PDF/HTML Page 1 of 17
single page version
PDF/HTML Page 2 of 17
single page version
તે જ્ઞાનીના ચરણમાં હો વંદન અગણિત.
પ્રભાવના ઉદય જગતનું કલ્યાણ
કરો! જયવંત વર્તો!
PDF/HTML Page 3 of 17
single page version
ત્રિકાળ અબાધિત સિદ્ધાંત છે કે એક તત્ત્વની બીજા તત્ત્વમાં દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવે નાસ્તિ છે. ‘આત્મા
પરપણે પોતે નથી તે પોતાને લાભ–નુકશાન કેમ કરી શકે? જે આત્માને પરથી કાંઈપણ લાભ નુકશાન માને
તેને પરથી જુદા આત્મતત્ત્વની શ્રદ્ધા જ નથી.
જ આત્મા રઝળ્યો છે. કર્મે રઝળાવ્યો નથી. આત્માના સ્વભાવમાં જન્મ–મરણની નાસ્તિ છે, આત્માને લાભ
કરનાર પોતાનો અંતર સ્વભાવ અને નુકશાન કરનાર ક્ષણિક વિકારી પર્યાય છે. નુકશાન ક્ષણિક પર્યાયમાં છે.
સ્વરૂપમાં નુકશાન નથી. આત્માને પરથી તો લાભ–નુકશાન છે જ નહીં.
ઉત્તર:– પોતાનો સ્વતંત્ર સ્વભાવ ન માનતાં કોઈ પર હોય તો મને લાભ થાય, વૃષભનારાચ
નુકશાનનું કારણ છે. તો પણ ક્ષણિક અવસ્થા પૂરતા રાગ–દ્વેષ તે ત્રિકાળી સ્વભાવને નુકશાન કરવા સમર્થ નથી.
ઉત્તર:– પર મને લાભ–નુકશાન કરે એવી ‘નાસ્તિની અસ્તિ’ અને મને મારું સ્વરૂપ જ લાભ કરે છે
શકે–અને ત્રિકાળ સ્વરૂપ તે ક્ષણિક વિકારનો નાશ કરનાર છે, એ ત્રિકાળ સ્વરૂપની દ્રષ્ટિ તે જ સમ્યગ્દર્શન!
નિત્યના જોરે અનિત્યનો નાશ થઈ શકે છે, પણ અનિત્ય કદી નિત્યને નુકશાન પહોંચાડી શકતું નથી.
અવસ્થામાં ભ્રાંતિ હતી તે હતું, તે ભ્રાંતિ તૂટી કે ભવ અને ભવનો ભાવ મારા સ્વરૂપમાં નથી. એવી શ્રદ્ધામાં
જ્યાં ભ્રાંતિનો નાશ થયો ત્યાં જન્મ–મરણ છે જ નહીં.
અનંતગુણોના પિંડરૂપ એક છું–તે એકરૂપની જેને શ્રદ્ધા છે તેને જન્મ–મરણના નાશની શંકા રહેતી નથી, અર્થાત્
તેને જન્મ–મરણ હોતાં જ નથી.
PDF/HTML Page 4 of 17
single page version
PDF/HTML Page 5 of 17
single page version
આત્માની અવસ્થાને આશ્રયે આત્મા હોય, કર્તા જુદો રહી જાય અને અવસ્થા જુદી રહી જાય તેમ ન બને. કર્તા
અને કાર્ય ચૈતન્યના ચૈતન્યમાં, અને જડના જડમાં, સ્વતંત્ર છે કોઈ પરદ્રવ્ય કોઈ પરદ્રવ્યની હાલત ફેરવવા
સમર્થ નથી.
ઉત્પન્ન થાય છે, એક સમયમાં બધી ત્રણેકાળની પર્યાય આવી જતી નથી. આત્મા અનાદિ અનંત છે તેમાં
અનાદિકાળની જેટલી અવસ્થા થાય છે તે એક પછી એક થાય છે, વસ્તુમાંથી ક્રમબદ્ધપણું છૂટતું નથી. આત્મામાં
જ્ઞાનાદિ અનંતગુણો છે તેમાં એક ગુણની એક સમયમાં એક અવસ્થા હોય છે, અનંતાગુણોની થઈને એક
સમયમાં અનંતી અવસ્થા હોય છે, જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, અસ્તિત્વ, વસ્તુત્વ, આદિ આત્મામાં અનંતગુણો છે,
દરેક ગુણ સમય સમયમાં બદલે છે; ગુણ બદલે નહીં તેમ બને નહીં માટે દરેક ગુણો સમય સમયે ક્રમબદ્ધ બદલે
છે. પણ ગુણોની ત્રણેકાળની બધી અવસ્થા એક સાથે આવી જતી નથી.
બીજો માણસ કરે શું? બીજો બીજાની અવસ્થાને કરે તો વસ્તુ પરાધીન થઈ જાય. જોડે તીર્થંકર ઊભા હોય તો
પણ શું કરે? પોતાની રુચિ પોતા વડે જો સ્વભાવમાં ગઈ તો સ્વભાવની ક્રમબદ્ધ અવસ્થા થાય છે, અને પોતાની
રુચિ જો પરમાં ગઈ તો વિકારની ક્રમબદ્ધ અવસ્થા થાય છે તેમાં બીજો શું કરે?
એક ઉપજતું થકું અજીવ જ છે.
વાત છે. આ કર્તા–કર્મનો મહા સિદ્ધાંત છે.
એકરૂપ છે તેમાં એક પછી એક એવો ક્રમ પડતો નથી. માટે વસ્તુ તે અક્રમ છે; અને પર્યાય તે ક્રમરૂપ છે.
PDF/HTML Page 6 of 17
single page version
સ્વભાવ જ છે.
પર્યાય નહીં થાય, પણ વિકારી ક્રમબદ્ધ પર્યાય થયા કરશે.
દ્રષ્ટિ થતાં પોતે જ્ઞાતા દ્રષ્ટા થઈ જાય છે, અને જ્ઞાતા દ્રષ્ટાના જોર વડે અસ્થિરતા છૂટીને સ્થિર થઈ અલ્પ કાળે
મુક્તિ થાય છે. આમાં અનંતો પુરુષાર્થ છે.
અને પછી થવાની હોય તે પર્યાય પહેલાંં થાય તેમ બનતું નથી. જેમકે પહેલાંં કેવળજ્ઞાન થાય અને પછી
વીતરાગતા થાય તેમ બનતું નથી, પરંતુ જે પર્યાય જેમ થવાની હોય તેમ જ થાય છે; તેમ બધી પર્યાય એક સાથે
પણ થતી નથી સમ્યગ્દર્શનની પર્યાય અને કેવળજ્ઞાનની પર્યાય વચ્ચે અંતર્મુહૂર્તનું આંતરૂં તો પડે જ છે, પરંતુ
અંતર્મુહૂર્તમાં કેવળજ્ઞાન થયું તે કોઈએ કરી દીધું નથી; એની મેળે કાળલબ્ધિ પાકી તેથી થયું તેમ નથી. પરંતુ
ચૈતન્યના ઉગ્ર પુરુષાર્થનું તે કાર્ય છે.
પર્યાય પ્રગટી તે સ્વકાળ એટલે કે કાળ–૩. અને પુરુષાર્થ વડે જે પર્યાય થવાની હતી તે થઈ તે નિયત–૪. અને
સ્વભાવ પર્યાય પ્રગટતી વખતે જે કર્મનો અભાવ થયો તે કર્મ–પ. ચાર સમવાય અસ્તિરૂપે પોતામાં આવી જાય
અવશ્ય કેવળજ્ઞાન લેવાનો છે. વસ્તુદ્રષ્ટિના જોરમાં પ્રયત્ન વડે સ્થિર થાય છે, અને પછી–વીતરાગ થાય છે.
અનંતી પર્યાયનો પિંડ ભરચક દ્રવ્ય પડ્યું છે તેના ઉપર દ્રષ્ટિ જતાં વિકારની દ્રષ્ટિ ટળી જાય છે, પરાશ્રય દ્રષ્ટિ
છે. ઉગ્ર વીર્ય કે મંદ વીર્યના કારણ પ્રમાણે જે વખતે જે પર્યાય થઈ તેનો તે સ્વકાળ છે. બીજો કોઈ કાળ ચૈતન્યને
અટકાવતો નથી. કોઈ કહેશે કે કોઈ ઉગ્ર પુરુષાર્થ કરે કોઈ મંદ પુરુષાર્થ કરે તેનું શું કારણ? તેનું કારણ ચૈતન્યનું
પોતાનું છે. ઉગ્ર કે મંદ પુરુષાર્થે પોતે પરિણમ્યો છે, પુરુષાર્થને
PDF/HTML Page 7 of 17
single page version
કારણ નથી, અકારણ પારિણામીક દ્રવ્યને કોઈનું કારણ લાગુ પડતું નથી. કર્મ તો નિમિત્ત માત્ર છે. પોતે અકારણ
પારિણામીક દ્રવ્ય છે તેમાં કોઈનું કારણ લાગુ પડતું નથી. કોઈ દ્રવ્ય કોઈ દ્રવ્યને અટકાવતું નથી, જો અટકાવે તો
દ્રવ્ય પરાધીન થઈ જાય.
ગયો, કર્મનો, કાળનો, ગુરુનો, દેવનો અને પુસ્તકનો આશ્રય દ્રષ્ટિમાંથી છૂટી ગયો અને મારી અવસ્થા મારામાં
મારા કારણે થાય છે. એમ પ્રતિત થઈ. આત્મામાં પર્યાય એક પછી એક પોતામાંથી થાય છે એમ પ્રતિત થતાં
પરદ્રવ્યનો આશ્રય ટળ્યો તે પુરુષાર્થ થયો, તે પુરુષાર્થ દ્વારા જે સ્વભાવ પ્રગટ્યો તે સ્વભાવ, વગેરે પાંચે
સમવાય એક પુરુષાર્થ કરતાં આવી જાય છે.
છે તે વસ્તુમાં અને પર્યાયમાં ભેદ ભાળતો નથી, વસ્તુ ને વસ્તુની પર્યાય વચ્ચે ભેદનો વિકલ્પ રહેતો નથી. વસ્તુ
ઉપર દ્રષ્ટિ જતાં મુક્તિ ક્યારે થશે તેવો આકુળતા અને ખેદનો વિકલ્પ ટળી જાય છે, વિકલ્પ ગયો પછી દ્રવ્ય
અને પર્યાયમાં ભેદ ભાળતો નથી; તેમાં જ્ઞાતા દ્રષ્ટાનું અનંતુ પરાક્રમ આવ્યું. તે જ્ઞાતા દ્રષ્ટાના જોરમાં સ્વરૂપમાં
મોક્ષમાર્ગની પર્યાયમાં ભેદ અને વિકલ્પ રહેતો નથી, આમાં અનંતુ પરાક્રમ છે.
પુરુષાર્થ થયો. દ્રવ્ય ઉપર દ્રષ્ટિ જતાં આકુળતાનો વિકલ્પ તૂટી જાય છે, અને જ્ઞાતા દ્રષ્ટાની તીખાશ વડે સ્થિર
થઈ મોક્ષપર્યાયને પામે છે. દ્રવ્ય ઉપર દ્રષ્ટિ છે એટલે તેના જોરમાં મુક્તિની પર્યાય ઝટ થઈ જાય છે, આકુળતાનો
જુએ તો વસ્તુમાં રાગ–દ્વેષ નથી. પણ નવો નવો જે રાગ–દ્વેષ થાય છે તે પોતાના ઊંધા પુરુષાર્થ વડે થાય છે,
તેમાં બીજાનો વાંક નથી. જીવની ક્રમબદ્ધ પર્યાયનું ભાન થ્યું એટલે જડની ક્રમબદ્ધ પર્યાયનું પણ ભાન થાય છે.
શરીરમાં રોગ આવવાનો હોય ત્યારે આવે છે. શરીરમાં રોગ જ્યારે જ્યારે આવે તે તેની ક્રમબદ્ધ
પથરાવાના હોય તો કાચ પથરાય, તેની અવસ્થા જેમ થવાની હોય તેમ ક્રમબદ્ધ થાય છે.
નિમિત્ત મળી જાય છે. દરેકે દરેક પરમાણુ સ્વતંત્ર કાર્ય કરી રહ્યા છે. એક પરમાણુને બીજો પરમાણુ પરિણમાવી
PDF/HTML Page 8 of 17
single page version
માટીમાંથી ક્રમબદ્ધ પર્યાય થાય તે તેના માટીના પોતાના કારણે થાય છે; નહીં કે કુંભારને કારણે
ઉત્તર:– ઘડો ન થવાનો હોય ને માટીનો પિંડ રહેવાનો હોય તો તે પણ ક્રમસર જ છે. તે ક્રમ તોડવાને
વગર રહેજ નહીં વીતરાગ સ્વભાવ સમજે તેને વીતરાગતાનું કાર્ય આવ્યા વગર રહે જ નહીં.
ઉપરનું વલણ છોડ, કારણકે જ્યાં જેની દ્રષ્ટિ ત્યાં તે તરફની તેની ક્રમબદ્ધ પર્યાય થાય છે. બીજાનું કર્તાપણું
છોડતાં અનંતો પુરુષાર્થ આવી જાય છે.
PDF/HTML Page 9 of 17
single page version
પ્રભાત તો ઘણાં ઊગે છે, પણ આ પ્રભાત (કેવળજ્ઞાન પ્રકાશ) ઊગે છે; તે કદી અસ્ત ન થાય એવી
અનંતકાળ છે.
૩–જ્ઞાનનો સ્વભાવ સુખ, આનંદ સ્વરૂપ અને જગતના ગમે તેવા અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ પ્રસંગમાં
જ્ઞાનસ્વભાવને જાણતાં રાગદ્વેષનો નાશ થાય છે તે જ જ્ઞાન અને જ્ઞાનની ક્રિયા છે. જ્ઞાન પોતે દુઃખ નથી. જો
જ્ઞાન પોતે દુઃખરૂપ હોય તો દુઃખ ટાળવાનો ઉપાય કયો? જ્ઞાન અંદર અને જ્ઞાનની ક્રિયા બહાર થાય એવું નથી.
આત્માનું જ્ઞાન અને જ્ઞાનની ક્રિયા બધું આત્મામાં જ છે.
(
એકપણું છે.
સ્વતંત્રપણે બદલનાર છે, તેવી જ રીતે હું–આત્મા પણ શુદ્ધ અને સ્વતંત્રપણે ત્રિકાળ ટકનાર દ્રવ્ય છું અને મારી
शुद्धस्वभावमहिमन्युदिते मयीति।
किं बंधमोक्ष पथपातिभिरन्यभावै–
र्नित्योदयः परमयं स्फुरतु स्वभावः।।
PDF/HTML Page 10 of 17
single page version
ઉપર–શુદ્ધતા ઉપર દ્રષ્ટિ કરીને પરભાવને ટાળે છે તેને અનંતદર્શન–જ્ઞાનાદિ સ્વચતુષ્ટય પ્રગટે છે.
‘રાત્રિ વ્યતીત થઈ, પ્રભાત થયું; દ્રવ્ય નિદ્રાથી જાગૃત થયા હવે ભાવ નિદ્રા ટાળવાનો પ્રયત્ન કરો’ મોહ
મેલ નથી, આગળીયો નથી, વિઘ્ન નથી.) એવા વિલસતા (વિકાસરૂપ) ચૈતન્ય સ્વભાવનું ખીલવું અર્થાત્
વિકસવું થાય છે. તે ચૈતન્ય જ્યોતરૂપ સુમંગળ ખીલ્યું તે ખીલ્યું–તે કદી પણ અસ્ત થવાનું નથી એવા સાદિ
અનંત મંગળ પ્રભાતને (કેવળજ્ઞાનને) જ્ઞાનીઓ બેસતું વર્ષ અથવા ‘સુમંગળ પ્રભાત’ કહે છે.
૧૦–શ્રી પદ્મનંદી આચાર્ય સુપ્રભાતનું વર્ણન કરતાં કહે છે કે:– જેમ રાત્રિનો અંત આવતાં અંધકારનો
વડે અંત આવે છે. હું ચૈતન્યમૂર્તિ ઝળહળતી પૂર્ણ પ્રકાશમાન સ્વ–પર પ્રકાશક જ્ઞાનજ્યોત છું એવી શ્રદ્ધાના જોરે
એકાગ્રતામાં વધતાં વધતાં છેવટ પૂર્ણ કેવળજ્ઞાનરૂપી સુપ્રભાત ઉદય પામે છે, તે કેવળજ્ઞાનના ઝળહળતા
(પદ્મનંદી પંચવિંશતિકા પાનું ૪૪૨)
૧૧–ઉપર કહ્યું તેવા સુપ્રભાતની પ્રાપ્તિ અર્થે વંદના:–
અનંત વીર્યના વિઘ્નરૂપ વીર્યાવરણ કર્મનો નાશ કરવાથી જેને અનંતવીર્ય પ્રગટ્યું છે, અને
ઊઘડી ગયાં છે અર્થાત્ જેઓ કર્મના આવરણોને ભેદીને–નાશ કરીને કેવળજ્ઞાનરૂપી સુપ્રભાતના સંપૂર્ણ પ્રકાશને
પામ્યા છે તે ભગવંતોને તેવા પ્રકાશની પ્રાપ્તિ અર્થે નમસ્કાર કરૂં છું; સુપ્રભાતના સુપ્રકાશની પ્રાપ્તિ અર્થે (જ્યાં
સુધી તેવી દશા પ્રાપ્ત ન થાય ત્યાં સુધી) ફરી ફરી નમસ્કાર કરૂં છું.
દર્શનાવરણીય એવા જે બે કર્મો છે તે કર્મોરૂપી મોહનિદ્રાને ટાળીને જે જ્ઞાનીઓ–મહાત્મા પુરુષો સમ્યગ્દર્શન અને
સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપી બે ચક્ષુઓ ખોલીને સ્વભાવમાં જાગૃત થયા છે એવા જે મુનિશ્વરો–જ્ઞાની મહાત્માઓ તેઓને તેવા
અમિત ફળ દાતારની, જેથી ભેટ થઈ તૂજ રે!
PDF/HTML Page 11 of 17
single page version
૧પ–શ્રી આનંદઘનજી પોતાના આત્માને સંબોધતાં–પુરુષાર્થ જગાડવા જિનેશ્વર પ્રત્યે કરાર કરે છે–
ધર્મ જિનેશ્વર ગાઉં રંગશું ભંગ મ પડશો હો પ્રીત જિનેશ્વર, બીજો મન મંદિર આણું નહીં એ અમ કુળવટ રીત!
૧૬–અનેકાંતવાદ:– હું મારા સ્વરૂપમાં પૂર્ણ છું એવી શ્રદ્ધા અને પરનું મારામાં કાંઈ નથી તેનું નામ
પ્રકાશમાન છે એવું જે કેવળજ્ઞાન તેનો ઉદય થાવ! ઉદય થાવ!
स्यात्कर्तात्मात्म भावस्य परभावस्य न क्वचित्।।
જાણક સ્વભાવમાં પાપ તો નથી અને પુણ્ય પણ નથી, પુણ્ય ભાવ પણ તારા જાણક સ્વભાવથી વિરુદ્ધ ભાવ છે–
કે–હું અને તું સિદ્ધ છીએ, મારા અને તારા આત્મામાં સિદ્ધપણું સ્થાપું છું એટલે સિદ્ધને જે ભાવો ન હોય તે
ભાવોનો આદર છોડી દે. તારો આત્મા સિદ્ધ જેવડો જ છે, અને તેમાં સિદ્ધપણું સ્થાપ્યું–તો હવે તેમાં બીજા ભાવો
(સિદ્ધને ન હોય તેવા ભાવો) સમાશે નહીં–માટે બીજા ભાવોનો આદર છોડી દે! ’ (પૂ. શ્રી કાનજી સ્વામીના
સમયસાર કલશ ૪ ના વ્યાખ્યાનમાંથી) આ સિદ્ધપણાની વાત દુનિયા કેમ માનશે?
PDF/HTML Page 12 of 17
single page version
તને તારા સ્વરૂપના આનંદનો અનુભવ પ્રગટ નથી, માટે જ જ્ઞાનીઓ તને તારા સ્વરૂપની ઓળખાણ
રોકી શકવા સમર્થ નથી. આવા તારા જ્ઞાયક સ્વભાવને જાણ અને તેમાં ઠર તો તને દુઃખ રહેશે નહીં–અને તારા
તારામાં જ ભર્યો છે તેને ભોગવ, પરને ભોગવવાની ઈચ્છા મૂકી દે!
રડતાં પણ નહીં છૂટે, માટે એવા અજ્ઞાનમય દુષ્કૃત્ય છોડ રે છોડ! હવે સાવધાન થા! સાવધાન થા! સર્વજ્ઞ
तं गिण्ह नियदमेदं जदि इच्छसि कम्मपरिमोक्खं।।
રે! ગ્રહણ કર તું નિયત આ જો કર્મ મોક્ષેચ્છા તને. ૨૦પ.
PDF/HTML Page 13 of 17
single page version
જ્ઞાન પદને પામતા નથી અને આ પદને નહીં પામતા થકા તેઓ કર્મોથી મુક્ત થતા નથી; માટે કર્મથી મુક્ત થવા
ઈચ્છનારે કેવળ (એક) જ્ઞાનના આલંબનથી, નિયત જ એવું આ એક પદ પ્રાપ્ત કરવા યોગ્ય છે.
एदेण होहि तित्तो होहदि तुह उत्तमं सोक्खं।।
કરીને આ જ્ઞાન માત્રથી જ સદાય સંતોષ પામ; એટલું જ સત્ય અનુભવનીય (અનુભવ કરવા યોગ્ય) છે જેટલું
આ જ્ઞાન છે–એમ નિશ્ચય કરીને જ્ઞાનમાત્રથી જ સદાય તૃપ્તિ પામ. એમ સદાય આત્મામાં રત, આત્માથી સંતુષ્ટ
અને આત્માથી તૃપ્ત એવા તને વચનથી અગોચર એવું સુખ થશે; અને તે સુખ તે ક્ષણે જ તું જ સ્વયમેવ દેખશે,
બીજાઓને ન પૂછ. (તે સુખ પોતાને જ અનુભવગોચર છે, બીજાને શા માટે પૂછવું પડે?)
પુણ્યની
આશ્રિત જે ભાવ તે ધર્મ છે. પુણ્ય–પાપ બાહ્ય શરીરાદિની ક્રિયાથી થતા નથી, પણ આત્માના ભાવથી થાય છે.
છે. બહારમાં અન્નનો ત્યાગ તે ખરેખર આત્માના હાથની વાત નથી. વળી જો બાહ્ય ક્રિયાથી પુણ્ય–પાપ હોય તો
કોઈ ડોકટર ઓપરેશન કરતો હોય તેને પાપ જ
PDF/HTML Page 14 of 17
single page version
આત્મા કરી શકતો નથી, માત્ર ભાવ કરી શકે છે; આથી નક્કી થયું કે પુણ્ય–પાપ બન્ને આત્માના જ વિકારી
ભાવ છે. હવે પુણ્યની હદ કેટલી? તે વિચારીએ.
સંયોગાધીન વિકાર ભાવ જીવ કરે તો થઈ શકે, અને તેનું ફળ સંસાર મળે. પાપથી છૂટવા માટે પુણ્યનો આશ્રય
લેવો તેની ના નથી, પણ દ્રષ્ટિમાં તેનો આદર ન હોવો જોઈએ. સાચી ઓળખાણ થયા પછી વીતરાગ થયા
પહેલાંં વચ્ચે પુણ્યના શુભભાવ આવ્યા વગર રહે નહીં. વચ્ચે પુણ્ય આવ્યા વગર કોઈ સીધો વીતરાગ થઈ જાય
નહીં, આથી ધર્મમાં પુણ્ય મદદગાર છે એમ નથી કહેવું, પણ જ્યારે તે પુણ્યભાવનો અભાવ કરે ત્યારે જ
વીતરાગ થઈ શકે, એટલે ઊલટો પુણ્ય ભાવ તો વીતરાગતામાં વિઘ્નકર્તા છે.
હિત નથી. ’ એવો દ્રષ્ટિમાં પુણ્યનો તદ્ન અસ્વીકાર થયા વગર કદી ધર્મની શરૂઆત પણ થાય નહીં.
(૧) પુણ્ય તે ધર્મ નથી, ધર્મનું અંગ નથી કે ધર્મમાં મદદ કરનાર પણ નથી.
(૨) જ્યાં સુધી અંતરમાં પુણ્યની ઈચ્છા પડી છે ત્યાં સુધી ધર્મની શરૂઆત થતી નથી, એથી પુણ્યની
સ્વરૂપની બહાર છે; અને તેથી તેના ફળમાં પણ બાહ્યનો જ સંયોગ મળે છે.
ક્યાં ચૈતન્ય ભગવાન આત્માનો સ્વભાવ! અને ક્યાં જડ કર્મનો સ્વભાવ! આત્માના સ્વભાવના
તેને સ્વભાવની પ્રતિત નથી, જ્યાં અંદરના સ્વભાવની પ્રતિત થઈ અને નિમિત્તનો નકાર થયો (અવલંબન
છૂટયું) ત્યાં ભવનો અભાવ જ છે, પણ માત્ર નિમિત્તનું લક્ષ કરે અને ઉપાદાનને ન જાણે તો મુક્તિ થાય નહીં.
અને જો ઉપાદાનનું લક્ષ કરે તો ચૈતન્ય શુદ્ધ સ્વભાવની શ્રદ્ધા તેનું જ જ્ઞાન અને તેમાં સ્થિરતા કરવાથી બંધનો
નાશ અવશ્ય થાય છે. માત્ર બંધને જાણવાથી કે તેનો વિચાર કર્યા કરવાથી બંધન કપાતું નથી.
આત્માના પુરુષાર્થને રોકે નહીં; જે વીર્યે ઊંધુંં થઈને કર્મ બાંધ્યું, તે જ વીર્ય સવળું થાય તો તે કર્મને ક્ષણમાત્રમાં
તોડી નાંખે. કર્મ લાંબા કે તું? કોની સ્થિતિ વધારે? પ્રભુ! બધી શક્તિ તારી પાસે જ ભરી છે, પણ અનાદિથી તેં
પરની વાત માંડી છે; તેથી સ્વાશ્રયની પ્રતીતિ નથી. ઘરે લગ્ન વખતે ‘ભંગીઆ જમી ગયા કે નહીં’ એમ
ભંગીઆને યાદ કરે પણ ‘ભાઈઓ જમી ગયા કે નહીં’ તે યાદ ન કરે એ કેવું? ભાઈઓને ભૂલીને ભંગીઆને
યાદ કરે છે તે મૂર્ખાઈ જ છે, તેમ અનંતગુણનો પિંડ જે બંધુરૂપે સદાય સાથે રહેનાર
PDF/HTML Page 15 of 17
single page version
જેણે ઓળખાણ માંડી છે તે બધા મૂર્ખ જ છે, અજ્ઞાની છે, તેઓ મુક્તિ પામતા નથી.
વળગી બેઠો? માટે તે નિમિત્ત કર્મની દ્રષ્ટિ છોડ! અને સ્વભાવ તરફ દ્રષ્ટિ કર! ભગવાનનો ઉપદેશ ધર્મની વૃદ્ધિ
રસી’ એવા શુભભાવે બંધાયેલ તીર્થંકર નામકર્મનો ઉદય થતાં વીતરાગની ધ્વનિ નીકળે છે તે સ્વભાવ–ધર્મની
વૃદ્ધિ માટે છે; તે ધ્વનિ કહે છે કે ‘જાગ! જાગ! તારી મુક્તિ અલ્પકાળમાં જ છે, તારો સ્વભાવ પરિપૂર્ણ
પુરુષાર્થથી ભરેલો છે;’ આ રીતે નિમિત્ત–ઉપાદાનની સંધિ તૂટતી નથી તે માટે તો ઉપદેશ છે.
લવાજમ રૂા. ૨–૮–૦ અઢી જ રહેશે.
ધર્મ તેનું નામ કે ધર્મ જાણ્યો, માન્યો, પછી પ્રતિકૂળ પ્રસંગ આવે ત્યારે સમજે કે તે તેનામાં ને હું મારામાં,
અશુભરાગ ટાળીને શુભરાગ હોય, તે શુભરાગ પણ હદનો આવે છે કારણકે સ્વરૂપની હદ ચૂકીને તે શુભરાગ
પણ થતો નથી, પણ અહીં તો તે હદના શુભરાગને પણ ટાળવાની વાત છે.
જેણે પરથી જુદાપણું જાણ્યું છે તેણે પરથી એકપણું ઉખેડ્યું છે, એવા મુનિઓએ પર સાથેના એકપણાને અત્યંત
જરૂર ભાન થાય જ. આ વસ્તુ તને કાને પડે, તારી સાચી જિજ્ઞાસા હોય, રુચિ હોય ને તને કેમ ન સમજાય?
આચાર્યદેવ કહે છે કે અમે અનેક પડખાંથી આત્માને જુદો બતાવ્યો, તો હવે તત્કાળ ભાન કેમ ન થાય? તત્કાળ
આબાલવૃદ્ધ સૌને ભાન થાય જ. × × × ×
લેતું પ્રગટ થાય, આકુળતા અને પરાધીનતાને ટાળતું પ્રગટ થાય; ભાન થતાં શાંતિ થાય, આનંદ થાય. ભાન થતાં
આકુળતા ન ટળે અને શાંતિ ન થાય એવું આ શાસ્ત્રમાં છે નહીં. + × + (૧૯૯૯ આસો સુદ ૨ શુક્ર)
PDF/HTML Page 16 of 17
single page version
સમજાય? અવશ્ય સમજાય. શરીર, મન વાણી, તે મારાં નથી, તે તરફ થતી લાગણી તે મારી નથી, એમ વીર્ય
પરમાંથી અટક્યું અને મારું જ્ઞાન–આનંદનું વીર્ય મારામાં છે એમ જાણ્યું તો કયા પુરુષને યથાર્થ ભાન શીઘ્ર–
તત્ત્કાળ ન થાય? થાય જ. જેણે પાત્ર થઈને સાંભળ્યું તે યથાર્થપણાને કેમ ન પામે?
ચૈતન્યની વહેંચણી ન પામે?
આ વાત સાંભળીને એવો ક્યો જીવ હોય કે જેને આત્માનું ભાન ન થાય? થાય જ.
જગત કેમ નહીં સમજે? અવશ્ય સમજશે. શું કહીએ સમયસારની વાત! એ તો જેને સમજાયું હોય તેને ખબર
પડે. જેમાં કેવળી તીર્થંકરના પેટ ભર્યા છે, જે ખરું જિન શાસન છે. આચાર્યદેવે અદ્ભુત કરુણા વરસાવી છે. આ
સમયસાર કોઈ નિમિત્ત–ઉપાદાનના બળવાન યોગે રચાયું છે.
નિજરસથી ખેંચાઈને, અજ્ઞાનમાં જે રાગ અને આકુળતાના રસનું વેદન હતું તે વેદનને તોડીને, પોતાના જ્ઞાન
અને આનંદ રસથી ખેંચાઈને પ્રગટ થાય છે, આવો પ્રભુ શાંત મીઠા, મધુર રસથી ભરપૂર છે. સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ
થતાં પુણ્ય–પાપના આકુળતાવાળા ભાવ તેને અંશે નાશ કરતો પોતામાં એકાગ્ર થતો નિજરસ પ્રગટે છે, આનું
નામ સમ્યગ્દર્શન–આનું નામ સમક્તિ, બાકી બધી સૌની માનેલી વાડાની વાત.
બતાવ્યો, તો એવું જાણીને એવો કોણ પુરુષ છે કે જેને ભેદજ્ઞાન ન થાય? થાય જ. આચાર્યદેવથી પંચમકાળના
પ્રાણીની પાત્રતા જોઈને શાસ્ત્ર લખાયાં છે. પંચમકાળના પાત્ર જીવો જડ–ચૈતન્યની વહેંચણી કરીને જરૂર સ્વરૂપને
મૂળ પાયો છે અને મોક્ષનું બીજ છે. વીતરાગ થઈ ગયા તેની આ વાત નથી, આ તો ચોથી ભૂમિકાની વાત છે.
પરથી ભિન્નપણાનું ભાન અહીં બતાવ્યું છે. કોઈ દીર્ઘ સંસારી હોય તેની તો અહીં વાત જ નથી, તે તેને ઘરે રહ્યો;
અહીં તો આ ભાન થઈને એક બે ભવે મોક્ષ જવાના છે તેની વાત છે. જેણે આત્માનો અનંત પુરુષાર્થ દેખ્યો નથી
તેને અનંત સંસાર રખડવાનો છે. કોઈ કહે કે કર્મ નડે છે, કાળ નડે છે, જડ મને અવગુણ કરાવે છે, તેમ
માનનાર પાખંડદ્રષ્ટિ અનંત સંસારી છે, તેની અહીં વાત નથી.
પ્રવચન ૩–૭–૦
મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક
સર્વ સામાન્ય પ્રતિક્રમણ ૦–૮–૦
PDF/HTML Page 17 of 17
single page version
ઉત્તર:– આસ્રવનું શું સ્વરૂપ છે અને તેનું લક્ષણ શું છે તે અનાદિથી આત્માએ જાણ્યું નથી તેથી.
પ્રશ્ન:– ક્રોધાદિભાવ મારું કાર્ય (–કર્મ) છે, એમ કોણ માને છે?
ઉત્તર:– સંસારી અજ્ઞાની જીવ માને છે કે હું કર્તા અને ક્રોધાદિ ભાવ મારું કાર્ય.
પ્રશ્ન:– ક્રોધાદિભાવ મારું કાર્ય એમ અજ્ઞાની જીવ માને છે, એમ શા ઉપરથી કહો છો?
ઉત્તર:– અજ્ઞાની જીવો માને છે કે, ઘરમાં જરા સર્પફુંફાડો (કડકાઈ) રાખીએ તો સ્ત્રી, પુત્ર, નોકરાદિ સરખાં
સગવડતા હોવી જોઈએ. પાપનું ફળ સગવડ મળે એમ બને જ નહીં.
ઉત્તર:– સંસારની સગવડતા તે પૂર્વના પુણ્યનું ફળ છે. સંસારની સરખી વ્યવસ્થા પૂર્વના પુણ્યનું ફળ છે.
પૂર્વે પાપાનુબંધી પુણ્ય બાંધ્યું, અને અજ્ઞાન ભાવ ટાળ્યો નહીં તેથી તે પુણ્યનું ફળ ભોગવતી વખતે તેને
ક્રોધ વગેરે પાપ કરવાના ભાવ આવે છે. એ ધ્યાનમાં રાખવું જોઈએ કે, સંસારની સગવડ–અગવડ તે
વર્તમાન ધર્મ કરવામાં લાભદાયક કે નુકશાનકારક નથી. બહારના સંજોગો તો પોતપોતાના કારણે
ઉત્તર:– આત્માનું સ્વરૂપ સમજવાની અરુચિ તે ક્રોધ છે.
પ્રશ્ન:– ક્રોધાદિમાં ‘ક્રોધ’ નો અર્થ કહ્યો. હવે ‘આદિ’ માં શેનો સમાવેશ થાય છે?
ઉત્તર:– ‘ક્રોધાદિ’ શબ્દનો અર્થ મિથ્યાત્વ (મોહ) અને રાગ દ્વેષ થાય છે, એટલે આદિ શબ્દમાં મિથ્યાત્વ અને
ઉત્તર:– (૧) અજ્ઞાની (૨) પર્યાય બુદ્ધિ (૩) દીર્ઘ સંસારી (૪) મિથ્યાદ્રષ્ટિ.
પ્રશ્ન:– જે આત્માના ચૈતન્ય સ્વરૂપને અને ક્રોધાદિ ભાવને ભિન્ન ભિન્ન લક્ષણથી પિછાન કરી યથાર્થ જાણે તેને
પ્રશ્ન:–
existences.
રહેલ રૂા. ૨ાા પોસ્ટકાર્ડ લખી પાછા મંગાવી લેવા કૃપા કરશો.