PDF/HTML Page 1 of 45
single page version
PDF/HTML Page 2 of 45
single page version
જરૂરી છે. આ ક્રમબદ્ધપર્યાયનો યથાર્થ નિર્ણય, અનેક પ્રકારની વિપરીત
માન્યતાઓના ગોટા કાઢી નાંખે છે, ને બધા પડખાંનું (–નિશ્ચય–વ્યવહારનું,
ઉપાદાન–નિમિત્તનું કર્તાકર્મ વગેરેનું) સમાધાન કરાવે છે. આ
ક્રમબદ્ધપર્યાયનો નિર્ણય કર્યા વગર જીવને પરમાં કર્તાબુદ્ધિની મિથ્યામાન્યતા
કદાપિ મટતી નથી. તેથી પરમ કૃપાળુ ગુરુદેવે મુમુક્ષુ જીવો ઉપર મહાન
કરુણા કરીને વિશિષ્ટ પ્રવચનો દ્વારા આ વિષય સ્પષ્ટ કર્યો છે. (આ અંકમાં
છપાયેલા પ્રવચનો પણ પૂ. ગુરુદેવે વાંચી જવા કૃપા કરી છે.)
પ્રવચનોમાં આ વાત ખાસ સમજાવવામાં આવી છે કે જ્ઞાયકસ્વભાવના
નિર્ણયના પુરુષાર્થ વડે જ ક્રમબદ્ધપર્યાયનું સ્વરૂપ યથાર્થપણે સમજાય છે. જે
જીવ જ્ઞાયકસ્વભાવના નિર્ણયનો પુરુષાર્થ નથી કરતો તેને ક્રમબદ્ધપર્યાયનો
પણ નિર્ણય થતો નથી. આ રીતે જ્ઞાનસ્વભાવ તરફથી શરૂઆત કરે તો જ
આ વાત યથાર્થ સમજાય તેવી છે. અને આ રીતે જે જીવ યથાર્થપણે આ
વાત સમજશે તેને આત્મહિતનો મહાન લાભ થશે.
PDF/HTML Page 3 of 45
single page version
કુંદકુંદાચાર્યદેવનું અતિશય ભક્તિપૂર્વક સમૂહપૂજન થયું હતું...
પ્રસન્નતા વચ્ચે પૂ. ગુરુદેવે નિયમસારજી પરમાગમ ઉપરના અપૂર્વ પ્રવચનોની અદ્ભુત મંગલકારી શરૂઆત
કરી હતી. નિયમસાર તે ભગવાન શ્રી કુંદકુંદાચાર્યદેવના ‘રત્ન ચતુષ્ટય’ માંનું એક મહાન પરમાગમ રત્ન છે,
સાક્ષાત્ ઉપકારોનું અતિશય ભક્તિપૂર્વક સ્મરણ કરીને, કુંદકુંદાચાર્યપ્રભુનું વિદેહક્ષેત્રે સીમંધરપ્રભુ પાસે ગમન
તેમજ તેમના આચાર્યપદનો પરમ મહિમા પ્રસિદ્ધ કર્યો હતો. તેમજ નિયમસારના અદ્વિતીય ટીકાકાર મહાસમર્થ
સંત ભગવાનશ્રી પદ્મપ્રભ મુનિરાજનો મહિમા પણ અતિશય ભક્તિપૂર્વક વ્યક્ત કર્યો હતો.
અને ગણધરભગવાન શ્રી ગૌતમસ્વામી પછી તરતજ જેમનું નામ મંગલાચરણમાં આવે છે એવા ભગવાન શ્રી
કુંદકુંદાચાર્યદેવના નિયમસાર પરમાગમ ઉપર પરમ પૂજ્ય ગુરુદેવના પ્રવચનમાં જે અધ્યાત્મરસની ધારા છૂટે છે
તેનાથી ભક્તજનોનાં હૈયાં હર્ષથી હચમચી ઊઠે છે ને આત્મા પ્રસન્નતાથી ડોલી ઊઠે છે.
કુંદકુંદાચાર્યદેવ સન્મુખ મહાન ભક્તિ થઈ હતી. આ રીતે આચાર્યપદારોહણનો અને નિયમસારની શરૂઆતનો
દ્વિવિધ મહોત્સવ આનંદપૂર્વક ઉજવાયો હતો.
નિમ્નલિખિત સ્થાનેથી પુસ્તક લઈ જવું અથવા મંગાવી લેવું.
પુસ્તકો મેળવવાનાં સ્થળો...
૧ શાહ મલુકચંદ છોટાલાલ ઝોબાળીઆ પાંચકુવા, કાપડ બજાર, અમદાવાદ.
૨ દિ. જૈન સ્યાદ્વાદ પ્રચારિણી સભા ઠે. વૈશાખલેન, નં ૧. કલકત્તા, ૭.
૩ શ્રી જૈન દિગમ્બર મંદિર પાલીતાણાના ઉતારા સામે, સદર, રાજકોટ.
૪ શાહ હિંમતલાલ છોટાલાલ ઝોબાળીઆ ૬૮/૭૧ સુતાર ચાલ, મુંબઈ ૨.
PDF/HTML Page 4 of 45
single page version
મૂકતી, પૂ. ગુરુદેવની પાવનકારી વાણીમાં,
વાર આસો સુદ સાતમથી અગીયારસ સુધી એવી જ
છે. તેને સ્વભાવસન્મુખ પરિણમનમાં શુદ્ધપર્યાય જ થતી જાય છે.
ક્રમબદ્ધ જ હોય કે અક્રમબદ્ધ? પોતાના જ્ઞાન સ્વભાવને સામે રાખીને
પણ જ્ઞાયકસ્વભાવને ભૂલીને વિચારે તો એક પણ વસ્તુનો નિર્ણય થાય
PDF/HTML Page 5 of 45
single page version
એટલે આત્માનો જ્ઞાયકસ્વભાવ, તે સ્વભાવમાં વળીને અભેદ થયેલું જ્ઞાન રાગાદિનું પણ અકર્તા જ છે.
વગેરેમાં) કરતા આવ્યા છે; ત્યાં કહ્યું હતું કે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ પોતાની નિર્મળ પર્યાયમાં સ્થિત થઈને
જે ઊપજે છે તે જ ખરેખર જીવ છે, રાગાદિ ભાવોમાં જે સ્થિત છે તે ખરેખર જીવ નથી. જીવ જ્ઞાયકસ્વભાવ છે,
તે જ્ઞાયકસ્વભાવ ખરેખર રાગપણે ઊપજતો નથી, –એટલે જ્ઞાયક સન્મુખ થયેલો જીવ રાગનો કર્તા થતો નથી,
જ્ઞાયકની દ્રષ્ટિમાં તેને રાગની અધિકતા થતી નથી, માટે તે રાગાદિનો અકર્તા જ છે. આવું જ્ઞાયકસ્વભાવનું
અકર્તાપણું ઓળખાવીને, અહીં તે જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિ કરાવવાનું પ્રયોજન છે.
મિથ્યાત્વપણે ઊપજે છે. અહીં આચાર્યદેવ તે અજ્ઞાનીને તેનો જ્ઞાયકસ્વભાવ સમજાવે છે; આત્મા તો સ્વ–
પરપ્રકાશક જ્ઞાયકસ્વભાવી છે, તેનો જ્ઞાયકભાવ ઉપજીને રાગને ઉત્પન્ન કરે કે મિથ્યાત્વાદિ કર્મોને બંધાવામાં
નિમિત્ત થાય, ––એમ નથી; તેમજ તે કર્મોને નિમિત્ત બનાવીને તેના આશ્રયે પોતે વિકારપણે ઊપજે–એવો પણ
તેનો સ્વભાવ નથી; પણ જ્ઞાયકના અવલંબને ક્રમબદ્ધ જ્ઞાયકભાવપણે જ ઊપજે–એવો આત્માનો સ્વભાવ છે.
પોતે નિમિત્તપણે થઈને બીજાને નહિ ઉપજાવતો, તેમજ બીજાના નિમિત્તે પોતે નહિ ઊપજતો એવો
જ્ઞાયકસ્વભાવ તે જીવ છે. સ્વસન્મુખ રહીને પોતે સ્વ–પરપ્રકાશક જ્ઞાનપણે ક્રમબદ્ધ ઊપજતો થકો રાગને પણ
જ્ઞેય બનાવે છે. અજ્ઞાની રાગને જ્ઞેય ન બનાવતાં, તે રાગની સાથે જ જ્ઞાનની એકતા માનીને મિથ્યા દ્રષ્ટિ થાય
છે, ને જ્ઞાની તો જ્ઞાનસ્વભાવમાં જ જ્ઞાનની એકતા રાખીને, રાગને પૃથકપણે જ્ઞેય બનાવે છે, એટલે જ્ઞાની તો
જ્ઞાયક જ છે, રાગનો પણ તે કર્તા નથી.
આ વાત છે જ્ઞાનીની, પણ સમજાવે છે અજ્ઞાનીને. અંતરમાં જેને જ્ઞાનસ્વભાવ અને રાગની ભિન્નતાનું
PDF/HTML Page 6 of 45
single page version
જ્ઞાયકભાવ કર્તા થઈને જ્ઞાનને ઉપજાવે કે રાગને ઉપજાવે? જ્ઞાયકભાવ તો જ્ઞાનને જ ઉપજાવે. માટે, જ્ઞાયકભાવ
રાગનો કર્તા નથી–એમ તું સમજ, અને જ્ઞાયક સન્મુખ થા.
આવો નિર્ણય કરનાર પોતાના જ્ઞાયકસ્વભાવના અવલંબને જ્ઞાનભાવે જ (એટલે કે શ્રદ્ધા, જ્ઞાન, આનંદ વગેરે
ગુણોના નિર્મળ અંશપણે જ) ઊપજે છે, પણ રાગપણે ઊપજતો નથી. શ્રદ્ધા, જ્ઞાન, આનંદ વગેરેની
ક્રમબદ્ધપર્યાયોપણે ‘રાગ’ નથી ઊપજતો પણ જ્ઞાયકસ્વભાવી ‘જીવ’ ઊપજે છે. માટે જ્ઞાયકસ્વભાવ ઉપર જેની
દ્રષ્ટિ છે તેને જ ક્રમબદ્ધપર્યાયનો સાચો નિર્ણય છે, ને તેની ક્રમબદ્ધપર્યાયો નિર્મળ થતી જાય છે.
તે પરસમય છે; તે ખરેખર જીવનું સ્વરૂપ નથી. ત્યાં જેને ‘સ્વસમય’ કહ્યો તેને જ અહીં ‘અકર્તા’ કહીને વર્ણવ્યો
છે. જ્ઞાયકસ્વભાવની સન્મુખ થઈને પોતાના સમ્યક્ શ્રદ્ધા–જ્ઞાનને વીતરાગભાવની પર્યાયપણે જે ઊપજ્યો તે
‘સ્વસમય’ છે, ને તે રાગાદિનો ‘અકર્તા’ છે.
કર્મનો આત્મા ઉપર પ્રભાવ પડે, એમ જે માને છે તેને તો હજી મિથ્યાત્વરૂપી દારૂનો પ્રભાવ લઈને મિથ્યાદ્રષ્ટિ જ
રહેવું છે. જ્ઞાયકસ્વભાવ તરફ વળતાં મારી પર્યાયમાં જ્ઞાયકભાવનો પ્રભાવ પડે–એમ ન માનતાં, નિમિત્તનો
પ્રભાવ પડે એમ માને છે તો, હે ભાઈ! નિમિત્ત તરફનું વલણ છોડીને તું સ્વભાવ તરફ ક્યારે વળીશ? નિમિત્ત
તરફ જ ન જોતાં જ્ઞાયકસ્વભાવ તરફ વળે તો કર્મનું નિમિત્તપણું રહેતું નથી. અજ્ઞાનીને તેના ગુણની ઊંધાઈમાં
કર્મનું નિમિત્ત ભલે હો, પણ તે તો પરજ્ઞેયમાં જાય છે; અહીં તો જ્ઞાનીની વાત છે કે, જ્ઞાની પોતે જ્ઞાયક તરફ વળ્યો
છે એટલે તે જ્ઞાતાપણે જ ઊપજ્યો છે, રાગપણે–આસ્રવ કે બંધપણે તે ઊપજતો નથી, તેથી તેને કર્મનું નિમિત્તપણું
પણ નથી. આ રીતે, ક્રમબદ્ધપર્યાયની પ્રતીત કરીને જ્ઞાયક તરફ ઝૂકેલો જીવ, ક્રમબદ્ધપર્યાયમાં રાગપણે નથી
ઊપજતો પણ જ્ઞાનપણે જ ઊપજે છે, અને એ જ ક્રમબદ્ધની યથાર્થ પ્રતીતનું ફળ છે.
છે? ‘હું જ્ઞાયક છું ને મારા જ્ઞાયકની પર્યાય તો ક્રમબદ્ધ સ્વપર પ્રકાશક જ થાય છે’ એવો નિર્ણય કરીને જ્ઞાયકનું
અવલંબન લીધું છે, ત્યાં પર્યાયે પર્યાયે જ્ઞાનની વિશુદ્ધતા વધતી જ જાય છે ને રાગ ઘટતો જ જાય છે; હું જ્ઞાન
વધારું ને રાગ ઘટાડું–એમ પર્યાય સામે જ લક્ષ રાખે, પણ અંતરમાં જ્ઞાયકસ્વભાવનું અવલંબન ન લ્યે તો તેને
જ્ઞાન વધારવાના ને રાગ ઘટાડવાના સાચા ઉપાયની ખબર
PDF/HTML Page 7 of 45
single page version
જ્ઞાની તેનો જ્ઞાતા જ છે, પણ તે રાગનો કર્તા કે ફેરવનાર નથી. રાગના સમયે પણ જ્ઞાની તો તે રાગના
જ્ઞાનપણે જ ઊપજ્યો છે. જો રાગને આઘોપાછો ફેરવવાની બુદ્ધિ કરે તો રાગનું કર્તાપણું થઈ જાય છે એટલે
જ્ઞાતાપણાનો ક્રમ ન રહેતાં મિથ્યાત્વ થઈ જાય છે. સામે જે વખતે રાગનો કાળ છે તે જ વખતે જ્ઞાનીને પોતામાં
તો જ્ઞાતાપણાનો જ કાળ છે, જ્ઞાયક તરફ વળીને તે તો જ્ઞાનપણે જ ઊપજે છે, રાગપણે ઊપજતો નથી.
ઊપજે છે ને જ્ઞાન તેને જાણે છે. જ્ઞાનમાં એવી જ સ્વ–પરપ્રકાશકપણાની તાકાત ખીલી છે, ને તે વખતે બીજા
ગુણોમાં પણ એવું જ નિર્મળ પરિણમન હોય છે, તે જ્ઞાનના કારણે નહિ પણ તે ગુણોમાં જ એવો ક્રમ છે. અહીં
જ્ઞાનમાં સ્વ–સન્મુખ થતાં નિર્મળ સ્વપરપ્રકાશક શક્તિ ઊઘડી ને તે વખતે શ્રદ્ધા–આનંદ વગેરે બીજા ગુણોમાં
નિર્મળ પરિણમન ન થાય–એમ કદી બનતું નથી. શુદ્ધ દ્રવ્યની દ્રષ્ટિમાં દ્રવ્યના જ્ઞાન–આનંદ વગેરે ગુણોમાં એક
સાથે નિર્મળ પરિણમનનો પ્રવાહ શરૂ થઈ જાય છે. સમ્યક્–શ્રદ્ધાની સાથે સમ્યક્ ચારિત્ર, આનંદ વગેરેનો અંશ
પણ ભેગો જ છે. જુઓ, આનું નામ ધર્મ છે. અંતરમાં આવું પરિણમન થાય તે ધર્મ છે, આ સિવાય બહારના
કોઈ સ્થાનમાં કે શરીરાદિની ક્રિયામાં ધર્મ નથી, પાપના કે પુણ્યના ભાવમાં પણ ધર્મ નથી, એકલા શાસ્ત્રોના
ગુણોનું નિર્મળ પરિણમન શરૂ થઈ જાય તેનું નામ ધર્મ છે. આ રીતે જ્ઞાયકમૂર્તિ આત્માના અવલંબનમાં ધર્મ છે.
જ્ઞાયકનું અવલંબન લઈને જ્ઞાનભાવે ઊપજ્યો તે જ જ્ઞાનીનો ધર્મ છે.
–સર્વજ્ઞના આગમમાં–સૂત્રમાં પણ એમ કહ્યું છે,
–અને વસ્તુસ્વરૂપ પણ એવું જ છે;
એ રીતે જ્ઞાન, શબ્દ અને અર્થ એ ત્રણેની સંધિ છે. દરેક સમયે ક્રમબદ્ધ ઊપજતા પોતાના પરિણામો સાથે
આથી વિપરીત બતાવે એટલે કે એક દ્રવ્યના પરિણામનું કર્તા બીજું દ્રવ્ય છે––એમ બતાવે, તો તે દેવ–ગુરુ કે
શાસ્ત્ર સાચાં નથી ને વસ્તુનું સ્વરૂપ પણ એવું નથી.
સંવરદશા પ્રગટે છે––એમ બતાવ્યું.
PDF/HTML Page 8 of 45
single page version
ખરેખર જીવતત્ત્વ નથી, તે તો આસ્રવતત્ત્વ છે. જ્ઞાનીના પરિણમનમાં રાગની મુખ્યતા નથી, તેને તો જ્ઞાયકની
એકની જ મુખ્યતા છે, રાગના તે જ્ઞાતા છે. જ્ઞાયક તરફ વળીને તેને ‘નિશ્ચયજ્ઞેય’ બનાવ્યું ત્યાં અસ્થિરતાનો
અલ્પરાગ ‘વ્યવહારજ્ઞેય’ થઈ જાય છે.
સમજણનો પ્રયત્ન ક્યાંથી કરે? સાચી સમજણની કિંમત ભાસવી જોઈએ કે જીવનમાં સત્સમાગમે સાચી સમજણ
કરવી એ જ એક કરવા જેવું ખરું કામ છે. આ સમજણ વગર ‘જગતમાં બહારનાં કામો મેં કર્યાં’ એમ માનીને
મફતનો પરનાં અભિમાન કરે છે, તે તો સાંઢની જેમ ઉકરડા ઉથામે છે, ––તેમાં આત્માનું જરાય હિત નથી.
લક્ષમાં લીધો નથી. તારો આત્મા જ્ઞાયક છે, પ્રભુ! જ્ઞાયક ઉપજીને તો જ્ઞાયકભાવને રચે કે રાગને રચે? સોનું
છે તે તો જ્ઞાયકભાવનો જ રચનાર છે––જ્ઞાયકના અવલંબને જ્ઞાયકભાવની જ રચના (–ઉત્પત્તિ) થાય છે, પણ
અજ્ઞાની પોતાના જ્ઞાયકસ્વભાવને ભૂલીને રાગને રચે છે––રાગાદિનો કર્તા થાય છે. અહીં જ્ઞાયકસ્વભાવ
બતાવીને આચાર્યદેવ તે રાગનું કર્તાપણું છોડાવે છે.
નથી ઊપજતો, નિમિત્તના કારણે, રાગના કારણે કે પૂર્વ પર્યાયના કારણે નથી ઊપજતો, તેમજ ભવિષ્યની
પર્યાયમાં કેવળજ્ઞાન થવાનું છે તેને કારણે અત્યારે સમ્યગ્દર્શનાદિ પર્યાય થાય છે––એમ પણ નથી; વર્તમાનમાં
જીવ પોતે જ્ઞાયકસ્વભાવ તરફ વળીને જ્ઞાયકભાવપણે (સમ્યગ્દર્શનાદિ પણે) ઊપજ્યો છે, સ્વ તરફ વળેલી
વર્તમાન પર્યાયનો ક્રમ જ એવો નિર્મળ છે. આમ અંતરમાં વળીને જ્ઞાયકસ્વભાવને પકડ્યો ત્યાં નિર્મળ પર્યાય
નિમિત્ત કે વ્યવહારનું અવલંબન નથી.
PDF/HTML Page 9 of 45
single page version
કરશે? જ્ઞાનનો નિર્ણય કરીને સમ્યગ્જ્ઞાન થયા વગર પુરુષની પ્રમાણતાની પરીક્ષા કોણ કરશે? આપ્તમીમાંસા (–
દેવાગમસ્તોત્ર) માં સ્વામી સમન્તભદ્રઆચાર્ય કહે છે કે હે નાથ! અમે તો પરીક્ષા વડે આપની સર્વજ્ઞતાનો
નિર્ણય કરીને આપને માનીએ છીએ. પ્રયોજનરૂપ મૂળભૂત તત્ત્વોનો તો પરીક્ષા કરીને પોતાના જ્ઞાનમાં નિર્ણય
કરે, અને પછી બીજા અપ્રયોજનરૂપ તત્ત્વોમાં ન પહોંચી શકે તો તેને ‘પુરુષ પ્રમાણે વચન પ્રમાણ’ કરીને માની
લ્યે, તે બરાબર છે. પણ એકાંત ‘પુરુષ પ્રમાણે વચન પ્રમાણ’ કહીને રોકાઈ જાય ને પોતાના જ્ઞાનમાં મૂળભૂત
તત્ત્વોના નિર્ણયનો પણ ઉદ્યમ ન કરે તો તેને સમ્યગ્જ્ઞાન થતું નથી. પુરુષની પ્રમાણતાનો (એટલે કે સર્વજ્ઞનો)
રહી, પણ તે પ્રમાણતા કઈ રીતે છે તે તારા જ્ઞાનમાં તો ભાસ્યું નથી, પુરુષની પ્રમાણતાનો નિર્ણય તારા જ્ઞાનમાં
તો આવ્યો નથી, તેથી ‘પુરુષ પ્રમાણે વચન પ્રમાણ’ એ વાત તને લાગુ પડતી નથી.
જ્ઞાનસ્વભાવની પ્રતીત વગર તું ક્રમબદ્ધપર્યાયની કે કેવળીની વાત ક્યાંથી લાવ્યો? તું એકલા રાગની ઓથ
લઈને વાત કરે છે પણ જ્ઞાનસ્વભાવની પ્રતીત કરતો નથી, તો તે ખરેખર કેવળીભગવાનને કે ક્રમબદ્ધપર્યાયને
જ્ઞાયકસ્વભાવ તરફ વળી ગઈ હોય છે; એને તો જ્ઞાનની જ અધિકતા હોય છે, રાગની અધિકતા તેને હોતી જ
નથી. જ્ઞાનસ્વભાવ તરફ વળ્યા વગર ધર્મમાં એક પગલું પણ ચાલે તેમ નથી.
પ્રશ્ન:– તો શું અત્યાર સુધીનું અમારું બધું ખોટું?
ઉત્તર:– હા, ભાઈ! બધું ય ખોટું. અંતરમાં ‘હું જ્ઞાન છું’ એવું લક્ષ અને પ્રતીત ન કરે ત્યાં સુધી શાસ્ત્રનાં
સર્વજ્ઞતા, અને પદાર્થોની ક્રમબદ્ધપર્યાય એ બધાનો નિર્ણય કરીને જ્યાં જ્ઞાયક તરફ વળ્યો, ત્યાં જ્ઞાયકભાવરૂપી
એવી તલવાર હાથમાં લીધી કે એક ક્ષણમાં સંસારને મૂળમાંથી છેદી નાંખે!
હોવાથી ખરેખર મુક્ત જ છે, –– ‘
અને જીવ નિમિત્ત થઈને મિથ્યાત્વાદિ કર્મને બાંધે–એ વાત પણ મિથ્યાદ્રષ્ટિને જ લાગુ પડે છે. કર્મનો નિમિત્ત
કર્તા મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, જ્ઞાની તો અકર્તા જ છે; જ્ઞાનીને કર્મ સાથે નિમિત્ત–નૈમિત્તિકપણું નથી, તેને જ્ઞાયક સાથે સંધિ
થઈ છે ને કર્મ સાથેની સંધિ તૂટી ગઈ છે.
સમ્યગ્દર્શનનો વિષય છે. આવા જીવતત્ત્વની પ્રતીત કરવી તે સમ્યગ્દર્શન છે.
PDF/HTML Page 10 of 45
single page version
મોક્ષમાર્ગની શરૂઆત થતી નથી.
વળી ત્રીજો કોઈ આવીને લૂંટી લ્યે! પણ એમ બનતું નથી. આમ છતાં, ––એટલે કે નિમિત્ત અકિંચિત્કર હોવા
છતાં, સમ્યગ્જ્ઞાન પામનારને નિમિત્ત કેવું હોય તે જાણવું જોઈએ. આત્માનું અપૂર્વ જ્ઞાન પામનાર જીવને સામે
નિમિત્ત તરીકે પણ જ્ઞાની જ હોય. ત્યાં, સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપે પરિણમેલો સામા જ્ઞાનીનો આત્મા તે ‘અંતરંગ નિમિત્ત’
છે અને તે જ્ઞાનીની વાણી બાહ્યનિમિત્ત છે. એ રીતે સમ્યગ્જ્ઞાન પામવામાં જ્ઞાની જ નિમિત્ત હોય છે, અજ્ઞાની
નિમિત્ત ન હોય, તેમ જ એકલી જડવાણી પણ નિમિત્ત ન હોય. ––આ વાત નિયમસારની પ૩મી ગાથાના
વ્યાખ્યાનમાં બહુ સ્પષ્ટપણે કહેવાઈ ગઈ છે. (જુઓ, આત્મધર્મ–ગુજરાતી અંક ૯૯) સતમાં કેવું નિમિત્ત હોય તે
ન ઓળખે તો અજ્ઞાની–મૂઢ છે, ને નિમિત્ત કાંઈ કરી દ્યે એમ માને તો તે પણ મૂઢ મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
જ્ઞાયકભાવપણે ઉપજતો થકો જ્ઞાયકભાવની જ રચના કરે છે, રાગપણે ઊપજે કે રાગને રચે–એવું જીવતત્ત્વનું
ખરું સ્વરૂપ નથી, તે તો આસ્રવ અને બંધતત્ત્વમાં જાય છે. અંતરમાં રાગ અને જીવનું પણ ભેદજ્ઞાન કરવાની
આ વાત છે. નિમિત્ત કાંઈ કરે–એમ માનનારને તો હજી બહારનું ભેદજ્ઞાન પણ નથી–પરથી ભિન્નતાનું જ્ઞાન પણ
નથી, તો પછી ‘જ્ઞાયકભાવ તે રાગનો કર્તા નથી’ એવું અંતરનું (જ્ઞાન અને રાગ વચ્ચેનું) ભેદજ્ઞાન તો તેને
ક્યાંથી હોય? પણ જેને ધર્મ કરવો હોય–આત્માનું કંઈ પણ હિત કરવું હોય તેણે બીજું બધું એકકોર મૂકીને આ
સમજવું પડશે. ભાઈ! તારા ચૈતન્યનો પ્રકાશક સ્વભાવ છે, તે નવી નવી ક્રમબદ્ધપર્યાયે ઊપજતો થકો,
જ્ઞાયકસ્વભાવના ભાનપૂર્વક રાગાદિને કે નિમિત્તોને પણ જ્ઞાતાપણે જાણે જ છે, જ્ઞાતાપણે ઊપજે છે પણ રાગના
કર્તાપણે ઊપજતો નથી.
છે, દ્રવ્ય પોતે પોતાની ક્રમબદ્ધપર્યાયરૂપે પરિણમે છે, તે કૂટસ્થ નથી તેમ બીજો તેનો પરિણમાવનાર નથી.
માને છે? નિમિત્તને અને રાગને પૃથક રાખીને જ્ઞાયકતત્ત્વને લક્ષમાં લે, નિમિત્તને ઉપજાવનાર કે રાગપણે
ઊપજનાર હું નથી, હું તો જ્ઞાયકપણે જ ઊપજું છું એટલે હું જ્ઞાયક જ છું––એમ અનુભવ કર, તો તને સાત
તત્ત્વોમાંથી પહેલાં જીવતત્ત્વની સાચી પ્રતીત થઈ કહેવાય, અને તો જ તેં દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રને ખરેખર માન્યા
કહેવાય.
PDF/HTML Page 11 of 45
single page version
એકમેક છે એવું તારું અનાદિનું મિથ્યા એકાંત ટળી જશે, ને જ્ઞાયક સાથે જ્ઞાનની એકતારૂપ સમ્યક્ એકાંત
થશે; તે જ્ઞાનની સાથે સમ્યક્શ્રદ્ધા, આનંદ, પુરુષાર્થ વગેરે અનંત ગુણોનું પરિણમન પણ ભેગું જ છે, તેથી
અનેકાન્ત છે.
કાંઈ એવો નિયમ નથી કે સમ્યક્શ્રદ્ધા–જ્ઞાન થતાં તે ક્ષણે જ પૂરું ચારિત્ર પણ પ્રગટી જ જાય. અરે, ક્ષાયિક
સમ્યગ્દર્શન થયા પછી લાખો–કરોડો વર્ષો સુધી શ્રાવકપણું કે મુનિપણું (અર્થાત્ પાંચમું કે છઠ્ઠું–સાતમું
ગુણસ્થાન) ન આવે, અને કોઈને સમ્યગ્દર્શન થતાં અંતમુહૂર્તમાં જ મુનિદશા–ક્ષપકશ્રેણી ને કેવળજ્ઞાન થઈ જાય.
છતાં, સમકીતિ ચોથા ગુણસ્થાને પણ રાગના જ્ઞાતા જ છે, અહીં પોતાના સ્વ–પરપ્રકાશક જ્ઞાનનું તેવું જ સામર્થ્ય
છે, –એમ જ્ઞાનસામર્થ્યની પ્રતીતના જોરે જ્ઞાની તે તે વખતના રાગને પણ જ્ઞેય બનાવી દ્યે છે. જ્ઞાયકસ્વભાવની
અધિકતા તેની દ્રષ્ટિમાંથી એક ક્ષણ પણ ખસતી નથી, જ્ઞાયકની દ્રષ્ટિમાં તે જ્ઞાતાભાવપણે જ ઊપજે છે, રાગમાં
તન્મયપણે ઊપજતો નથી. આ રીતે, ક્રમબદ્ધપર્યાયમાં જ્ઞાનીને રાગની પ્રધાનતા નથી, જ્ઞાતાપણાની જ પ્રધાનતા
છે. રાગ વખતે, ‘હું આ રાગપણે ઊપજું છું’ એવી જેની દ્રષ્ટિ છે ને જ્ઞાયકની દ્રષ્ટિ નથી તે ખરેખર
ક્રમબદ્ધપર્યાયનું વાસ્તવિકસ્વરૂપ સમજ્યો જ નથી.
સામે જોઈને માની, કે પરની સામે જોઈને? જ્ઞાયક દ્રવ્યની સન્મુખ થઈને ક્રમબદ્ધની પ્રતીત કરી તેને તો મિથ્યાત્વ
હોય જ નહિ. અને જો એકલા પરની સામે જોઈને તું ક્રમબદ્ધની વાત કરતો હો તો તારો ક્રમબદ્ધનો નિર્ણય જ
ખોટો છે. તારી ક્રમબદ્ધપર્યાયપણે કોણ ઊપજે છે? –જીવ; જીવ કેવો? ––કે જ્ઞાયકસ્વભાવી; તો આવા જીવતત્ત્વને
તેં લક્ષમાં લીધું છે? જો આવા જ્ઞાયકસ્વભાવી જીવતત્ત્વને જાણીને ક્રમબદ્ધપર્યાય માને તો તો જ્ઞાતાપણાની જ
ક્રમબદ્ધપર્યાય થાય, ને મિથ્યાત્વ થાય જ નહિ; મિથ્યાત્વપણે ઊપજે એવો જ્ઞાયકનો સ્વભાવ નથી.
ઉત્તર:– તે રાગ જ્ઞાતાનું કાર્ય નથી પણ જ્ઞાતાનું જ્ઞેય છે. જ્ઞાયકસ્વભાવ તે પરમાર્થજ્ઞેય છે ને રાગ તે
તેનો જ કર્તા–ભોક્તા છે. વળી, ‘વ્યવહાર છે માટે પરમાર્થ છે’ ––એમ પણ નથી, રાગ છે માટે તેનું જ્ઞાન થાય
છે––એમ નથી. જ્ઞાયકના અવલંબને જ એવા સ્વ–પરપ્રકાશક જ્ઞાનનું પરિણમન થયું છે, રાગ કાંઈ જ્ઞાયકના
અવલંબનમાંથી થયો નથી; માટે જ્ઞાની તેનો અકર્તા છે.
છે, તે મોટો સ્વછંદ છે. જેને જ્ઞાયકસ્વભાવ ને ક્રમબદ્ધપર્યાય સમજવા જેટલી પાત્રતા થઈ હોય તે જીવને કુદેવ–
PDF/HTML Page 12 of 45
single page version
પાત્રતા હોય ત્યારે આ વાત સમજાય તેવી છે.
જ્ઞાયકપણે ઊપજતો જીવ તે કર્મ–શરીર વગેરેનો નિમિત્તકર્તા પણ નથી; જ્ઞાયક તો જ્ઞાયક જ છે, જ્ઞાયકભાવપણે
જ્ઞાયકના આશ્રયે તારી ક્રમબદ્ધપર્યાયમાં નિર્મળ પરિણમન થાય.
ઉતાવળ પણ નથી, ––પર્યાયબુદ્ધિની આકુળતા નથી, પણ ધીરજ છે જ્ઞાયક સ્વભાવનું જ અવલંબન કરીને
પરિણમે છે, તેમાં પ્રમાદ પણ કેવો ને આકુળતા પણ કેવી?
ઉત્તર:– ભાઈ, આત્મામાં પરની ઉપયોગિતા છે જ ક્યાં? ઉપયોગિતા તો ઉપયોગસ્વરૂપ આત્માની જ છે,
નથી’ ––એમ માનવાથી કાંઈ જગતમાંથી નિમિત્તના અસ્તિત્વનો લોપ થઈ જતો નથી, તે જ્ઞાનનું જ્ઞેય છે.
જગતમાં જ્ઞેયપણે તો ત્રણકાળ ત્રણલોક છે, તેથી કાંઈ આત્મામાં તેની ઉપયોગિતા થઈ ગઈ? અજ્ઞાનીઓ એમ
કહેવાય.” પણ ભાઈ! નિમિત્તને નિમિત્તમાં જ રાખ; આત્મામાં નિમિત્તની ઉપયોગિતા નથી–એમ માનવામાં જ
નિમિત્તનું નિમિત્તપણું રહે છે. પણ નિમિત્ત ઉપયોગી થઈને આત્મામાં કાંઈ કરી દ્યે–એમ માનતાં નિમિત્ત
નિમિત્તપણે નથી રહેતું, પણ ઉપાદાન–નિમિત્તની એકતા થઈ જાય છે, એટલે કે મિથ્યાત્વ થઈ જાય છે. માટે
નિમિત્તનું અસ્તિત્વ જેમ છે તેમ જાણવું જોઈએ. પણ, જેને શુદ્ધ ઉપાદાનરૂપ જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિ નથી ને
એકલા નિમિત્તને જાણવા જાય છે તેને નિમિત્તનું યથાર્થ જ્ઞાન થતું નથી, કેમકે સ્વ–પરપ્રકાશક સમ્યગ્જ્ઞાન જ તેને
ખીલ્યું નથી.
PDF/HTML Page 13 of 45
single page version
કોઈ ઉપજતું નથી, એટલે કે કોઈ દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યની અવસ્થાનું કર્તા નથી. એ ઉપરાંત જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિમાં
ક્રમબદ્ધ ઊપજતો જીવ રાગનો કે કર્મનો કર્તા નિમિત્તપણે પણ નથી, એ વાત અહીં ઓળખાવવી છે.
તેમજ અજીવ કર્મોનો નિમિત્ત કર્તા પણ નથી.
અનુસરીને જીવ પોતે સ્વત: પરિણમી જાય; નહિતર નિમિત્ત–નૈમિત્તિક સંબંધ ઊડી જાય છે! ” ––આમ
માનનારા પણ અજ્ઞાની છે; એને હજી નિમિત્તને અનુસરવું છે ને નિમિત્ત સાથે સંબંધ રાખવો છે, પણ
જ્ઞાયકસ્વભાવને નથી અનુસરવું––એવા જીવોને માટે આચાર્યદેવ હવેની ગાથાઓમાં કહેશે કે અજ્ઞાનીને કર્મ
સાથેના નિમિત્ત–નૈમિત્તિકભાવને લીધે જ સંસાર છે. જ્ઞાની તો જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિમાં નિમિત્તને અનુસરતો જ
નથી, જ્ઞાયકને જ અનુસરે છે; જ્ઞાયકસ્વભાવમાં એકતા કરીને નિમિત્ત સાથેનો સંબંધ તેણે તોડી નાંખ્યો છે, તેથી
દ્રષ્ટિ અપેક્ષાએ તેને સંસાર છે જ નહીં.
તેઓ મિથ્યાદ્રષ્ટિ જ છે. ––એ વાત ભગવાન કુંદકુંદઆચાર્યદેવ ૩૨૧–૨૨–૨૩ મી ગાથામાં સમજાવશે.
PDF/HTML Page 14 of 45
single page version
નથી. જ્ઞાનીને જે સ્વ–પરપ્રકાશકજ્ઞાન ખીલ્યું તેમાં નિમિત્તનું પણ જ્ઞાન આવી જાય છે.
એવા જ નથી રહેતા, પણ બીજા સમયે પલટીને બીજી અવસ્થારૂપે ઊપજે છે. એટલે પર્યાય પલટતાં દ્રવ્ય પણ
પરિણમીને તે તે સમયની પર્યાય સાથે તન્મયપણે વર્તે છે. ––આ રીતે દ્રવ્યને લક્ષમાં રાખીને ક્રમબદ્ધપર્યાયની
વાત છે. પહેલી વખતનાં આઠ પ્રવચનોમાં આ વાત વિસ્તારથી સરસ આવી ગઈ છે.
જ છે. ––આમ કોણ જાણે? કે જેણે પોતામાં જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિ કરી હોય તે બીજા જીવોને પણ તેવા
સ્વભાવવાળા જાણે. વ્યવહારથી જીવના અનેક ભેદો છે, પણ પરમાર્થે બધા જીવોનો જ્ઞાયકસ્વભાવ છે, એમ જે
જાણે તેને વ્યવહારના ભેદોનું જ્ઞાન સાચું થાય. અજ્ઞાની તો વ્યવહારને જાણતાં તેને જ જીવનું સ્વરૂપ માની લે
છે; એટલે તેને પર્યાયબુદ્ધિથી અનંતાનુબંધી રાગ–દ્વેષ થાય છે; ધર્મીને એવા રાગ–દ્વેષ થતા જ નથી.
છે, ક્રમવર્તી કહો કે ક્રમબદ્ધ કહો; કે નિયમબદ્ધ કહો, દરેક દ્રવ્ય પોતાની વ્યવસ્થિત ક્રમબદ્ધપર્યાયપણે ઊપજે છે,
આત્મા પોતાના જ્ઞાયકપ્રવાહના ક્રમમાં રહીને તેનો જ્ઞાતા જ છે.
દ્રવ્યોનું પરિણમન પણ ક્રમબદ્ધ થાય છે, તેની પર્યાયોનો ક્રમ આડોઅવળો થતો નથી. આ રીતે ‘ક્રમબદ્ધપર્યાય’
માટે એક દૃષ્ટાંત તો ‘પાદવિક્ષેપ’ નું એટલે કે ચાલવાના કુદરતી ક્રમનું કહ્યું.
‘રોહિણી’ નક્ષત્ર ઉદયરૂપ હોય તો, તેના પહેલાંં ‘કૃતિકા’ નક્ષત્ર જ હતું ને હવે ‘મૃગશિર્ષ’ નક્ષત્ર જ આવશે,
એમ નિર્ણય થઈ શકે છે; જો નક્ષત્રો નિશ્ચિત–ક્રમબદ્ધ જ ન હોય તો, પહેલાંં કયું નક્ષત્ર હતું ને હવે કયું નક્ષત્ર
આવશે તેનો નિર્ણય થઈ જ ન શકે. તેમ દરેક દ્રવ્યમાં તેની ત્રણે કાળની પર્યાયો નિશ્ચિત ક્રમબદ્ધ જ છે; જો
દ્રવ્યની ક્રમબદ્ધપર્યાયો નિશ્ચિત ન હોય તો જ્ઞાન ત્રણ કાળનું કઈ રીતે જાણે? આત્માનો જ્ઞાનસ્વભાવ છે, ને
જ્ઞાનમાં સર્વજ્ઞતાની તાકાત છે––એવો નિર્ણય કરે તો તેમાં ક્રમબદ્ધપર્યાયનો સ્વીકાર આવી જ જાય છે. જે
ક્રમબદ્ધપર્યાયને નથી સ્વીકારતો તેને જ્ઞાનસ્વભાવનો કે સર્વજ્ઞનો યથાર્થ નિર્ણય થયો નથી.
PDF/HTML Page 15 of 45
single page version
પછી શનિ–એમ કદી થતું નથી, જુદા જુદા દેશમાં કે જુદી જુદી ભાષામાં સાત વારનાં નામ ભલે જુદા જુદા
બોલાતાં હોય, પણ સાત વારનો જે ક્રમ છે તે તો બધે એક સરખો જ છે, બધા દેશોમાં રવિ પછી સોમવાર જ
આવે, ને સોમ પછી મંગળવાર જ આવે; રવિવાર પછી વચ્ચે સોમવાર આવ્યા વગર સીધો મંગળવાર આવી
જાય એમ કદી કોઈ દેશમાં બનતું નથી. તેમ દ્રવ્યની જે ક્રમબદ્ધપર્યાય છે તે કદી કોઈ દ્રવ્યમાં આડીઅવળી થતી
નથી. સાત વારમાં, જે વાર પછી જે વારનો વારો હોય તે જ વાર આવે છે, તેમ દ્રવ્યમાં જે પર્યાય પછી જે
પર્યાયનો વારો
એમ જ્ઞાનસન્મુખ થઈને ન પરિણમતાં, રાગાદિનો કર્તા થઈને પરિણમે છે તે જીવ ક્રમબદ્ધપર્યાયનો જ્ઞાતા નથી.
ક્રમબદ્ધપર્યાયનો જ્ઞાતા તો જ્ઞાયકસન્મુખ રહીને રાગાદિને પણ જાણે જ છે. તેને સ્વભાવ સન્મુખ પરિણમનમાં
શુદ્ધ પર્યાય જ થતી જાય છે.
પર્યાયોની હાર છે, તેમાં દરેક પર્યાય ક્રમબદ્ધ છે, કોઈ પર્યાય આડી–અવળી થતી નથી.
પર્યાય ક્રમબદ્ધ જ હોય કે અક્રમબદ્ધ? પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવને સામે રાખીને વિચારે તો તો આ ક્રમબદ્ધપર્યાયની
વાત સીધીસટ બેસી જાય તેવી છે; પણ જ્ઞાયકસ્વભાવને ભૂલીને વિચારે તો એક પણ વસ્તુનો નિર્ણય થાય તેમ
નથી. નિર્ણય કરનાર તો જ્ઞાયક છે, તે જ્ઞાયકના જ નિર્ણય વગર પરનો કે ક્રમબદ્ધપર્યાયનો નિર્ણય કરશે કોણ?
‘હું જ્ઞાયક છું’ એમ સ્વભાવમાં એકતા કરીને સાધકજીવ જ્ઞાયકભાવે જ ઊપજે છે; જેની મુખ્યતા છે તેનો જ
કર્તા–ભોક્તા છે, જ્ઞાનીને રાગની મુખ્યતા નથી તેથી તેનો કર્તા–ભોક્તા નથી. રાગને ગૌણ કરીને, વ્યવહાર
ગણીને, અભૂતાર્થ કહ્યો છે એટલે જ્ઞાની રાગપણે ઊપજતો જ નથી. આ રીતે અભેદની વાત છે, ––જ્ઞાયકમાં
અભેદ થયો તે જ્ઞાન–આનંદ–શ્રદ્ધા વગેરે પણે જ ઊપજે છે, રાગમાં અભેદ નથી તેથી તે રાગપણે ઊપજતો જ
નથી. શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર–આનંદ વગેરેના નિર્મળ ક્રમબદ્ધપરિણામપણે જ જ્ઞાની ઊપજે છે.
પરિણમતા, ગુણો તો બધા એક સાથે જ પરિણમે છે, એટલે અનંતગુણોના અનંત પરિણામ એક સાથે છે; પણ
અહીં તો ગુણોના પરિણામો એક પછી એક
નિયમિત–વ્યવસ્થિત છે. ––આ વાત લોકોને બેસતી નથી, ને ફેરફાર કરવાનું–પરનું કર્તાપણું માને છે. આચાર્ય
પ્રભુ સમજાવે છે કે ભાઈ! જ્ઞાનસ્વભાવ તો બધાને જાણે, કે કોઈને ફેરવે? તારા જ્ઞાનસ્વભાવની પ્રતીત કરીને તું
સ્વ તરફ ફરી જા, ને પરને ફેરવવાની મિથ્યાબુદ્ધિ છોડી દે.
PDF/HTML Page 16 of 45
single page version
પરિણમી રહ્યા છે છતાં કોઈ કોઈને ફેરવતું નથી, કોઈને કારણે કોઈ નથી.
પરિણમનધારા ચાલી જાય છે, તેમાં વચ્ચે ભગવાનને રાગાદિ આવતા નથી. અહીં કેવળી ભગવાનનો દાખલો
આપીને એમ સમજાવવું છે કે, જેમ ભગવાન એકલા જ્ઞાયકભાવપણે જ પરિણમે છે તેમ સાધકજ્ઞાની પણ
પોતાના જ્ઞાયક સ્વભાવના અવલંબને જ્ઞાયકભાવપણે જ પરિણમે છે; તેનું જ્ઞાન, રાગને જ્ઞેયપણે જાણતું પ્રવર્તે
છે પણ રાગને અવલંબીને પ્રવર્તતું નથી. ‘ભગવાનનું કેવળજ્ઞાન લોકાલોકને અવલંબીને પ્રવર્તે છે’ એમ
કહેવાય, પણ તે તો જ્ઞાનના પરિપૂર્ણ સામર્થ્યની વિશાળતા બતાવવા માટે કહ્યું છે, કેવળજ્ઞાનમાં કાંઈ પરનું
અવલંબન નથી. તેમ સાધકના જ્ઞાનમાં પોતાના જ્ઞાયકસ્વભાવ સિવાય બીજા કોઈનું અવલંબન નથી.
તે કાળનો વ્યવહાર અને નિમિત્તો જ્ઞેયપણે છે.
છે તેથી તે જીવ છે, તેમાં રાગનું કે અજીવનું અવલંબન નથી તેથી તે અજીવ નથી.
પરિણમનમાં તારી પ્રભુતા છે, રાગના પરિણમનમાં તારી પ્રભુતા નથી. કોઈ ભગવાન જગતના નિયામક છે–એ
વાત તો જૂઠી છે, પણ તારો જ્ઞાનસ્વભાવ સ્વ–પરનો નિશ્ચાયક છે––નિશ્ચય કરનાર છે, ––જાણનાર છે. જ્ઞેયની
ક્રમબદ્ધ અવસ્થાને કારણે અહીં તેનું જ્ઞાન થાય છે––એમ નથી, તેમજ જ્ઞાનને કારણે જ્ઞેયોનું ક્રમબદ્ધ તેવું
અવાજ સંભળાય; પહેલાંં ધીમે ધીમે જમતા હોય, ને ગાડી આવવાની ખબર પડતાં જ ઉતાવળથી જમવાની
ઈચ્છા થાય, ને કોળિયા પણ જલદીથી ઉપડવા માંડે, છતાં બધું ક્રમબદ્ધ પોતપોતાના કારણે જ છે.
જ્ઞાનને કારણે ગાડી આવી નથી.
ગાડી આવવાનું જ્ઞાન થયું માટે તે જ્ઞાનને
લીધે જલદી ખાવાની ઈચ્છા થઈ––એમ નથી;
જ્ઞાનને લીધે કે ઈચ્છાને લીધે ખાવાની ક્રિયામાં
––દરેક દ્રવ્ય સ્વતંત્રપણે પોતપોતાની ક્રમબદ્ધ લાયકાત પ્રમાણે પરિણમે છે, એમ સમજે તો જ્ઞાયકપણું
લેવી, ને એ પ્રમાણે સર્વત્ર સમજી લેવું. લોકોમાં કહેવત છે કે ‘દાણે દાણે ખાનારનું નામ’ તેમ અહીં ‘પર્યાયે
પર્યાયે સ્વકાળનું નામ’ છે, અને આત્મામાં ‘પર્યાયે પર્યાયે જ્ઞાયક–
PDF/HTML Page 17 of 45
single page version
શક્તિ જ ન હોય! ––એમ તે મૂઢ માને છે.
ગયું? કર્મ જીવને પરાણે પરિણમાવે, ––એટલે જીવમાં સ્વાધીન પરિણમવાની તો જાણે કાંઈ શક્તિ જ ન હોય––
એમ તે મૂઢ માને છે. જીવ–અજીવની સ્વતંત્રતાના ભાન વગર અજ્ઞાનીઓ ઘડીકમાં આમ ને ઘડીકમાં તેમ, જેમ
આવે તેમ બકે છે.
પણ ઊંધુંં છે. કોઈ વાર ૧૦પ ડીગ્રી તાવ હોય છતાં થર્મોમીટરમાં તેટલો નથી પણ આવતો. તેમ ઉદયપ્રમાણે જ
જીવને વિકાર થાય––એમ કદી બનતું જ નથી.
પણ જ્ઞાની તો જ્ઞાયકભાવે જ પરિણમે છે, જ્ઞાયકભાવમાં કર્મ સાથે સંબંધ જ નથી. –આવી જ્ઞાયકસ્વભાવની
દ્રષ્ટિ કરીને સ્વસન્મુખ જ્ઞાતાપણે પરિણમવું તે જ અપૂર્વ ધર્મ છે, ને તે જીવ ખરેખર અકર્તા છે. અકર્તાપણારૂપ
પોતાનો જે જ્ઞાયકભાવ છે તેનો તે કર્તા છે, પણ રાગનો કે કર્મનો કર્તા નથી.
નથી, ને ઊંધુંં માને છે. જીવે પુરુષાર્થ ન કર્યો ત્યારે નિમિત્તથી કર્મને બળવાન કહ્યું. પરંતુ કર્મનો ઉદય જ જીવને
બળજોરથી રાગ–દ્વેષરૂપે પરિણમાવે છે––એમ જે માને છે તેને તો પં. બનારસીદાસજી નાટક–સમયસારમાં
‘મૂરખ’ કહે છે.
રાગનો પ્રયત્ન તો વર્તે છે, જ્ઞાનમાં પણ એ પ્રમાણે જ આવે છે, કર્મના ઉદય પ્રમાણે વિકાર થાય છે––એમ કાંઈ
ઊંધી માન્યતામાં મિથ્યાત્વનું એટલું જોર પડ્યું છે કે અનંતો ઉદય આવે તો મારે તેવું થવું પડશે––એવો તેનો
અભિપ્રાય વર્તે છે, એટલે એમાં નિગોદદશાની જ આરાધનાનું જોર પડ્યું છે.
કોમળ પરિણામરૂપ શુભ ભાવ છે, તે વખતે તેના જ્ઞાનમાં પણ એવો જ ખ્યાલ આવે છે કે આ કંઈક
શુભપરિણામ છે, તે વખતે કાંઈ જ્ઞાનમાં ‘આ પાપ પરિણામ છે’ એવો ખ્યાલ નથી આવતો; પણ ઊંધી શ્રદ્ધાનું
જોર એવું છે કે પોતાને શુભ હોવા છતાં તેને પાપ મનાવે છે. દયા–દાનને પાપ માનનાર તેરાપંથીને પોતાને પણ
દયા–દાન વખતે કાંઈ પાપના ભાવ નથી, છતાં ઊંધી દ્રષ્ટિના જોરને લીધે તે તેને પાપ માને છે.
PDF/HTML Page 18 of 45
single page version
વખતે ‘આ શુભ છે’ એમ આવવા છતાં, ઊંધી માન્યતાનું જોર તે શુભને પણ પાપ મનાવે છે.
ઊંધી દ્રષ્ટિને લીધે રાગને તે ધર્મ માને છે. રાગથી ધર્મ માનનારને પોતાને પણ કાંઈ રાગથી ધર્મ થઈ જતો નથી,
છતાં ઊંધી માન્યતાનું જોર તેને એ પ્રમાણે મનાવે છે.
જ્યાં સુધી વેદન ન થાય ત્યાં સુધી સમ્યગ્દર્શન થાય નહિ ને ઊંધી માન્યતા ટળે નહિ. બસ! જ્ઞાનને અંતરમાં
વાળીને આત્મામાં એકાગ્ર કર્યું તેમાં આખો માર્ગ સમાઈ ગયો, આખું જૈનશાસન તેમાં આવી ગયું.
[
જીવ શું કરે છે?––અથવા તો સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જ્ઞાનીનું શું કાર્ય છે? તે અહીં સમજાવે છે.
પોતાને જાણતો થકો ઊપજે છે. જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિથી ઉપજતો જ્ઞાયક જ્ઞાતાદ્રષ્ટાપણાનું જ કાર્ય કરે છે, તે ક્ષણે
વર્તતા રાગનો તે જ્ઞાયક છે પણ તેનો કર્તા નથી. જ્ઞાતા તે કાળે વર્તતા રાગાદિને વ્યવહારને જાણે છે, –તે રાગને
કારણે નહિ પણ તે વખતના પોતાના જ્ઞાનને કારણે તે રાગને પણ જાણે છે. આ રીતે જ્ઞાની જીવ પોતાના
ક્રમબદ્ધ જ્ઞાનપરિણામે ઊપજે છે.
PDF/HTML Page 19 of 45
single page version
અસ્તિત્વ હોય તે કાંઈ કાર્યની પરાધીનતા નથી બતાવતું, પણ જ્ઞાનનું સ્વપરપ્રકાશક સામર્થ્ય જાહેર કરે છે.
માટીનાં વાસણ જંગલમાં હાથે બનાવી લેતાં ને તેમાં રાંધતાં. ‘રામે વાસણ બનાવ્યા’ એમ બોલાય, પણ ખરેખર
તો માટીના પરમાણુઓ સ્વયં તે વાસણની અવસ્થારૂપે ઊપજ્યા છે. રામચંદ્રજી તો આત્મજ્ઞાની હતા, અને તે
વખતે પણ તેઓ પોતાના જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિથી જ્ઞાતાભાવપણે જ ઊપજતા હતા; માટીની પર્યાયને હું
ઉપજાવું છું એમ તેઓ માનતા ન હતા; સ્વ–પરપ્રકાશક જ્ઞાનપણે ક્રમબદ્ધ ઊપજતા થકા તે વખતના વિકલ્પને
અને વાસણ થવાની ક્રિયાને જાણતા હતા. જાણનારપણે જ ઊપજતા હતા, પણ રાગના કે જડની ક્રિયાના
કર્તાપણે ઊપજતા ન હતા. જુઓ આ ધર્મીનું કાર્ય! આવી ધર્મીની દશા છે, અનાથી વિપરીત માને તો તે
અજ્ઞાની છે, તેને ધર્મના સ્વરૂપની ખબર નથી.
સીતા વનમાં હતા, હાથે બનાવેલા વાસણમાં આહાર રાંધ્યો હતો ને કોઈ મુનિરાજ પધારે તો આહારદાન દઈએ–
એવી ભાવના કરતા હતા; ત્યાં જ કુદરતે તે મુનિવરો પધાર્યા, તેમને વિધિપૂર્વક પડગાહન કરીને નવધા
ભક્તિપૂર્વક આહારદાન કર્યું. એ રીતે મુનિઓના અભિગ્રહનો કુદરતી મેળ થઈ ગયો. આવો મેળ કુદરતી થઈ
જાય છે. પણ જ્ઞાની જાણે છે કે હું તો જ્ઞાયક છું; આ આહાર દેવા–લેવાની ક્રિયા થઈ તે મારું કાર્ય નથી, મુનિવરો
પ્રત્યે ભક્તિનો શુભભાવ થયો તે પણ ખરેખર જ્ઞાતાનું કાર્ય નથી. રામચંદ્રજી જ્ઞાની હતા, તેઓ આમ જાણતા
હતા. આહારદાનની બાહ્યક્રિયાના કે તે તરફના વિકલ્પના, પરમાર્થે જ્ઞાની કર્તા નથી; તે વખતે અંતરમાં
જ્ઞાયકસ્વભાવના અવલંબને ક્ષણે ક્ષણે જ્ઞાન–શ્રદ્ધા–આનંદ વગેરેની પર્યાયનું પોતે પોતાને દાન આપે છે, આ
દાનમાં પોતે જ દેનાર છે ને પોતે જ લેનાર છે, નિર્મળપર્યાયપણે ઊપજ્યો તેનો કર્તા પણ પોતે, ને સંપ્રદાન પણ
પોતે. જ્ઞાન–આનંદની હારમાળા સિવાય રાગાદિનો કે પરની પર્યાયનો આત્મા જ્ઞાતા છે પણ કર્તા નથી; પોતાની
નિર્મળજ્ઞાન–આનંદદશાનો જ જ્ઞાની કર્તા છે.
આંગણે આજે કલ્પવૃક્ષ ફળ્યાં, અમારે જંગલમાં મંગળ થયા! ” ––છતાં તે વખતે જ્ઞાની તે ભાષાના કે રાગના
કર્તાપણે પરિણમતા નથી પણ જ્ઞાયકપણાની જ ક્રમબદ્ધપર્યાયના કર્તાપણે પરિણમે છે. અજ્ઞાનીઓને આ વાત
બેસવી કઠણ પડે છે.
વનવાસની અવસ્થા થઈ એમ નથી, તેમજ અવસ્થાનો ક્રમ પલટી ગયો એમ પણ નથી. રામચંદ્રજી જાણતા હતા
કે હું તો જ્ઞાન છું, આ વખતે આવું જ ક્ષેત્ર મારા જ્ઞાનના જ્ઞેયપણે હોય, ––એવી જ સ્વ–પરપ્રકાશકશક્તિપણે
મારી જ્ઞાનપર્યાય ઉપજી છે. રાજભવનમાં હોઉં કે વનમાં હોઉં, પણ હું તો સ્વ–પરપ્રકાશકજ્ઞાયકપણે જ ઊપજું છું.
રાજમહેલ પણ જ્ઞેય છે ને આ વન પણ મારા જ્ઞાનનું જ્ઞેય છે, આ વખતે આ વનને જાણે એવી જ મારા જ્ઞાનની
સ્વ–પરપ્રકાશકશક્તિ ખીલી છે. આ પ્રમાણે જ્ઞાનીને
PDF/HTML Page 20 of 45
single page version
એટલે જ્ઞાન ઉપર ક્રોધ છે; તેમજ પરના ક્રમબદ્ધપરિણમન ઉપર (એટલે કે વસ્તુના સ્વભાવ ઉપર) દ્વેષ છે તેથી
તેના ક્રમને ફેરવવા માંગે છે, –આ મિથ્યાદ્રષ્ટિના અનંત રાગ–દ્વેષ છે. અમુક વખતે અમુક પ્રકારનો રાગ પલટીને
તેને બદલે આવો જ રાગ કરું––એમ જે હઠ કરીને રાગને ફેરવવા માંગે છે તેને પણ રાગ સાથે એકત્વબુદ્ધિથી
મિથ્યાત્વ થાય છે. સાધક, ભૂમિકાઅનુસાર રાગ હોય તેને જાણે છે, તે રાગને જ્ઞાનનું જ્ઞેય બનાવી દે છે, પણ
તેને જ્ઞાનનું કાર્ય નથી બનાવતા, તેમજ રાગ થતાં જ્ઞાનમાં શંકા પણ નથી પડતી. હઠપૂર્વક રાગને ફેરવવા જાય
તો તેને તે વખતના (––રાગને પણ જાણનારા) સ્વ–પરપ્રકાશક જ્ઞાનની પ્રતીત નથી એટલે જ્ઞાન ઉપર જ દ્વેષ
છે. જ્ઞાની તો જ્ઞાયકદ્રષ્ટિના જોરમાં જ્ઞાતાપણે જ ઊપજે છે, રાગપણે ઊપજતા નથી; રાગના ય જ્ઞાતાપણે ઊપજે
છે પણ રાગના કર્તાપણે નથી ઊપજતા. સમ્યગ્દ્રષ્ટિનું આવું કાર્ય છે. અજ્ઞાની તો જ્ઞાયકસ્વભાવની પ્રતીત ન
રાખતાં, પર્યાયમૂઢ થઈને પર્યાય ને ફેરવવા માંગે છે, અથવા પરજ્ઞેયોને લીધે જ્ઞાન માને છે, એટલે તે જ્ઞેયોને
જાણતાં તેમાં જ રાગ–દ્વેષ કરીને અટકી જાય છે, પણ આમ જ્ઞાયકસ્વભાવ તરફ વળતો નથી.
–પણ તેમની એ વાત મિથ્યા છે. જ્ઞેયોને લીધે જ્ઞાન નથી થતું પણ સામાન્યજ્ઞાન પોતે વિશેષજ્ઞાનપણે પરિણમીને
જાણે છે એટલે જ્ઞાનની પોતાની જ તેવી યોગ્યતાથી ઘડા વગેરેનું જ્ઞાન થાય છે; તે જ્ઞાન વખતે ઘડો વગેરે જ્ઞેયો
તો માત્ર નિમિત્ત છે. ––એમ યુક્તિપૂર્વક સિદ્ધ કરીને, અકલંક આચાર્ય વગેરે મહાન સંતોએ, ‘જ્ઞેયોને લીધે જ્ઞાન
થાય’ એ વાત ઊડાડી દીધી છે. તેને બદલે આજે જૈન નામ ધરાવનારા કેટલાક વિદ્વાનો પણ એમ માને છે કે
‘નિમિત્તને લીધે જ્ઞાન થાય છે, નિમિત્તને લીધે કાર્ય થાય છે’ ––તો એ પણ બૌદ્ધમતિ જેવા જ મિથ્યાદ્રષ્ટિ ઠર્યા;
બૌદ્ધના ને એના અભિપ્રાયમાં કાંઈ ફેર ન રહ્યો.
–જીવ છે માટે ઘડો થાય છે, જીવ છે માટે શરીર ચાલે છે, જીવ છે માટે ભાષા બોલાય છે” ––તો એ માન્યતા પણ
મિથ્યા છે. જ્ઞાન અને જ્ઞેય બંનેની અવસ્થા ક્રમબદ્ધ સ્વતંત્રપણે પોતપોતાથી જ થાય છે.
અજ્ઞાનીને એવો ભ્રમ થઈ જાય છે કે આ રાગ છે માટે તેને લઈને રાગનું જ્ઞાન થાય છે, એટલે રાગથી જુદું––
રાગના અવલંબન વગરનું–જ્ઞાન તેને ભાસતું નથી. હું જ્ઞાયક છું ને મારા જ્ઞાયકના પરિણમનમાંથી આ જ્ઞાનનો
પ્રવાહ આવે છે એવી પ્રતીતમાં જ્ઞાની રાગનો પણ જ્ઞાતા જ રહે છે.
અપૂર્વ વાત જે સમજ્યો તેને તે વાત સમજાવનારા વીતરાગી દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર પ્રત્યે ભક્તિનો ભાવ આવ્યા વિના
રહેશે નહિ. ‘હું જ્ઞાયક છું’ એવી જ્ઞાયકની શ્રદ્ધા કરીને જે ક્રમબદ્ધપર્યાયને જાણશે તે પોતાની ભૂમિકાના રાગને
પણ જાણશે.