિર્ણય બરાબર કરી શકે છે. અને તે જીવ ભગવાનની
શાંતમુદ્રા દેખીને આત્માના સ્વભાવને સ્મરણમાં લાવે છે. અત્યારે મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં શ્રી સીમંધર પરમાત્મા
ઉપરથી ભગવાનની વીતરાગતાનું અનુમાન થઈ જાય છે. સમવસરણમાં સોનાનું સિંહાસન, ગંધકુટી અને કમળ
હોય છે, તેનાથી પણ ચાર ચાર આંગળ ઊંચે આકાશમાં નિરાલંબીપણે ભગવાન બિરાજે છે. જેમ ભગવાનનો
આત્મા નિરાલંબી છે તેમ તેમનો દેહ પણ આકાશમાં નિરાલંબીપણે બિરાજે છે. ભગવાનના દેહ ઉપર વસ્ત્ર નથી
હોતાં, હાથમાં શસ્ત્ર કે માળા નથી હોતાં, બાજુમાં સ્ત્રી નથી હોતી; વળી ભગવાનનું શરીર પરમ ઔદારિક છે,
તેમાં રોગાદિ નથી હોતા, અશુચિ નથી હોતી, ક્ષુધા કે આહારાદિ નથી હોતા; મુદ્રા ઉપર ભય, શોક કે હાસ્ય પણ
નથી હોતું. એકદમ શાંત નિર્વિકાર વીતરાગી ધ્યાનસ્થ મુદ્રા હોય છે. વળી ઈચ્છા વિના સહજપણે દિવ્યધ્વનિ
સર્વાંગેથી છૂટે છે, તેમાં સર્વ પદાર્થોના સ્વરૂપનું કથન આવે છે. –આવા ભગવાનને જોતાં ચૈતન્યબિંબ
આત્મસ્વભાવ લક્ષમાં આવે છે કે... અહો! આવો મારો આત્મસ્વભાવ. આમ અવિકારી આત્મસ્વભાવનું સ્મરણ
સાચું સ્તવન છે. આવા ભાનસહિત ધર્માત્માને વીતરાગ ભગવાનના પ્રતિમાજી વગેરેની ભક્તિનો શુભરાગ
આવે તેને વ્યવહાર–સ્તુતિ કહેવાય. તે વ્યવહાર–સ્તુતિમાં પણ નિમિત્ત તરીકે વીતરાગી જિનબિંબ જ હોય.
રાગસહિત કુદેવાદિની ભક્તિ કરે તેને તો વ્યવહારસ્તુતિ પણ ન કહેવાય, તે તો મિથ્યાત્વ છે.
વ્યવહારનયને સર્વથા અસત્યાર્થ કહ્યો નથી. સાધકજીવને વચ્ચે શુભરાગ આવે છે ત્યારે કોઈવાર ભગવાન પ્રત્યે
લક્ષ જાય છે; ત્યાં છદ્મસ્થ જીવને પોતાનો કે ભગવાનનો આત્મા કેવળીની જેમ પ્રત્યક્ષ તો દેખાતો નથી, શરીર
ભાવના થાય છે. પ્રતિમાની વીતરાગીમુદ્રા જોતાં અંતરંગમાં આત્માના વીતરાગ–સ્વભાવનો નિર્ણય થાય છે. એ
રીતે સાધક જીવને પરમાર્થના ભાનસહિત વ્યવહારસ્તુતિ પણ વચ્ચે હોય છે, તેનો જો સર્વથા નિષેધ કરે તો તે
અજ્ઞાની છે, તેમ જ તેને જ જો ધર્મ માની લ્યે તો તે પણ અજ્ઞાની છે. આમાં એમ ન સમજવું કે પ્રતિમા વગેરે
પર પદાર્થના કારણે જીવને શુભરાગ થાય છે. પર પદાર્થને કારણે શુભરાગ થતો નથી, પણ સાધકને પોતાની
યોગ્યતાના કાળે તે પ્રકારનો શુભરાગ હોય છે ને તેમાં વીતરાગી જિનબિંબ વગેરે યોગ્ય નિમિત્ત હોય છે–એમ
સમજવું.
PDF/HTML Page 13 of 25
single page version
મોક્ષમાર્ગના મૂળઉપદેશક શ્રી સર્વજ્ઞદેવ છે; તેથી જેને ધર્મ કરવો હોય તેણે સર્વજ્ઞને ઓળખવા જોઈએ.
ઓળખતો નથી.
• તે ધર્મી જીવ જાણે છે કે હું મારી જ્ઞાનક્રિયાનો સ્વામી છું પણ પરની ક્રિયાનો સ્વામી હું નથી.
• તે પ્રતીત પર્યાયની સામે જોઈને કરી નથી પણ સ્વભાવ સામે જોઈને કરી છે. વર્તમાનપર્યાય તો પોતે
• દ્રવ્યના આશ્રયે સર્વજ્ઞતાની પ્રતીત કરનાર જીવને સર્વજ્ઞતારૂપે પરિણમન થયા વગર રહે નહિ.
નંદન’ થયો છે.
સ્વરૂપ ન માને, પોતાના પૂર્ણ જ્ઞાનસ્વરૂપ ઉપર જ તેની દ્રષ્ટિ હોય.
PDF/HTML Page 14 of 25
single page version
• આત્મા પરને લ્યે–મૂકે, કે તેમાં ફેરફાર કરે એમ જે માને છે તે જીવ આત્માની શક્તિને, સર્વજ્ઞદેવને કે
ગાણાં ગવાય છે.
પ્રતીતમાં એકલી વીતરાગતા છે.
જાણનાર સર્વજ્ઞતાનો પિંડ છું, મારા જ્ઞાનતત્ત્વમાં રાગ–દ્વેષ છે જ નહિ. –આમ ધર્મી જાણે છે.
PDF/HTML Page 15 of 25
single page version
થઈ શકે; માટે સર્વજ્ઞતા કબૂલ કરનારે એ બધું કબૂલ કરવું જ પડશે.
જ સર્વજ્ઞપણું પ્રગટ થશે.
હોતી નથી. જ્ઞાન ક્યાંય ફેરફાર કરતું નથી, માત્ર જાણે છે. જેણે આવા જ્ઞાનની પ્રતીત કરી તેને
જ્ઞાનસ્વભાવની દ્રષ્ટિ તે મુક્તિનું કારણ છે.
તે જ્ઞાનનું કાર્ય નથી, પણ નજીકના પદાર્થની જેમ જ દૂરના પદાર્થને પણ સ્પષ્ટ જાણવાનું જ્ઞાનનું કાર્ય
કે રાગ–દ્વેષ કરવાનું ન આવ્યું.
તેમાં કોઈ પર્યાયના ક્રમને આઘોપાછો કરીને ભવિષ્યમાં થનારી પર્યાયને વર્તમાનમાં લાવે–એમ બની
શકતું નથી.
જ્ઞાનશક્તિને ઓળખ તો સમ્યક્શ્રદ્ધા–જ્ઞાન થઈને અપૂર્વ આંનદનો અનુભવ થાય.
PDF/HTML Page 16 of 25
single page version
પણ એટલું જ જાણવાની તાકાત નથી પણ પરિપૂર્ણ જાણવાની તાકાત છે.
હોતો જ નથી.
એટલે તેને સંયોગમાં સુખબુદ્ધિ છે; કેમ કે જે જેનાથી લાભ માને તેને તેમાં સુખબુદ્ધિ હોય જ.
વિષયો બંને એક છે. નિમિત્તના આશ્રયથી લાભ માનનાર કે વિષયોમાં સુખ માનનાર–એ બંનેની
પરિણમી રહ્યા છે; ભલે શુભભાવ હો તોપણ તેમને વિષયોની રુચિ ટળી નથી ને સ્વભાવના
અતીન્દ્રિયસુખની રુચિ થઈ નથી; તેઓએ પોતાના આત્માને ધ્યેયરૂપ કર્યો નથી પણ વિષયોને જ
સુખબુદ્ધિ રહેતી નથી.
PDF/HTML Page 17 of 25
single page version
બનાવીને થાય કે પરને ધ્યેય બનાવીને થાય? કોઈ નિમિત્ત, રાગ કે અધૂરી પર્યાયના લક્ષે
પૂર્ણશક્તિની પ્રતીત થતી નથી પણ અખંડ સ્વભાવના લક્ષે જ પૂર્ણતાની પ્રતીત થાય છે. સ્વભાવના
શુદ્ધ અરિહંત ભગવાન છે તેવો જ હું છું–એમ જો પોતાના આત્મા તરફ વળીને જાણે તો સમ્યગ્દર્શન
ભગવાન જેવા સામર્થ્યવાળો પોતાનો આત્મા જ પોતાનું ધ્યેય છે. અરિહંતભગવાનની શક્તિ તેમનામાં
પ્રગટે.
નથી, પણ સ્વભાવના અવલંબને માનીને સ્વ તરફ વાળે છે.
જીવને વિષયોમાંથી સુખબુદ્ધિ ટળી નથી ને સ્વભાવબુદ્ધિ થઈ નથી.
PDF/HTML Page 18 of 25
single page version
सुहदुक्खणिबं धणकम्माभावा। सुह–दुक्खविवज्जिओ चेव होदि त्ति चे ण, जीवदव्वस्स णिस्सहावत्तादो अभावप्पसंगा।
अह जइ दुक्खमेव कम्मजणियं, तो सादावेदणीय–कम्माभावो होज्ज, तरस फलाभावादो त्ति?
उप्पज्जदि, तस्स जीवसहावत्तादो फलाभावा। ण सादावेदणीयाभावो वि, दुख्खुवसमहेउसुदव्वसंपादणे तस्स
वावारादो। एवं संते सादा–वेदणीयस्स पोग्गलविवाइतं होइ त्ति णासंकणिज्जं, दुक्खुव–समेणुप्पण्ण सुवत्थियकणस्स
दुक्खाविणाभाविस्स उवयारेणेव लद्ध–सुहसण्णस्स जीवादो अपुधमूदस्स हेदुत्तणेण सुत्ते तस्स जीवविवा
इत्तसुहहेदुत्ताणमुवदेसादो। तो वि जीव–पोग्गलविवाइत्तं सादावेदणीयस्स पावेदि त्ति चे ण, इठ्ठत्तादो। तहोवएसो
णत्थि त्ति चे ण, जीवस्स अत्थित्तण्णाहाणुववत्तीदो तहोवदेसत्थित्तसिद्धीए। ण च सुह–दुक्खहेउदव्वसं पादयमण्णं
कम्ममत्थि त्ति अणुवलंभादो।’
गया है। यदि कहा जाय कि कर्मोंके नष्ट हो जाने पर जीव सुखसे और दुखसे रहित ही हो जाता हैं, सो कह
नहीं सकते, क्योंकि, जीवद्रव्य के निःस्वभाव हो जानेसे अभावका प्रसंग प्राप्त होता हैों अथवा, यदि दुखको ही
कर्मजनित माना जाय तो सातावेदनीयकर्म का अभाव प्राप्त होगा, क्योंकि, फिर उसका कोई फल नहीं रहता हैं?
माना जाय तो क्षीणकर्मा अर्थात् कर्मरहित जीवों के भी दुःख होना चाहिए, क्योंकि, ज्ञान और दर्शन के समान कर्म
के विनाश होने पर दुःख का विनाश नहीं होगा। किन्तु सुख कर्म से नहीं होता है, क्योंकि, वह जीव का स्वभाव
है, और इसलिये वह कर्म का फल नही है। सुख को जीव का स्वभाव मानने पर सातावेदनीय कर्म का अभाव भी
प्राप्त नहीं होता, क्योंकि, दुःख–उपशमन के कारणभूत सुद्रव्यों के सम्पादन में सातावेदनीय कर्म का व्यापार होता
है। इस व्यवस्था के मानने पर सातावेदनीय प्रकृति के पुद्गलविपाकित्व प्राप्त होगा, ऐसी भी आशंका नहीं करना
चाहिये, क्योंकि दुःख के उपशम से उत्पन्न हुए, दुःख के अविनाभावी उपचार से ही सुखसंज्ञा को प्राप्त और जीव
से अपृथग्भूत ऐसे स्वास्थ्य के कणका हेतु होने से सूत्र में सातावेदनीय कर्म के जीवविपाकित्व का और सुख–
हेतुत्व का उपदेश दिया गया है। यदि कहा जाय कि उपर्व्युंक्त व्यवस्थानुसार तो साता वेदनीय कर्म के
जीवविपाकीपना और पुद्गलविपाकीपना प्राप्त होता है, सो भी कोई दोष नहीं, क्योंकि, यह बात हमें इष्ट हैं। यदि
कहा जाये कि उक्त प्रकार का उपदेश प्राप्त नहीं हैं, सो भी नहीं, क्योंकि, जीव का अस्तित्व अन्यथा बन नहीं
सकता है, इसलिए उस प्रकार के उपदेश के अस्तित्व की सिद्धि हो जाती है। सुख और दुःख के कारणभूत द्रव्यों
का सम्पादन करनेवाला दूसरा कोई कर्म नहीं है, क्योंकि वैसा कोई कर्म पाया नहीं जाता।”
PDF/HTML Page 19 of 25
single page version
જ જાતની માન્યતાવાળા મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
નિમિત્તનું અવલંબન કરવાથી સમ્યગ્દર્શન થાય? –ન થાય.
જેમ વ્યવહારનય અનુસરવા યોગ્ય નથી તેમ નિમિત્ત પણ અનુસરવા યોગ્ય નથી. વ્યવહાર અને
પર્યાયમાં છે પણ ત્રિકાળી સ્વભાવમાં તેનો અભાવ છે;–આ રીતે નિમિત્ત અને વ્યવહાર બંને અભૂતાર્થ છે,
તેથી અનુસરવા યોગ્ય નથી, તેમના ઉપર જોર આપવાથી સમ્યગ્દર્શન થતું નથી. અનેક પ્રકારના નિમિત્તો
જ સમ્યગ્દર્શન થાય છે.
બધાય નિમિત્તો ને વ્યવહારો એકકોર રહી જાય છે એટલે કે તે બધાયનું અવલંબન છૂટી જાય છે.
મારામાં છે. કદાચ અસ્થિરતાનો વિકલ્પ આવી જાય તો પણ ધર્મીને આવી શ્રદ્ધા તો ખસતી જ નથી.
PDF/HTML Page 20 of 25
single page version
(૧૪) અકાર્યકારણત્વશક્તિ