PDF/HTML Page 1 of 21
single page version
PDF/HTML Page 2 of 21
single page version
જાણીને, વિકાર અને પરથી ભિન્ન એવા શુદ્ધઆત્મસ્વભાવમાં અંતર્મુખ થઈને
એકાગ્ર થવું તે જૈનશાસન છે. જેણે શુદ્ધઆત્માને જાણ્યો તેણે સર્વ જૈનશાસનને
જાણ્યું છે; અને જે પોતાના આત્માને નથી જાણતો તેણે જૈનશાસનને જાણ્યું નથી.
જૈનશાસન તે કોઈ બહારની ચીજ નથી પણ શુદ્ધઆત્માની અનુભૂતિ તે જ
જૈનશાસન છે, અને તે આત્માની વીતરાગી નિર્મળ પર્યાય છે. જિનશાસનના સર્વ
શાસ્ત્રોનું તાત્પર્ય પોતાના શુદ્ધઆત્માને જાણીને તેમાં એકાગ્ર થવું તે જ છે. જે જીવ
પર્યાયને અંતરમાં વાળીને વીતરાગભાવ પ્રગટ કરે તે પોતે જિનશાસન છે, અને
સર્વે શાસ્ત્રોના સારને તેણે જાણ્યો છે, શાસ્ત્રસમુદ્રમાં રહેલું પરમ ચૈતન્યરત્ન તેણે
પ્રાપ્ત કરી લીધું છે.
PDF/HTML Page 3 of 21
single page version
PDF/HTML Page 4 of 21
single page version
સફળતા લાગે!
કરવાનો ઉદ્યમી થા કે જેથી તારું હિત થાય....અને તારા બુદ્ધિ–બળની સફળતા થાય.
સાંભળ ભાઈ! જો તને હિતકાર્ય કરવા માટેની જિજ્ઞાસા જાગી છે તો તે માટેનું કર્તવ્ય તને
બતાવું છું.
હવે આ જ ક્ષણે તેનો વિચાર કરીને માન.
‘આત્મા છે, પૂર્વજન્મ છે, મોક્ષ છે’–એવી આસ્તિક્યતા (વિશ્વાસ) કર્યા પછી તું તારી
સ્વાધીનતા જાણ....કે હું એક સ્વાધીન જીવ છું, મને કોઈ બનાવનાર નથી તેમ જ મારે કોઈ
બીજાને આધીન થઈને ગુણ–દોષ કરવા પડે એમ પણ નથી; મારા ગુણ કે દોષ, પુણ્ય કે પાપ,
ધર્મ કે અધર્મ, હિત કે અહિત, સંસાર કે મોક્ષ, જ્ઞાન કે અજ્ઞાન–તે બધું મારા જ હાથમાં છે.
આવી આત્મ–સ્વાધીનતા જાણ્યા પછી–‘જીવ શું ચીજ છે, તેનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ શું છે? કેવા
કર્તવ્યથી તેનું અહિત થાય છે ને કેવા કર્તવ્યથી તેનું હિત થાય?’–તે જાણવાની જરૂર છે, અને
તને પણ ચોક્કસ તે જાણવાની જિજ્ઞાસા થશે. તેથી તે હવે પછી કહીશ.
PDF/HTML Page 5 of 21
single page version
તારા જીવનના ઉત્સાહને તોડી ન નાંખીશ...પરંતુ તેવે વખતેય તારા બુદ્ધિ–બળને બરાબર
જાગૃત અને સ્થિર રાખીને એમ વિચારજે કે સંસારમાં ગમે તેવી પ્રતિકૂળતાનો પ્રસંગ હોવા
છતાં મારાથી મારા હિતનો ઉદ્યમ ન થઈ શકે એવું કદી પણ નથી; કોઈ સંજોગોની એવી તાકાત
નથી કે મારા ધાર્મિક ઉત્સાહબળને તોડી શકે!
ફરીને કહેવાનું કે–જગતથી તું ભલે નાસીપાસ થયો હો........પણ તારા આત્મહિત માટેના
ઉત્સાહમાં તું નાસીપાસ ન થઈશ....અત્યારે આ ઘડીએ જ તારા સમસ્ત બુદ્ધિ–બળનો ઉપયોગ
આત્મહિતને માટે કરવાનો તું નિર્ણય કર. બસ! આ નિર્ણય કરતાં જ તેની દ્રઢતાના જોરે તારા
જીવનમાં એક નવી દિશા ખૂલશે અને અત્યાર સુધીમાં તને ન થઈ હોય એવી શાંતિ થશે.
રાખવો ને હિતકર્તવ્યમાં ઉદ્યમી થવું તે સાચો પુરુષાર્થ છે.
પૂર્વજન્મના પુણ્યકાર્યોનું જ ફળ છે.–પરંતુ જેનાથી તારા આત્માનું હિત થાય એવું ધર્મકાર્ય તો
તારે આ જન્મમાં નવા જ પ્રયત્નથી કરવાનું છે. માટે હે બંધુ! તું તારા પોતાના જ હિતને માટે
તે નવીન પ્રયત્ન ની દિશાને સમજવા ઉદ્યમી થા.
એટલે તેને આત્માના સ્વાધીન ગુણોની શ્રદ્ધા નથી અને
ગુણવાન એવા આત્માની પણ ખરેખર તેને શ્રદ્ધા નથી.
પરમાંથી પોતાના ગુણ લેવા માંગે છે–એવી તેની
પરાધીનબુદ્ધિ જ મિથ્યા હોવાથી દુઃખરૂપ છે. જેનાથી તે
જીવ પોતાના દોષ માને છે તેના ઉપર એકત્વબુદ્ધિથી
અનંતો દ્વેષ કરે છે, અને જેનાથી પોતાના ગુણ માને છે
તેના ઉપર એકત્વબુદ્ધિથી અનંતો રાગ કરે છે;–આ
અનંત સંસારના પરિભ્રમણનું મૂળકારણ છે.
જ્ઞાનાદિ ગુણ મને પરને લીધે થતા નથી; રાગાદિ દોષ
તે મારી પર્યાયનો અપરાધ છે ને જ્ઞાનાદિ ગુણ તો
મારો સ્વભાવ જ છે.–આમ જાણતો હોવાથી જ્ઞાનીને
પર સાથે એકત્વબુદ્ધિપૂર્વકના રાગ–દ્વેષ થતા જ નથી,
અને પોતાના ગુણસ્વભાવની પ્રતીત તેને કદી ખસતી
નથી; એટલે અનંતસંસારના પરિભ્રમણનું મૂળ તેને
છેદાઈ ગયું છે, ને મોક્ષનું મૂળ કારણ એવું ભેદજ્ઞાન
તેને પ્રગટયું છે.
PDF/HTML Page 6 of 21
single page version
એમ થશે કેઃ અહો! મહા ઉપકારી સંતો સિવાય આત્મ–
કલ્યાણની આવી વાત્સલ્યભરી અદ્ભુત પ્રેરણા કોણ આપે!
અનુભવ કરવા માટે ઉદ્યમી થા. મોહની મૂર્છામાં હવે એક ક્ષણ પણ ન ગુમાવ.
ચૈતન્યનું જીવન પ્રાપ્ત કરવા માટે એકવાર તો આખાય જગતથી છૂટો પડીને
અંતરમાં તારા ચૈતન્ય–વિલાસને દેખ. આમ કરવાથી તને અપૂર્વ કલ્યાણની પ્રાપ્તિ
થશે. હે ભાઈ! હે વત્સ! હવે તારે આ જીવનમાં એ જ કરવા જેવું છે.
આત્મા જડ સાથે કદી એકમેક થઈ ગયો નથી. માટે હે જીવ! હવે તું જડ સાથે એકમેકપણાની માન્યતાને છોડ અને
તારા ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માને દેખ. જડથી ભિન્ન તારું ચૈતન્યતત્ત્વ અમે તને બતાવ્યું, તે જાણીને હવે તું પ્રસન્ન થા,–
સાવધાન થા.
अनुभव भवमूर्तेः पार्श्चवर्ती मुहूर्तम् ।
पृथगथ विलसंतं स्वं समालोक्य येन
કર. તારા આત્માનો ચૈતન્યવિલાસ સમસ્ત પર દ્રવ્યોથી ભિન્ન છે, તેને દેખતાં જ સમસ્ત પર દ્રવ્યો સાથે એકપણાનો
તારો મોહ છૂટી જશે.
PDF/HTML Page 7 of 21
single page version
એમ તેમનાથી ઉદાસીન થઈને, આ ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માનો અનુભવ કરવા માટે જ ઉદ્યમી થા....સર્વ પ્રકારના ઉદ્યમ
વડે અંતરમાં વળીને તારા આત્માને પરથી જુદો દેખ.
એને તે જીવન કેમ કહેવાય? હે જીવ! હવે તો તું જાગૃત થા....જાગૃત થઈને, અમે તને તારું ચૈતન્યસ્વરૂપ બતાવ્યું
તેઓ અનુભવ કરવા ઉદ્યમી થા. મોહની મૂર્છામાં હવે એક ક્ષણ પણ ન ગુમાવ. ચૈતન્યનું જીવન પ્રાપ્ત કરવા એકવાર
તો આખાયે જગતથી છૂટો પડીને અંતરમાં તારા ચૈતન્ય–વિલાસને દેખ. એમ કરવાથી તારો અનાદિનો મોહ છૂટીને
તને અપૂર્વ કલ્યાણની પ્રાપ્તિ થશે.
પરદ્રવ્યોથી જુદો પડી તેનો પાડોશી થઈ જા, ને જગતથી ભિન્ન ચૈતન્યતત્ત્વને દેખવા માટે કુતૂહલ કરીને અંતરમાં તેનો
ઉદ્યમ કર.–આમ કરવાથી તને અંતરમાં આનંદસહિત ચૈતન્યનો અનુભવ થશે અને તારી મુંઝવણ મટી જશે.
તો કુતૂહલ કર. જગતની દરકાર છોડીને આત્માને જાણવાની દરકાર કર. અરે જીવ! જગતનું અવનવું જાણવાની હોંશ
અને ચૈતન્યતત્ત્વને જાણવામાં બેદરકારી,–એ તને નથી શોભતું. માટે ચૈતન્યને જાણવાની વિસ્મયતા લાવ ને
દુનિયાની દરકાર છોડ. દુનિયા તને મૂર્ખ કહેશે, અનેક પ્રકારની પ્રતિકૂળતા કરશે, પણ તે બધાયની ઉપેક્ષા કરીને
અંતરમાં ચૈતન્યભગવાન કેવા છે તેને જોવાનું એક જ લક્ષ રાખજે. જો દુનિયાની અનુકૂળતા–પ્રતિકૂળતામાં રોકાઈશ
તો તારા ચૈતન્યભગવાનને તું જોઈ શકીશ નહિ. માટે દુનિયાની દરકાર છોડીને....એકલો પડીને...અંતરમાં પોતાના
ચૈતન્ય સ્વભાવને દેખવાનો મહાન ઉદ્યમ તું કર.
તેમાં પરાકાષ્ઠાની વાત કરી છે. મૃત્યુ સુધીના ઉત્કૃષ્ટ પ્રસંગને લક્ષમાં લઈને તું આત્માને જોવાનો કૌતૂહલી થા....
મરણ પ્રસંગ ભલે આવે નહિ પણ તું તેટલી ઉત્કૃષ્ટ હદને લક્ષમાં લઈને ચૈતન્યને જોવાનો ઉદ્યમ કર. ‘મરીને પણ’
એટલે કે દેહ જતો હોય તો ભલે જાય પણ મારે તો આત્માનો અનુભવ કરવો છે. ‘મરીને’ એમ કહ્યું તેમાં ખરેખર
તો દેહદ્રષ્ટિ છોડવાનું કહ્યું છે; મરતાં તો દેહ છૂટે છે પણ હે ભાઈ! તું આત્માને જોવા ખાતર જીવતાં જ દેહની દ્રષ્ટિ
છોડી દે....‘દેહ તે હું’
PDF/HTML Page 8 of 21
single page version
કુતૂહલ છે એટલે ત્યાં એક નજરે જોઈ રહે છે, ત્યાં ઝોકાં આવતા નથી, પ્રમાદ કરતો નથી, તેમ હે ભાઈ!
શરીરાદિકથી ભિન્ન એવા તારા ચૈતન્યતત્ત્વને જોવા માટે જગતની પ્રતિકૂળતાનું લક્ષ છોડીને અંતરમાં કુતૂહલ કર,
પૂર્વે કદી નહિ જોયેલ એવા પરમ ચૈતન્ય ભગવાનને જોવા માટે તાલાવેલી કર....પ્રમાદ છોડીને તેમાં ઉત્સાહ કર.
કુતૂહલની વાત લીધી,–એ રીતે સામસામી ઉત્કૃષ્ટ વાત લીધી છે. ચૈતન્યતત્ત્વને જોવા માટે, સામે શરીર જતાં સુધીની
પ્રતિકૂળતા લક્ષમાં લઈને તેની દરકાર જેણે છોડી, તે જીવ સંયોગની દ્રષ્ટિ છોડીને અંતરના ચૈતન્યસ્વભાવમાં વળ્યા
વગર રહેશે નહિ. અસંયોગી ચૈતન્ય તત્ત્વનો અનુભવ કરવાની જેને કામના છે તે જીવ, બહારમાં શરીરના વિયોગ
સુધીની પ્રતિકૂળતા આવે તોપણ મુંઝાતો નથી...ડરતો નથી. અહીં એ વાત પણ સમજી લેવી કે ચૈતન્યના અનુભવનો
કામી જીવ જેમ જગતની પ્રતિકૂળતાને ગણકારતો નથી તેમ જગતની અનુકૂળતામાં તે હોંશ પણ નથી કરતો, તેમ જ
બહારના જાણપણામાં સંતોષ માનીને તે અટકી જતો નથી. અંતરમાં એક ચૈતન્યતત્ત્વનો જ મહિમા તેના હૃદયમાં વસે
છે, એ સિવાય બીજા બધાયનો મહિમા તેના હૃદયમાંથી છૂટી ગયો છે. એટલે ચૈતન્યના મહિમાના જોરે તે જીવ
સંયોગનું અને વિકારનું લક્ષ છોડીને, તેમનાથી ભિન્ન ચૈતન્યતત્ત્વનો અનુભવ કર્યા વગર રહેશે નહિ.
જો સંયોગમાંથી એકત્વબુદ્ધિ ખરેખર છૂટી હોય તો સંયોગ–રહિત સ્વભાવમાં એકત્વબુદ્ધિ થઈ હોવી જોઈએ.
તત્ત્વની ઓળખાણ કરતાં જ તારો તે મોહ ટળી જશે. માટે સર્વ પ્રકારે તું તેનો ઉદ્યમ કર.
અનુભવ કરવાની તેને ભાવના છે, ધગશ છે, એટલે જિજ્ઞાસાથી સાંભળે છે. તેને પોતાને પણ અંતરમાં એટલું તો
ભાસી ગયું છે કે આચાર્યભગવાન
PDF/HTML Page 9 of 21
single page version
મારે મારા ચૈતન્યનો અનુભવ કરવો તે જ મારું કર્તવ્ય છે.–આવો શિષ્ય અંતરમાં અપૂર્વ પ્રયત્નવડે અલ્પકાળમાં જ
ચૈતન્ય તત્ત્વનો અનુભવ જરૂર કરશે.
મારે આત્માને જોવો છે–એમ લક્ષમાં લીધું તેમાં એ વાત આવી જ ગઈ કે હું શરીરથી જુદો છું, મારે શરીરાદિ પર
વસ્તુ વગર જ ચાલે છે. શરીર છોડીને પણ ચૈતન્ય તત્ત્વનો અનુભવ કરવા માટે જે તૈયાર થયો તેને શરીરમાં
પોતાપણાની બુદ્ધિ તો સહેજે ટળી જાય છે, શરીર જતાં પણ મને મારા આત્માનો અનુભવ રહી જશે–એવું
ભિન્નતત્ત્વનું લક્ષ તેને થઈ ગયું છે.
તારા પરમ ચૈતન્યતત્ત્વનો તને અનુભવ થશે, અને તારું પરમ કલ્યાણ થશે.
ભગવાનની સર્વજ્ઞતાનું ચિહ્ન છેઃ સર્વજ્ઞ ભગવાનની ઓળખાણપૂર્વક, સર્વજ્ઞ
ભગવાને કહેલાં યથાર્થ વસ્તુસ્વરૂપનો પોતાના જ્ઞાનમાં નિર્ણય કરવો તે ધર્મી
થવા માટેનું પ્રથમ કર્તવ્ય છે.
સમય ટકે નહિ, બીજા સમયે તેનો વ્યય થઈ જાય. ત્યારે ધુ્રવસ્વભાવ તો ઉત્પાદ–વ્યય વગર સદાય એવો ને એવો
એકરૂપ ટકી રહે છે. તે ધ્રુવસ્વભાવનું લક્ષ કરતાં સમ્યગ્દર્શનાદિ નિર્મળ પર્યાયનો ઉત્પાદ અને મિથ્યાત્વાદિ પર્યાયનો
વ્યય થઈ જાય છે.
PDF/HTML Page 10 of 21
single page version
પણ સમયે સમયે ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવરૂપ સત્ છે, તે સમય–સમયના સત્માં કાંઈ ફેરફાર કરવાનું કે ગ્રહણ–ત્યાગ
કરવાનું રહેતું નથી, એકલું જ્ઞાતાપણું રહે છે. આ રીતે ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવરૂપ સત્સ્વભાવના નિર્ણયમાં જ્ઞાન અને
વીતરાગતા આવી જાય છે.
અને વર્તમાનમાં જે અવસ્થા ઉત્પાદરૂપ વિદ્યમાન છે તેને પણ શું છોડવી? કેમકે વર્તમાનમાં તો તે ‘છે’,
અવસ્થાનો વ્યય થઈ જ જશે, એટલે બીજા સમયે પણ તેને શું છોડવી? અને ધ્રુવ તો સદા વિદ્યમાન છે તેમાં કાંઈ
ગ્રહણ–ત્યાગ નથી.
વિકારને છોડયો એમ કહેવાય છે. પરંતુ આ રાગ છે અને તેને હું છોડું–એવી બુદ્ધિથી રાગ છૂટતો નથી.
ઉત્પાદરૂપ વર્તે છે–તે સત્ છે–તેને વર્તમાનમાં છોડી શકાતો નથી. સમય–સમયના ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવરૂપ આવા
વસ્તુસ્વભાવનો નિર્ણય કરતાં ગ્રહણ–ત્યાગનો આકુળભાવ છૂટીને વીતરાગી જ્ઞાનભાવ પ્રગટે છે. આ રીતે ઉત્પાદ–
વ્યય–ધુ્રવરૂપ સત્સ્વભાવની ઓળખાણ તે મોક્ષમાર્ગ છે.
સ્વામી કહે છે કે હે નાથ!
चरमचरं न जगत् प्रतिक्षणम्।
इति जिन! सकलज्ञ–लांछनं
वचनमिदं वदतांवरस्य ते।। ४।।
ચિત–અચિત આદિ સે પૂર્ણ યહ હરક્ષણં;
હૈ વચન આપકા આપ્ત ઉત્કૃષ્ટ કા.
સર્વજ્ઞતા વગર બની શકતું નથી, તેથી હે ભગવાન! આપના આવા પરમ અનુભૂત વચનથી સ્પષ્ટ સૂચિત થાય છે કે
આપ સર્વજ્ઞ છો.
PDF/HTML Page 11 of 21
single page version
निजमहिमानं जानन् गुरुचरणसमर्च्चना समुद्भूतम् ।। १३२।।
છે. જેને પરથી ભિન્ન પોતાના ચૈતન્ય સ્વરૂપનું ભાન નથી અને પર દ્રવ્યને પોતાનું માને છે–
પરની ક્રિયા હું કરું છું એમ માને છે તેણે ખરેખર ગુરુના ચરણની સાચી ઉપાસના કરી નથી, અને
તેને પ્રત્યાખ્યાન હોતું નથી.
તેમ જ ઉપદેશમાં પણ તેમ ન કહેતા હોય તે સાચા ગુરુ છે; અને એવા ગુરુની ભક્તિપૂર્વક જેણે
પોતાના નિજ મહિમાને જાણ્યો છે–સ્વપરનું યથાર્થ ભેદજ્ઞાન કર્યું છે તે જ ગુરુના ચરણનો સાચો
ઉપાસક છે. આ સિવાય જેમણે પોતે આત્મ સ્વરૂપના મહિમાને જાણ્યો ન હોય, ને પર દ્રવ્યને
પોતાનું માનતા હોય, શરીરાદિની ક્રિયા આત્મા કરે છે એમ ઉપદેશતા હોય તે સાચા ગુરુ નથી
પણ કુગુરુ છે. અને ‘કોઈ પણ દ્રવ્ય મારું છે, તેની ક્રિયા હું કરું છું અથવા તે મને કાંઈ લાભ કરે
છે’–એમ જે જીવ માને છે તે જીવ ગુરુના ચરણનો સાચો ઉપાસક નથી, તે ગમે તેટલાં શાસ્ત્રો
જાણતો હોય તોપણ જ્ઞાનીઓ તેને વિદ્વાન કહેતા નથી અને તેને સાચું પ્રત્યાખ્યાન હોતું નથી.
PDF/HTML Page 12 of 21
single page version
જોઈએ; અને તે ઓળખવા માટે અરિહંત ભગવાનનું સ્વરૂપ ઓળખવું જોઈએ. અરિહંત ભગવાનને
ઓળખતાં આત્માનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ ઓળખાય છે.
મારા આત્માનું સ્વરૂપ તો આવું સર્વ પ્રકારે શુદ્ધ છે, પર્યાયમાં વિકાર તે મારું ખરું સ્વરૂપ નથી, અરિહંતમાં
જે નથી તે મારું સ્વરૂપ નથી, જેટલું અરિહંતમાં છે તેટલું જ મારા સ્વરૂપમાં છે, નિશ્ચયથી મારાંમાં અને
અરિહંતમાં કાંઈ ફેર નથી,–આવી આત્મપ્રતીતિ થતાં, અજ્ઞાન અને વિકારનું કર્તૃત્વ છૂટીને જીવ પોતાના
સ્વભાવ તરફ વળ્યો એટલે સ્વભાવમાં પર્યાયની એકતા થતાં સમ્યગ્દર્શન થયું. હવે પુરુષાર્થ દ્વારા તે
સ્વભાવના જ આધારે રાગદ્વેષ સર્વથા ક્ષય કરી, અરિહંત ભગવાન જેવી જ પૂર્ણ દશા તે જીવ પ્રગટ કરશે.
ખરેખર તો આત્માના પૂર્ણ શુદ્ધસ્વરૂપને જાણવાનું કહ્યું છે. અરિહંત ભગવાન જેવા જ આ આત્માના પૂર્ણ
શુદ્ધ સ્વભાવ સ્થાપીને તેને જાણવાની વાત કરી છે. જે જીવ પુરુષાર્થ વડે શુદ્ધસ્વભાવને જાણે તેને ધર્મ થાય,
જે જીવ આવું જાણવાનો પુરુષાર્થ ન કરે તેને ધર્મ થાય નહિ. આ રીતે આમાં યથાર્થ જ્ઞાન અને પુરુષાર્થ બંને
સાથે છે; અને સત્ નિમિત્ત તરીકે અરિહંતદેવ છે–તે વાત પણ આવી જાય છે. અરિહંત ભગવાન સિવાય
બીજા કુદેવાદિને જે માનતો હોય તેને મોહક્ષય થતો નથી.
તો કેવળજ્ઞાનસ્વરૂપ છે, તેમને પૂર્ણ જ્ઞાનસામર્થ્ય છે ને વિકાર જરાપણ નથી, મારો આત્મા પણ અરિહંત
જેવા જ સ્વભાવવાળો છે.’
પોતાની પૂર્ણદશા પોતાના સ્વભાવમાંથી આવે છે, નિમિત્તમાંથી આવતી નથી; તેમ જ તેને પુણ્ય–પાપ તરફ
કે અધૂરી દશા તરફ પણ જોવાનું ન રહ્યું કેમ કે તે પણ આત્માનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ નથી, તેમાંથી પૂર્ણદશા
આવતી નથી. જેમાં પૂર્ણદશા પ્રગટવાનું સામર્થ્ય છે એવા પોતાના દ્રવ્ય–ગુણમાં જ પર્યાયની એકાગ્રતા
કરવાનું રહ્યું, આવી એકાગ્રતાની ક્રિયા કરતાં કરતાં પર્યાય–શુદ્ધ થઈ જાય છે ને મોહ ટળી જાય છે.
PDF/HTML Page 13 of 21
single page version
પોતાના આત્માનું સ્વરૂપ ખ્યાલમાં લીધું હોય તે જીવ પર્યાયની અશુદ્ધતા ટાળીને શુદ્ધતા પ્રગટ કરવા માટે
પોતાના શુદ્ધ સ્વભાવમાં એકાગ્રતાનો પ્રયત્ન કરે. પરંતુ જે જીવ અરિહંત ભગવાનને ઓળખતો નથી,
અરિહંત જેવા પોતાના સ્વરૂપને ઓળખતો નથી અને પુણ્ય–પાપને જ પોતાનું સ્વરૂપ માની રહ્યો છે તે જીવ
અશુદ્ધતા ટાળીને શુદ્ધતા પ્રગટ કરવાનો પ્રયત્ન કરે નહિ. માટે સૌથી પહેલાં આત્માનું શુદ્ધ–સ્વરૂપ ઓળખવું
જોઈએ અને તે માટે અરિહંત ભગવાનના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયને ઓળખવા જોઈએ.–આ ધર્મની રીત છે.
ભગવાન વગેરે તીર્થંકરો અરિહંતપણે સાક્ષાત્ વિચરે છે. ક્ષેત્રથી અમુક અંતર હોવા છતાં ભાવથી પોતે
પોતાના જ્ઞાનમાં અરિહંત ભગવાનના સ્વરૂપનો નિર્ણય કરે તો તેમાં ક્ષેત્રનું અંતર નડતું નથી. જેણે અરિહંત
ભગવાન જેવા પોતાના આત્મસ્વભાવનો નિર્ણય કર્યો તેને તો પોતાના ભાવમાં અરિહંત ભગવાન સદાય
નજીક જ વર્તે છે. ‘જેવા અરિહંત તેવો હું’ એવી પ્રતીતના જોરે ભાવમાંથી તેણે અરિહંત ભગવાન સાથેનું
અંતર તોડી નાખ્યું છે.
અહીં અરિહંતની હાજરીની વાત નથી કરી પણ અરિહંતનું સ્વરૂપ જાણવાની વાત કરી છે. અહીં અરિહંતની
સાક્ષાત્ હાજરી હોય તો જ તેમનું સ્વરૂપ જાણી શકાય–એમ નથી. અત્યારે આ ક્ષેત્રે અરિહંત ભગવાન નથી
પણ મહાવિદેહ ક્ષેત્રે તો અત્યારે પણ અરિહંત ભગવાન સાક્ષાત્ બિરાજે છે, અને જ્ઞાનદ્વારા તેમના સ્વરૂપનો
નિઃસંદેહ નિર્ણય થઈ શકે છે.
પરમઔદારિક શરીર, સમવસરણ, દિવ્યધ્વનિ, તે કાંઈ ખરેખર અરિહંત ભગવાનનું સ્વરૂપ નથી, એ બધું
તો આત્માથી જુદું છે. ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મા તે દ્રવ્ય, જ્ઞાન–દર્શનાદિ તેના ગુણો, અને કેવળજ્ઞાન–અતીન્દ્રિય
આનંદ વગેરે પર્યાય,–આવા દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયથી અરિહંત ભગવાનનું સ્વરૂપ ઓળખે તો અરિહંતને
ઓળખ્યા કહેવાય.
સ્વરૂપનો નિર્ણય છે કે નહિ તેની સાથે સંબંધ છે. ક્ષેત્રથી નજીક અરિહંતપ્રભુ બિરાજતા હોય પરંતુ તે વખતે
જો જ્ઞાનવડે જીવ તેમના સ્વરૂપનો નિર્ણય ન કરે તો તે જીવને આત્માનું સ્વરૂપ જણાય નહિ અને તેના માટે
તો અરિહંત ભગવાન ઘણા દૂર છે.
સ્વરૂપનો નિર્ણય કરે તો તેને માટે અરિહંતપ્રભુ નજીક હાજરાહજૂર છે.
PDF/HTML Page 14 of 21
single page version
પોતાના જ્ઞાનમાં અરિહંત ભગવાનના સ્વરૂપનો (–દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયનો) ખરો નિર્ણય કર્યો છે અને તેવું જ
પોતાનું સ્વરૂપ છે એમ જાણ્યું છે તેઓને માટે તો અરિહંત ભગવાન સાક્ષાત્ મોજૂદ બિરાજે છે.
આ ક્ષેત્રે અરિહંત નથી, પણ અરિહંતને નક્કી કરનારું તારું જ્ઞાન તો છે ને! તે જ્ઞાનના જોરે અરિહંતનો
નિર્ણય કરીને ક્ષેત્રભેદ નડતો નથી.–અહો! અરિહંત પ્રભુના વિરહને ભૂલાવી દ્યે એવી આ વાત છે.
ભાવમાં ભગવાનને દૂર કર્યા (–એટલે કે ભગવાનને ન ઓળખ્યા) તેને ભગવાન દૂર છે,–પછી ક્ષેત્રથી ભલે
નજીક હો.
અરિહંત ભગવાનને પૂર્ણ નિર્મળદશા પ્રગટી તે કયાંથી પ્રગટી? જ્યાં સામર્થ્ય હતું તેમાંથી પ્રગટી. સ્વભાવમાં
પૂર્ણ સામર્થ્ય હતું તેની સન્મુખતાથી તે દશા પ્રગટી. મારો સ્વભાવ પણ અરિહંત ભગવાન જેવો પરિપૂર્ણ છે,
સ્વભાવસામર્થ્યમાં કાંઈ ફેર નથી. બસ! આવી સ્વભાવસામર્થ્યની પ્રતીત કરતાં જ મોહ ટળે છે ને સમ્યક્ત્વ
થાય છે.–આ સમકીતનો ઉપાય છે.
મોહ પણ તેમને નથી, તેમ મારો આત્મા પણ તેવો જ જાણનાર સ્વરૂપી છે;–આમ જ્ઞાનસ્વભાવની પ્રતીત
કરવી તે મોહક્ષયનું કારણ છે.
ઓળખ્યા નથી અને તે અરિહંત ભગવાનનો સાચો ભક્ત નથી.
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ ધર્માત્મા છે, તે જ સાચો જૈન છે, તે જિનેશ્વરદેવનો લઘુનંદન છે. પ્રથમ જિનેન્દ્રદેવ જેવો પોતાનો
સ્વભાવ છે એવો નિર્ણય કરવો તે જૈનપણું છે અને પછી સ્વભાવના અવલંબને પુરુષાર્થ દ્વારા તેવી પૂર્ણદશા
પ્રગટ કરવી તે જિનપણું છે. અરિહંતને ઓળખ્યા વિના, અને તેમના જેવા પોતાના નિજ સ્વભાવને જાણ્યા
વિના સાચું જૈનપણું હોઈ શકે નહિ, એટલે ધર્મ થાય નહિ.
PDF/HTML Page 15 of 21
single page version
સુખરૂપ થયેલા અરિહંત ભગવંતોને આહાર, પાણી, દવા કે વસ્ત્ર વગેરેની જરૂર પડતી નથી; આ પ્રમાણે
અરિહંતના આત્માને ઓળખીને તેની સાથે પોતાના આત્માને મેળવે તો પોતાનો સ્વતંત્ર સ્વભાવ પ્રતીતમાં
આવે કે અહો! કોઈ સંજોગોમાં મારું સુખ નથી, સુખ તો મારો પોતાનો સ્વભાવ છે, એકલો મારો સ્વભાવ
જ સુખનું સાધન છે. આવી સમજણ થતાં સમ્યગ્દર્શન થાય છે.
અરિહંતને જે ટકી રહેલ છે તે આત્મદ્રવ્ય છે. જે આત્મા પહેલાં અજ્ઞાનદશામાં હતો તે જ અત્યારે જ્ઞાનદશામાં
છે–આવી પહેલાં–પછીની જોડરૂપ જે સળંગ પદાર્થ તે દ્રવ્ય છે. પર્યાયો પહેલાં–પછીની જોડરૂપ નથી પણ છૂટી
છૂટી છે, પહેલી અવસ્થા તે બીજી નથી, બીજી અવસ્થા તે ત્રીજી નથી–આમ અવસ્થામાં પરસ્પર જુદાપણું
છે. અને દ્રવ્ય તો જે પહેલા સમયે હતું તે જ બીજા સમયે છે, બીજા સમયે હતું તે જ ત્રીજા સમયે છે–એમ
દ્રવ્યમાં સળંગપણું છે,–આમ ઓળખે તો એકલી પર્યાયબુદ્ધિ ટળી જાય ને દ્રવ્યસન્મુખતા થઈ જાય.
અરિહંત ભગવાનનું દ્રવ્યસામર્થ્ય છે તેટલું જ પોતાનું દ્રવ્યસામર્થ્ય છે આ ઓળખાણ કરતાં એમ પ્રતીત થાય
છે કે અત્યારે મારે અધૂરી દશા હોવા છતાં અરિહંત ભગવાન જેવી પૂર્ણદશા પણ મારામાંથી જ પ્રગટવાની છે
અને તે પૂર્ણદશામાં પણ હું જ ટકી રહેવાનો છું.
આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ, આત્મા દર્શનસ્વરૂપ, આત્મા ચારિત્રસ્વરૂપ; આ પ્રમાણે જ્ઞાનાદિ વિશેષણો આત્મદ્રવ્યને
લાગુ પડે છે એટલે તે આત્માના ગુણો છે. જેટલા ગુણો અરિહંત ભગવાનના આત્મામાં છે તેટલા જ ગુણો
આ આત્મામાં છે. અરિહંતના અને આ આત્માના દ્રવ્ય–ગુણમાં ફેર નથી. પર્યાયમાં જે ફેર છે તે દ્રવ્યના
અવલંબને ટળી જાય છે.
અવલંબન કરવું તે અરિહંત જેવા થવાનો ઉપાય છે.
પ્રગટ કરી છે. તેમ સર્વે જીવોને માટે પોતાના દ્રવ્યનું અવલંબન કરવું
PDF/HTML Page 16 of 21
single page version
શાસ્ત્ર–અભ્યાસ વગેરે ગમે તેટલું કરે તોપણ, કોઈ રીતે ધર્મ થતો નથી. ધર્મ કરવા માટે શરૂઆતનું કર્તવ્ય
એ છે કે અરિહંત ભગવાનનો અને તેમના જેવા પોતાના આત્માનો નિર્ણય કરવો.
જીવ પામર છે–મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, તેને ધર્મ થતો નથી.
ભગવાનના દ્રવ્ય–ગુણ પૂરા છે ને તેમની પર્યાય સંપૂર્ણ જ્ઞાનમય છે એમ નિર્ણય કરતાં, મારા દ્રવ્ય–ગુણ તો
પૂરા છે ને પર્યાય સંપૂર્ણ જ્ઞાનરૂપ વિકારરહિત હોવી જોઈએ–એમ પ્રતીત થાય છે; અને એ પ્રતીતના જોરે
પૂર્ણતા તરફનો પુરુષાર્થ ઉપડે છે.
સ્વભાવસામર્થ્યની પૂર્ણતા ભાસ્યા વગર કોની ઓથે ધર્મ કરશે? પામરતાની ઓથે ધર્મની શરૂઆત થતી
નથી, પણ પ્રભુતાને ઓળખીને તેના જોરે પ્રભુતાનો પુરુષાર્થ ઉપડે છે. પોતાની પ્રભુતાને જાણ્યા વગર
ધર્મના અપૂર્વ પુરુષાર્થનો સાચો ઉલ્લાસ ઉપડે જ નહિ.
ભગવાન છે તેવો જ હું છું; આ પ્રમાણે અરિહંતના સ્વરૂપને જાણતાં જીવ સ્વ–સમયને જાણી લે છે, અને
સ્વ–સમયને જાણતાં તેનો મોહ ટળી જાય છે.–આ અપૂર્વ ધર્મની શરૂઆત છે.
અરિહંત ભગવાનને ઓળખતાં આત્મા અને રાગનું ભેદજ્ઞાન થાય છે.
ભગવાનના પરિપૂર્ણ દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયને તેમ જ તેવા પોતાના આત્માને નિર્ણયમાં લઈ લ્યે એવું સામર્થ્ય
જ્ઞાનનું જ છે, રાગમાં એવું સામર્થ્ય નથી. અંતર્મુખ થઈને ત્રિકાળી સ્વભાવ સાથે તન્મય થઈ જાય–એવી
એક સમયની જ્ઞાનપર્યાયની તાકાત છે, પરંતુ કોઈપણ રાગમાં એવી તાકાત નથી કે અંતર્મુખ થઈને
જ્ઞાનસ્વભાવ સાથે તન્મય થઈ શકે!
લક્ષમાં લીધું તે વખતે પોતાને તેવી શુદ્ધ પર્યાય વર્તતી નથી પણ રાગ વર્તે છે, છતાં ‘રાગ તે મારી
અવસ્થાનું મૂળ સ્વરૂપ નથી, મારી અવસ્થા અરિહંત
PDF/HTML Page 17 of 21
single page version
નિર્ણય થતાં રાગ સાથેની એકત્વબુદ્ધિ છૂટીને સ્વભાવ સાથે એકત્વબુદ્ધિ થાય છે, એટલે મોહ ટળીને
સમ્યગ્દર્શન થાય છે.
કરવાની પણ તાકાત છે. ત્રિકાળી વસ્તુનો નિર્ણય કરવામાં ત્રિકાળ જેટલો વખત નથી લાગતો પણ વર્તમાન
એક પર્યાય દ્વારા ત્રિકાળી વસ્તુનો નિર્ણય થાય છે.
અર્થ એ થયો કે અરિહંત ભગવાન જેવી દશારૂપે પોતાને થવું છે. જેણે અરિહંત ભગવાનને ઓળખ્યા હોય
તેમ જ પોતાના આત્માને અરિહંત ભગવાન જેવો જાણ્યો હોય, તે જ અરિહંત ભગવાન જેવી દશારૂપે
થવાની ભાવના કરે. આ રીતે, અરિહંત ભગવાનને ઓળખ્યા વિના સુખનો સાચો ઉપાય બની શકતો નથી.
છે–આમ જેણે કબૂલ્યું. તેણે અરિહંત ભગવાન જેવા દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય સિવાય બધું પોતામાંથી કાઢી નાંખ્યું–
એટલે કે તે મારું સ્વરૂપ નથી એમ પ્રતીત કરી. આત્મા પરનું કાંઈ કરે, નિમિત્તથી લાભ નુકશાન થાય કે
શુભરાગથી ધર્મ થાય–એ બધી માન્યતા ટળી ગઈ, કેમ કે અરિહંત ભગવાનના આત્મામાં તે કાંઈ નથી.
છે; એ પ્રમાણે આત્માના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયને જાણીને, બધી પર્યાયોને અને ગુણોને એક ચૈતન્યદ્રવ્યમાં જ
અંતર્ગત કરતાં એકાકાર ચૈતન્યદ્રવ્ય જ લક્ષમાં રહી જાય છે. તે ક્ષણે સર્વે વિકલ્પોની ક્રિયા અટકી જાય છે,
અને મોહનો નાશ થઈને અપૂર્વ સમ્યગ્દર્શન થાય છે.
ગુણ–પર્યાયોને એક પરિણમતા દ્રવ્યમાં સમાવીને દ્રવ્યને અભેદપણે લક્ષમાં લઈ શકે. અરિહંત જેવા પોતાના
દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયને જાણીને, જેણે ગુણ–પર્યાયોને એક દ્રવ્યમાં સંકેલ્યા તેણે પર્યાયને અંતર્મુખ કરીને
આત્માને પોતાના સ્વભાવમાં જ ધારી રાખ્યો, ત્યાં મોહ કોના આધારે રહે?–એટલે નિરાશ્રય થયેલો મોહ
તે ક્ષણે જ ક્ષય પામે છે. જેટલી દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયની એકતા થઈ તેટલો ધર્મ છે.
PDF/HTML Page 18 of 21
single page version
તાકાત છે. જે જ્ઞાને અરિહંત ભગવાનના કેવળજ્ઞાનનો નિર્ણય કર્યો તે જ્ઞાનમાં પોતાના સ્વભાવનો પણ
નિર્ણય કરવાની તાકાત છે.
થાય છે. આત્માનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ શું છે તે જાણવા માટે અરિહંત ભગવાનને ઓળખવાની જરૂર છે કેમકે
અરિહંત ભગવાન દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયથી સંપૂર્ણ શુદ્ધ છે. જેવા અરિહંત ભગવાન છે તેવો જ્યાં સુધી આ
આત્મા ન થાય ત્યાં સુધી તેની પર્યાયમાં દોષ છે–અશુદ્ધતા છે. અરિહંત ભગવાન જેવી અવસ્થા કયારે
થાય? પહેલાં અરિહંત ભગવાન જેવું પોતાના આત્માનું શુદ્ધસ્વરૂપ નક્કી કરે ત્યારે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન પ્રગટે
છે એટલે કે અરિહંત ભગવાન જેવો અંશ પ્રગટે છે, અને પછી તે શુદ્ધ સ્વરૂપમાં લીન થતાં સર્વ મોહનો નાશ
થઈને સાક્ષાત્ અરિહંત ભગવાન જેવી દશા થઈ જાય છે.
પોતાના સ્વરૂપમાં પણ નિઃશંકતા થઈ જાય છે; જો પોતાના સ્વભાવની નિઃશંકતા ન થાય તો અરિહંતના
સ્વરૂપનો પણ યથાર્થ નિર્ણય નથી. જેણે અરિહંતનો અને અરિહંત જેવા પોતાના સ્વરૂપનો નિર્ણય કર્યો તેણે
મોહક્ષયનો ઉપાય મેળવી લીધો છે.
પંચમકાળ હો ને સાક્ષાત્ અરિહંત ભગવાનનો વિરહ હો, પણ જેણે અંતરમાં અરિહંત ભગવાન જેવા
પોતાના સ્વભાવનો અનુભવ કર્યો છે તેણે સમસ્ત મોહની સેનાને જીતવાનો ઉપાય પ્રાપ્ત કરી લીધો છે.–
આમ ધર્મીને નિઃશંકતા હોય છે કે મારો સ્વભાવ મોહનો નાશક છે.
જેણે પ્રતીત કરી તેને પણ અલ્પકાળમાં જ સમસ્ત મોહનો નાશ થઈ જાય છે. ધર્મી જાણે છે કે અરિહંત ભગવાન
જેવો મારો સ્વભાવ છે, તે સ્વભાવ મોહનો નાશક છે; અને એ સ્વભાવની પ્રાપ્તિ તો મને થઈ છે, તેથી મોહનો
સર્વથા ક્ષય થશે–એમાં શંકા પડતી નથી. અમારા આત્મામાં બધું જ સામર્થ્ય છે–તેના જોરે દર્શનમોહ તેમ જ
ચારિત્રમોહ બંનેનો સર્વથા ક્ષય કરીને કેવળજ્ઞાન પ્રગટ કરીને સાક્ષાત્ અરિહંતદશા પ્રગટ કરશું.
PDF/HTML Page 19 of 21
single page version
ધર્મ માનવો તે તો, મીંદડીને
બોલાવીને તેને દૂધ પાઈ દેવા જેવું છે.
જ્ઞાનતત્ત્વને જાણ્યા વિના અજ્ઞાનીઓ શુભરાગને ધર્મ માને છે. રાગ તો આત્માના વીતરાગી
ધર્મમાં વિઘ્નરૂપ છે તેને બદલે અજ્ઞાની જીવો તે રાગને ધર્મનું કારણ માનીને તેનો આદર કરે છે.
જ્ઞાની તો પોતાના જ્ઞાનતત્ત્વને રાગથી જુદું જાણે છે એટલે તે રાગને ધર્મનું કારણ કદી માનતા
નથી. વચ્ચે શુભરાગ થઈ જાય તે જુદી વાત છે, પણ રાગને ધર્મનું કારણ માનીને તેનો આદર
કરવો તે તો મોટી ભૂલ છે. રાગનો આદર કરનારને આત્માના નિર્દોષ જ્ઞાનતત્ત્વની પ્રીતિ નથી.
મીંદડી આવે ત્યાં તેનો આદર કરીને તેને દૂધ પાઈ દ્યે, તો તેને દૂધપાક કરવાની હોંશ જ નથી, તે
દૂધપાક કરશે શેમાંથી?
દ્રષ્ટિમાં ન રહ્યું, તો તે જીવ રાગરહિત ધર્મ શેમાંથી કરશે? ખરેખર તેને ધર્મ કરવાની રુચિ જ
નથી. શુભભાવરૂપી મીંદડીનો આદર કરીને જ્ઞાનતત્ત્વને રાગથી જ ઢાંકી દીધું, તો હવે શેમાં રહીને
તે જીવ ધર્મ કરશે? વચ્ચે શુભરાગ આવી જાય તે જુદી વાત છે પણ તેને ધર્મ માનીને આદર ન
કરવો જોઈએ, કેમ કે રાગ તો જ્ઞાનતત્ત્વથી વિપરીતભાવ છે, રાગના આધારે કદી ધર્મ થતો નથી.
ધર્મ તો જ્ઞાનતત્ત્વના જ આધારે થાય છે. માટે ચૈતન્યમૂર્તિ જ્ઞાનતત્ત્વનો આદર, તેની રુચિ, તેનું
બહુમાન, તેના પ્રત્યે હોંશ અને તેનું અવલંબન કરવું તે જ ધર્મ કરવાની રીત છે.
PDF/HTML Page 20 of 21
single page version
કારણ છે.
येनांशेन तु रागस्तेनांशेनास्य बन्धनं भवति ।।
येनांशेन ज्ञानं तेनांशेनास्य बन्धन नास्ति ।
येनांशेन तु रागस्तेनांशेनास्य बन्धनं भवति ।।
येनांशेन चरित्रं तेनांशेनास्य बन्धनं नास्ति ।
येनांतशेन तु रागस्तेनांशेनास्य बन्धनं भवति ।। [–२१२–२१३–२१४]
વળી જે અંશથી તેને ચારિત્ર છે તે અંશથી બંધન થતું નથી, અને જે અંશથી રાગ છે તે અંશથી તેને બંધન
જે ભાવે બંધન થાય તે ભાવે કદી મોક્ષ ન થાય.