Atmadharma magazine - Ank 137
(Year 12 - Vir Nirvana Samvat 2481, A.D. 1955). Entry point of HTML version.

Next Page >


Combined PDF/HTML Page 1 of 2

PDF/HTML Page 1 of 21
single page version

background image
Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust
302, ‘Krishna-Kunj’, Plot No.30, Navyug CHS Ltd., V. L. Mehta Marg, Vile Parle(w), Mumbai–400056
Phone No. : (022) 2613 0820. Website : www.vitragvani.com Email : info@vitragvani.com



Atmadharma is a magazine that has been published from
Songadh, since 1943. We have re-typed and uploaded the
old Atmadharma Magazines to our website
www.vitragvani.com


We have taken utmost care while re-typing, from the
original Atmadharma Magazines. There may be some
typographical errors, for which we request all readers to
kindly inform us about the same, to enable us to correct
and improve. Please send your comments to
info@vitragvani.com



Shree Kundkund-Kahan Parmarthik Trust
(Shree Shantilal Ratilal Shah-Parivar)

PDF/HTML Page 2 of 21
single page version

background image
“सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गः”
વર્ષ બારમું * અંક ચોથો] [૧૩૭] [ફાગણ, સં. ૨૦૧૧
–“આમ કરવાથી તારું કલ્યાણ થશે.”
[] હે જીવ! તારી વર્તમાન હાલતમાં દુઃખ છે તે નકકી કર.
[] તે દુઃખનું મૂળ કારણ તારા મિથ્યાત્વાદિ ભાવો છે એમ
જાણ.
[] અત્યાર સુધી તે દુઃખ ટાળવાના જેટલા ઉપાયો તેં કર્યા તે
બધા ઉપાયોનું મિથ્યાપણું કઈ રીતે છે તે જાણ.
[] સુખનો વાસ્તવિક ઉપાય સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર છે–
એમ જાણીને તે ઉપાય કર.–એ ઉપાય કરવાથી તારું કલ્યાણ થશે.
: સંપાદક :
રામજી માણેકચંદ દોશી
વાર્ષિક લવાજમ :
શ્રી જૈન સ્વાધ્યાય મંદિર ટ્રસ્ટ, સોનગઢ (સૌરાષ્ટ્ર)
: છૂટક નકલ
ત્રણ રૂપિયા ચાર આના

PDF/HTML Page 3 of 21
single page version

background image
: ૧૩૦ : આત્મધર્મ–૧૩૭ : ફાગણ : ૨૦૧૧ :
આત્માનું હિત
હે ભાઈ! જગતના લોકો ભેગા થઈને તારી પ્રશંસા કરે કે
અભિનંદન–પત્ર આપે–એમાં તારા આત્માનું કાંઈ હિત નથી; પણ પોતાના
ચિદાનંદસ્વભાવની અભિમુખ જઈને તેના અતીન્દ્રિય આનંદનો અનુભવ
કરવો તે આત્માનું સાચું અભિનંદન છે અને તેમાં જ તારું હિત છે. અરે
પ્રભો! અનાદિથી તને તારા સ્વભાવનું સાચું બહુમાન જ આવ્યું નથી અને
પરના માનમાં તું રોકાઈ ગયો છો. પણ તારા સ્વભાવનો પરમ મહિમા છે,
સર્વજ્ઞ–ભગવંતો થયા તેઓ આત્મામાંથી જ થયા છે અને તારા આત્મામાં
પણ તેવી તાકાત પડી છે. આવા સ્વભાવસામર્થ્યને લક્ષમાં લઈને તેનું
બહુમાન કર, અને તે સ્વભાવની સન્મુખ થઈને તારા સ્વભાવના આનંદનું
વેદન કરીને તારા આત્માનું અભિનંદન કર, તેમાં જ તારું હિત છે; આ
સિવાય જગતના લોકો ભેગા થઈને વખાણ કરે કે અભિનંદનનો કાગળ
આપે તેમાં કાંઈ હિત નથી.
પૂ. ગુરુદેવ
આત્માની મહત્તા
આ જગતમાં આત્મા અને જડ બધાય પદાર્થો અનાદિ અનંત છે, અને
દરેક પદાર્થમાં ક્ષણે ક્ષણે પોતપોતાની અવસ્થાનું રૂપાંતર થાય છે, તે તેના
સ્વભાવથી જ થાય છે. જડમાં પણ ક્ષણે ક્ષણે હાલત પલટાય એવી તેના
સ્વભાવની તાકાત છે, જીવને લઈને તેનું કાર્ય થાય એમ બનતું નથી. પરંતુ
અજ્ઞાની સ્વ–પરની ભિન્નતાને ભૂલીને, પરનાં કાર્ય હું કરું એવું અભિમાન કરે
છે. પણ ભાઈ! એમાં તારી મહત્તા નથી, તું તો જ્ઞાનસ્વભાવ છો તે
સ્વભાવની મહત્તાને લક્ષમાં તો લે. પરનાં કાર્યોથી તારી મહત્તા નથી પણ
ચૈતન્ય સ્વરૂપથી તારી મહત્તા છે. તારા ચૈતન્યસ્વરૂપની મહત્તાને લક્ષમાં
લીધા વગર પોતાને તુચ્છ માનીને તું સંસારમાં રખડયો. હવે તારા ચૈતન્યની
પ્રભુતાને જાણ ને પરના કર્તાપણાનું અભિમાન છોડ તો તારા ભવભ્રમણનો
અંત આવે.

PDF/HTML Page 4 of 21
single page version

background image
: ફાગણ : ૨૦૧૧ : આત્મધર્મ–૧૩૭ : ૧૩૧ :
‘નય’ના સ્વરૂપ સંબંધી સ્પષ્ટતા
* નય તે જડ નથી પણ શ્રુતજ્ઞાનો અંશ છે *
લેખાંક પહેલો
* * * * * *
હમણાં હમણાં જૈનપત્રોના કેટલાક લેખોમાં “નય”ના સ્વરૂપસંબંધી ઘણી વિપરીત પ્રરૂપણા ચાલી રહી
છે; તેથી “નય”ના સ્વરૂપ સંબંધમાં અહીં કેટલીક સ્પષ્ટતા કરવામાં આવી છે, અને તે સંબંધી શાસ્ત્રાધારો
આપવામાં આવ્યા છે.
[પૂ. ગુરુદેવની પ્રેરણાથી આ લેખ તૈયાર થયો છે.]
આ લેખની ભૂમિકા
(૧) “નય તે જડ નથી પણ શ્રુતજ્ઞાનનો અંશ છે” એ આ લેખનો મુખ્ય વિષય છે. ભગવાન શ્રી
કુંદકુંદાદિ આચાર્યભગવંતોએ સમયસારાદિ તથા ષટ્ખંડાગમાદિ શાસ્ત્રોમાં સ્પષ્ટપણે એ સિદ્ધાંતનું પ્રતિપાદન કર્યું
છે કે “નિશ્ચયનયના આશ્રયે જ મુક્તિ થાય છે, ને વ્યવહારનયના અવલંબનથી મોક્ષ થતો નથી,” અને એ
રહસ્યને આજે પૂ. ગુરુદેવ સુપ્રસિદ્ધ કરીને સમજાવી રહ્યા છે. કેટલાક જીવોને આ વાત ઈષ્ટ નથી લાગતી તેથી,
‘નિશ્ચયનયના આશ્રયે મુક્તિ થાય’ એ વાતનો વિરોધ કરવા માટે તેઓ એમ કહે છે કે ‘નિશ્ચયનય તે જ્ઞાન
નથી પણ જડ છે. ’ જ્ઞાનના અંશને જડ કહેનારું તેમનું આ કથન આગમોથી એકદમ વિપરીત છે. વાસ્તવિકપણે
‘નય’ તે જડ નથી પણ શ્રુતજ્ઞાનનો અંશ છે એવું દર્શાવનારા કેટલાક મુખ્ય શાસ્ત્ર આધારો અહીં આપવામાં
આવ્યા છે.
(૨) કોઈ એમ કહે કે “નય શબ્દાત્મક જ છે, અને નયને જ્ઞાન કહેવું તે ઉપચાર છે” તો તે વાત સત્ય
નથી પરંતુ વિપરીત છે; કેમકે ‘નય’ તે વાસ્તવિકપણે જ્ઞાન જ છે અને શબ્દને નય કહેવો તે ઉપચારથી છે;
નયને જ્ઞાનાત્મક કહેવો તે ઉપચાર નથી પણ નયને શબ્દાત્મક કહેવો તે ઉપચાર છે.
આ સબંધમાં પણ
કેટલાક મુખ્ય શાસ્ત્રાધારો અહીં આપવામાં આવ્યા છે.
(૩) શાસ્ત્રમાં ઘણીવાર નય અને નયના વિષયનું અભેદપણે કથન કરવામાં આવે છે,– અને તેવા
પ્રસંગમાં નયના વિષયભૂત પદાર્થને પણ નય કહેવામાં આવે છે. તે સંબંધી પણ કેટલાક શાસ્ત્રાધારો આપવામાં
આવ્યા છે.
(૪) શાસ્ત્રમાં અનેક સ્થળોએ નયને તેના વિષયભૂત પદાર્થનો “ગ્રાહક” કહેવામાં આવે છે, ત્યાં
“ગ્રાહક”નો અર્થ “જાણનાર” થાય છે. જેમ “પ્રમાણ” પોતાના વિષયનું ગ્રાહક એટલે કે જાણનાર છે તેમ
‘નય’ પણ પોતાના વિષયનો ગ્રાહક એટલે કે જાણનાર છે. તેમાં તફાવત માત્ર એટલો છે કે પ્રમાણ પોતાના
વિષયભૂત પદાર્થનું સર્વદેશ–ગ્રાહક છે, જ્યારે નય તેના એકદેશને ગ્રાહક છે. એ રીતે પદાર્થને અને નયને
વિષય–વિષયીપણું છે.
જ્યાં નયને ‘ગ્રાહક’ કહ્યો હોય ત્યાં ગ્રાહક એટલે જાણનાર એવો અર્થ થાય છે. આ
બાબતમાં પણ કેટલાક મુખ્ય શાસ્ત્રાધારો આપવામાં આવ્યા છે.

PDF/HTML Page 5 of 21
single page version

background image
: ૧૩૨ : આત્મધર્મ–૧૩૭ : ફાગણ : ૨૦૧૧ :
[ઉપર્યુક્ત બાબતો સંબંધી શાસ્ત્રાધારો નીચે મુજબ છે : અહીં ફક્ત નયના સ્વરૂપ સંબંધી સ્પષ્ટીકરણ કરવા માટે જ આ
શાસ્ત્રાધારો આપવામાં આવ્યા છે એ વાત દરેક જિજ્ઞાસુએ લક્ષમાં રાખવી.]
[१] षट्खंडागम
प्रमाणपरिगृहीतार्थैकदेशे वस्त्वध्यवसायो नयः।
[हिंदी] प्रमाण के द्वारा ग्रहण की गई वस्तु के एक अंश में वस्तु का निश्चय करनेवाले ज्ञान को नय कहते हैं।
[–श्री षट्खंडागम पु. १ पृ. ८३]
प्रमाण–नयैर्वस्त्वधिगम इत्यनेन सूत्रेणापि नेदं व्याख्यानं विघटते। कुतः? यतः प्रमाणनयाभ्यामुत्पन्नवाक्येऽप्युपचारतः
प्रमाणनयौ, ताभ्यामुत्पन्नबोधौ विधिप्रतिषेधात्मकवस्तुविषयत्वात् प्रमाणतामादधनावपि कार्ये कारणोपचारतः
प्रमाणनयावित्यस्मिन् सूत्रे परिगृहीतौ। नयवाक्यादुत्पन्नबोधः प्रमाणमेव न नय, इत्येतस्य ज्ञापनार्थं ताभ्यां वस्त्वधिगम इति
भण्यते। अथवा प्रधानीकृतबोधः पुुरुषः प्रमाणम्, अप्रधानीकृतबोधो नयः।
[हिंदी] ‘प्रमाण और नय से वस्तु का ज्ञान होता है’ इस सूत्र द्वारा भी यह व्याख्यान विरुद्ध नहीं पड़ता। इसका
कारण यह कि प्रमाण और नयसे उत्पन्न वाक्य भी उपचार से प्रमाण और नय हैं, उन दोनों से उत्पन्न उभयबोध विधि–
प्रतिषेधात्मक वस्तु को विषय करने के कारण प्रमाणता को धारण करते हुए भी कार्य में कारण का उपचार करने से प्रमाण व
नय हैं, इस प्रकार सूत्र में ग्रहण किये गये हैं। नयवाक्य से उत्पन्न बोध प्रमाण ही है, नय नहीं है; इस बात के ज्ञापनार्थ ‘उन
दोनों से वस्तु का ज्ञान होता है’ ऐसा कहा जाता है। अथवा, बोध को प्रधान करनेवाला पुरुष प्रमाण और उसे अप्रधान
करनेवाला नय है। [–षट्खंडागम पु
. ६ पृ. १६४]
[२] कसायपाहुड–जयधवला
णयदो णिप्पण्णं कसायपाहुडं।
१६८. को णयो णाम? ‘प्रमाणपरिगृहीतार्थैकदेशे वस्त्व ध्यवसायो नयः।’ “नयो ज्ञातुरभिप्रायो युक्तितोऽर्थ
परिग्रहः।। ७५।। वेत्यन्ये। एतदन्तरंग नयलक्षणम्।
[हिंदी] कषायप्राभृत यह नाम नयनिष्पन्न है।।
शंका– नय किसे कहते हैं?
समाधान– प्रमाण के द्वारा ग्रहण किये गये पदार्थ के एकदेश में वस्तु का निश्चय करानेवाले ज्ञान को नय कहते हैं।
अन्य आचार्यो ने भी कहा है कि ‘ज्ञाता के अभिप्राय का नाम नय है जो कि प्रमाण के द्वारा गृहीत वस्तु के एकदेश द्रव्य अथवा
पर्याय को अर्थरूप से ग्रहण करता है।। ७५।। यह अन्तरंग नय का लक्षण है।। [–श्री कसायपाहुड पुस्तक १ पृ
. १६६–२००]
[विशेषार्थ] × × × उपर जो वस्तु के एकदेश में वस्तु के अध्यवसाय को या ज्ञाता के अभिप्राय को अन्तरंग नय का लक्षण
बतलाया है वह ज्ञानात्मक नय का लक्षण समझना चाहिये। यहाँ अन्तरंग नय से ज्ञानात्मक नय अभिप्रेत हैं। × × × नयज्ञान
जितने भी होते हैं वे सभी सापेक्ष होकर ही सम्यग्ज्ञान कहलाते हैं। × × × इस कथन का यह तात्पर्य हुआ कि नयज्ञान और
प्रमाणज्ञान ये दोनों यद्यपि ज्ञानसामान्य की अपेक्षा एक हैं, फिर भी इन में विशेष की अपेक्षा भेद है। नयज्ञान जाननेवाले के
अभिप्राय से संबंध रखता है। [–श्री कसायपाहुड पुस्तक १ पृ
. २०१]
[३] समयसार
अब शुद्धनय को गाथासूत्र से कहते हैं–
जो पस्सदि अप्पाणं अबद्धपुट्ठं अणण्णयं णियदं।
अविसेसमसजुत्तं तं सुद्धणयं वियाणीहि।।१४।।
[अर्थ] जो नय आत्मा को बंधरहित और पर के स्पर्श से रहित, अन्यत्वरहित, चलाचलता रहित, विशेष रहित, अन्य के
संयोग से रहित, ऐसे पांचभावरूप से देखता है–उसे हे शिष्य! तू शुद्धनय जान।
[टीका] निश्चय से अबद्ध, अस्पृष्ट, अनन्य, नियत, अविशेष और असंयुक्त–ऐसे आत्मा की अनुभूति शुद्धनय है, और
वह अनुभूति आत्मा ही है, इस प्रकार आत्मा एक ही प्रकाशमान है। (शुद्धनय, आत्मा की अनुभूति या आत्मा सब एक ही हैं,
अलग नहीं।) [–पाटनी दि. जैन ग्रंथमाला का हिंदी समयसार पृ. ३७ गा. १४ व टीका]
आत्मा पांच प्रकार से अनेकरूप दिखाई देता है। × × × यह सब अशुद्ध द्रव्यार्थिकरूप व्यवहारनय का विषय है। इस
द्रष्टि से देखा जाये तो वह सब सत्यार्थ है। परंतु आत्मा का एक–स्वभाव इस नयसे ग्रहण नहीं होता, और एक–स्वभाव को
जाने बिना यथार्थ आत्मा को कैसे जाना जा सकता है? इसलिये दूसरे नय को–उसके प्रतिपक्षी शुद्ध द्रव्यार्थिकनय को ग्रहण
करके, एक असाधारण ज्ञायक–मात्र आत्मा का भाव लेकर, उसे शुद्धनय की द्रष्टि से
× × × देखा जाये तो सर्व (पांच) भावों
से जो अनेकप्रकारता है वह अभूतार्थ है–असत्यार्थ है। [,, ,, समयसार पृ. ३६ गा. १४ भावार्थ]

PDF/HTML Page 6 of 21
single page version

background image
: ફાગણ : ૨૦૧૧ : આત્મધર્મ–૧૩૭ : ૧૩૩ :
× × × शुद्ध द्रव्यार्थिक नय से यह बताया है कि आत्मा का एक असाधारण चैतन्यभाव है। × × × शुद्ध निश्चयनय को
सत्यार्थ कहकर उसका आलम्बन दिया है। × × × आत्मा व्यवहारनय की द्रष्टि में जो बद्धस्पृष्ट आदि रूप दिखाई देता है वह
इस द्रष्टि से तो सत्यार्थ ही है, परंतु शुद्धनय की द्रष्टि से बद्धस्पृष्टादिता असत्यार्थ है।[,, ,, समयसार पृ. ४० गा. १४ भावार्थ]
यहाँ यह समझना चाहिये कि यह नय है वह श्रुतज्ञान–प्रमाण का अंश है; श्रुतज्ञान वस्तु को परोक्ष बतलाता है,
इसलिये यह नय भी परोक्ष ही बतलाता है। शुद्धद्रव्यार्थिकनय का विषयभूत, बद्धस्पृष्ट आदि र्पांच भावों से रहित आत्मा
चैतन्यशक्तिमात्र है।
× × × केवलज्ञान यद्यपि छद्मस्थ को प्रत्यक्ष नहीं है तथापि वह शुद्धनय आत्मा के केवलज्ञानरूप को
परोक्ष बतलाता है। जब तक जीव इस नय को नहीं जानता तब तक आत्मा के पूर्ण रूप का ज्ञान–श्रद्धान नहीं होता। इसलिये
श्री गुरुने इस शुद्धनय को प्रगट करके उपदेश किया है कि बद्धस्पृष्ट आदि पाँच भावों रहित पूर्ण ज्ञानघनस्वभाव आत्मा को
जानकर श्रद्धान करना चाहिये, पर्यायबुद्धि नहीं रहनी चाहिये।
जैनमत में प्रत्यक्ष और परोक्ष–दोनों प्रमाण माने गये हैं; उनमें से आगमप्रमाण परोक्ष है; उसका भेद शुद्धनय है। इस
शुद्धनय की द्रष्टि से शुद्ध आत्मा का श्रद्धान करना चाहिये। [,, ,, हिंदी समयसार पृ. ४०–४१ गा. १४ भावार्थ]
यहाँ यह उपदेश है कि शुद्धनय के विषयरूप आत्मा का अनुभव करो। [,, हिंदी समयसार पृ. ४१]
शुद्धनय की द्रष्टि से देखा जाये तो सर्व कर्मों से रहित चैतन्य–मात्र देव अविनाशी आत्मा अंतरंग में स्वयं
विराजमान है। [,, हिंदी समयसार पृ. ४२ कलश १२ भावार्थ]
शुद्धनय के विषयभूत आत्मा की अनुभूति ही ज्ञान की अनुभूति है इसप्रकार आगे की गाथा की सूचना के अर्थरूप
काव्य कहते हैं
आत्मानुभूतिरिति शुद्धनयात्मिका या
ज्ञानानुभूतिरियमेव किलेति बुद्ध्वा।
(अर्थ–) इसप्रकार जो पूर्व कथित शुद्धनयस्वरूप आत्मा की अनुभूति है वही वास्तव में ज्ञान की अनुभूति है। × × ×
(भावार्थ–) × × × ज्ञान को मुख्य करके कहते हैं कि शुद्धनय के विषयस्वरूप आत्मा की अनुभूति ही सम्यग्ज्ञान है।
[,, ,, समयसार पृ. ४२ कलश १३]
× × × परनिमित्त से उत्पन्न हुए भावों से भिन्न अपने स्वरूप का अनुभव, ज्ञान का अनुभव है; और यह अनुभव
भावश्रुत ज्ञानरूप जिनशासन का अनुभव है। शुद्धनय से इसमें कोई भेद नहीं है। [,, ,, समयसार पृ. ४५ गाथा. १५ भावार्थ]
शुद्धनिश्चयनय से देखा जाय तो प्रगट ज्ञायकत्व ज्योति मात्र से आत्मा एकस्वरूप है क्योंकि शुद्ध द्रव्यार्थिकनय से
सर्व अन्य द्रव्य के स्वभाव तथा अन्य के निमित्त से होनेवाले विभावों को दूर करने रूप उसका स्वभाव है...
[,, ,, समयसार पृ. ४७ कलश १८]
× × × मैं द्रव्यद्रष्टि से शुद्धचैतन्यमात्र मूर्ति हूँ।
(भावार्थ) आचार्य कहते हैं कि शुद्धद्रव्यार्थिकनय की द्रष्टि से तो मैं शुद्धचैतन्यमात्र मूर्ति हूँ × × ×
[–पाटनी दि० जैन ग्रंथमाला का हिंदी समयसार पृ. ५ कलश ३]
द्रव्यद्रष्टि से तो द्रव्य जो है वही है × × × द्रव्यद्रष्टि से देखा जाये तो ज्ञायकत्व, ज्ञायकत्व ही है × × × द्रव्यद्रष्टि
शुद्ध है, अभेद है, निश्चय है, भूतार्थ है, सत्यार्थ है, परमार्थ है... [,, ,, समयसार पृ. १६–१७ गा. ६ भावार्थ]
× × × ऐसा एक ज्ञायकत्वमात्र स्वयं शुद्ध है, यह शुद्धनय का विषय है। अन्य जो परसंयोगजनित भेद हैं वे सब
भेदरूप अशुद्धद्रव्यार्थिक नय के विषय हैं। अशुद्ध द्रव्यार्थिकनय भी शुद्धद्रव्य की द्रष्टि में पर्यायार्थिक ही है इसलिये व्यवहारनय
ही है, ऐसा आशय समझना चाहिये।
... अशुद्धनय को यहाँ हेय कहा है, क्योंकि अशुद्धनय का विषय संसार है।
[,, ,, समयसार पृ. १७ गा. ६ भावार्थ]
शुद्धनयका विषय अभेद एकरूप वस्तु है। [,, ,, समयसार पृ. २१ गा. ८ भावार्थ]
भूतार्थदर्शी (शुद्धनयको देखनेवाले) अपनी बुद्धि से डाले हुए शुद्धनयके अनुसार बोध होने मात्रसे उत्पन्न
आत्मकर्म के विवेकता से..............। यहाँ शुद्धनय कतकफलके स्थानपर है, इसलिये जो शुद्धनय का आश्रय लेते हैं वे ही
सम्यक् अवलोकन करने से सम्यग्द्रष्टि हैं। [,, ,, समयसार पृ. २४ गा. ११ टीका]
शुद्धनय का विषय अभेद एकाकाररूप नित्य द्रव्य है, उसकी द्रष्टि में भेद दिखाई नहीं देता; ......उपकारी श्री गुरुने
शुद्धनय के ग्रहण का फल मोक्ष जानकर उसका उपदेश प्रधानता से दिया है कि––“शुद्धनय भूतार्थ है, सत्यार्थ है; इसका
आश्रय लेने से सम्यक्द्रष्टि हो सकता है; इसे जाने बिना जबतक जीव व्यवहार में मग्न है तबतक आत्मा का ज्ञान–श्रद्धानरूप
निश्चयसम्यक्त्व नहीं हो सकता।” [,, ,, समयसार पृ
. २४–२५ गा. ११ भावार्थ]
× × × जिसने भिन्न भिन्न एक एक भावस्वरूप अनेक भाव दिखाये हैं ऐसा व्यवहारनय विचित्र अनेक वर्णमाला के
समान होने से,

PDF/HTML Page 7 of 21
single page version

background image
: ૧૩૪ : આત્મધર્મ–૧૩૭ : ફાગણ : ૨૦૧૧ :
जाननें में आता हुआ उस काल प्रयोजनवान है। × × × [,, ,, समयसार पृ. २६ गा. १२ टीका]
शुद्धनय का विषय जो साक्षात् शुद्ध आत्मा है × × × [,, ,, समयसार पृ. २७ गा. १२ भावार्थ]
निश्चय और व्यवहार–इन दो नयों के विषय के भेद से परस्पर विरोध है। × × ×
दो नयों के विषय का विरोध है, जैसे कि–जो सत्रूप होता है वह असत्रूप नहीं होता, × × × इत्यादि नयों के
विषय में विरोध है। × × × [,, ,, समयसार पृ. २८ कलश ४ अर्थ व भावार्थ]
× × × उन जीवादि तत्त्वों को शुद्धनय के द्वारा जानने से सम्यक्त्व होता है × × × [,, ,, समयसार पृ. २८]
यह आत्मा शुद्धनय से एकत्व में निश्चित किया गया है–शुद्धनय से ज्ञायकमात्र एकाकार दिखलाया गया है × × ×
शुद्धनय का विषयभूत आत्मा पूर्ण ज्ञानघन है × × × । [,, ,, समयसार पृ. २६–३० कलश ६ भावार्थ]
यहाँ इतना विशेष समझना चाहिये कि जो नय है सो श्रुतप्रमाण का अंश है, इसलिये शुद्धनय भी श्रुतप्रमाण का ही
अंश हुआ। श्रुतप्रमाण परोक्षप्रमाण है, क्योंकि वस्तु को सर्वज्ञ के आगम के वचन से जाना है, इसलिये यह शुद्धनय सर्व द्रव्यों
से भिन्न
... असाधारण चैतन्यधर्म को परोक्ष दिखाता है। यह व्यवहारी छद्मस्थ जीव आगम को प्रमाण करके शुद्ध नयसे
दिखाये गये पूर्ण आत्मा का श्रद्धान करे सो वह निश्चय सम्यग्दर्शन है। × × × इसलिये आचार्य कहते हैं कि इन नवतत्त्वों की
संतति (परिपाटी) को छोड़कर शुद्धनय का विषयभूत एक आत्मा ही हमें प्राप्त हो; × × ×
[समयसार पृ. ३० कलश ६ का भावार्थ]
इस प्रकार ही शुद्धनय से जानना सो सम्यक्त्व है × × ×
यह नवतत्त्व भूतार्थनय से जाने हुवे सम्यग्दर्शन ही हैं।... भूतार्थनय से एकत्व प्राप्त करके, शुद्धनयरूप से स्थापित
आत्मा की अनुभूति...प्राप्त होती है। (शुद्धनय से नवतत्त्वों को जानने से आत्मा की अनुभूति होती है...)
[,, ,, समयसार पृ. ३१ गा. १३]
नवतत्त्वों में भूतार्थनय से एक जीव ही प्रकाशमान है। इस प्रकार यह एकत्वरूप से प्रकाशित होता हुआ
शुद्धनयरूप से अनुभव किया जाता है। [,, ,, समयसार पृ. ३२ गा. १३]
इन नवतत्त्वों में, शुद्धनय से देखा जाये तो जीव ही एक चैतन्य–चमत्कारमात्र प्रकाशरूप प्रगट हो रहा है। × × ×
शुद्धनय से जीव पुद्गल का निजस्वरूप भिन्न भिन्न देखा जाये....। इसलिये शुद्धनय से जीव को जानने से ही सम्यग्दर्शन की
प्राप्ति हो सकती है। जब तक भिन्न भिन्न नव पदार्थों को जाने और शुद्धनय से आत्मा न जाने तब तक पर्यायबुद्धि है।
[,, ,, समयसार पृ. ३२–३३ गा. १३ भावार्थ]
× × × आत्मज्योति शुद्धनय से बाहर निकालकर प्रगट की गई है... [,, ,, समयसार पृ. ३३ कलश ८]
यह आत्मा सर्व अवस्थाओं में विविधरूप से दिखाई देता था, उसे शुद्धनयने एक चैतन्यचमत्कारमात्र दिखाया है ×
× × [,, ,, समयसार पृ. ३३ कलश ८ भावार्थ]
नय दो प्रकार के हैं–द्रव्यार्थिक और पर्यायार्थिक। वहाँ द्रव्य–पर्यायस्वरूप वस्तु में द्रव्य का मुख्यता से अनुभव
कराये सो द्रव्यार्थिकनय है और पर्याय का मुख्यता से अनुभव कराये सो पर्यायार्थिक नय है। [,, ,, समयसार पृ. ३४]
वे प्रमाण नय निक्षेप ज्ञानके ही विशेष हैं। प्रथम अवस्था में प्रमाणादिसे यथार्थ वस्तु को जानकर ज्ञान–श्रद्धान की
सिद्धि करना। [,, ,, समयसार पृ. ३५]
आचार्य शुद्धनय का अनुभव करके कहते हैं कि–इन समस्त भेदों को गौण करनेवाला जो शुद्धनय का विषयभूत
चैतन्यचमत्कार मात्र तेजःपुंज आत्मा है × × × [,, ,, समयसार पृ. ३५ कलश ६]
आगे शुद्धनय का उदय होता है–
शुद्धनय आत्मस्वभाव को प्रगट करता हुआ उदयरूप होता है। वह आत्मस्वभाव को परद्रव्य, परद्रव्य के भाव तथा
परद्रव्य के निमित्त से होनेवाले अपने विभाव–ऐसे परभावों से भिन्न प्रगट करता है। और वह आत्मस्वभाव संपूर्णरूप से पूर्ण
है
...ऐसा प्रगट करता है।... ऐसा शुद्धनय प्रकाशरूप होता है। [,, ,, समयसार पृ. ३६ कलश १०]
परमार्थनय अभेद ही है, इसलिये इस द्रष्टि से देखने पर भेद नहीं दिखाई देता; इस नय की द्रष्टि में पुरुष
चैतन्यमात्र ही दिखाई देता है। [,, ,, समयसार पृ. १०५]
निश्चयनय द्रव्याश्रित होने से, केवल एक जीव के स्वाभाविकभाव का अवलम्बन लेकर प्रवर्तमान होता हुआ...
[,, ,, समयसार पृ. १०६ गा. ५६ टीका]
शुद्ध द्रव्यार्थिकनय की द्रष्टि में चैतन्य अभेद है × × ×। [,, ,, समयसार पृ. १२०]
शुद्धनय से ज्ञानीने आत्मा का ऐसा निश्चय किया है कि– ‘मैं एक हूँ, शुद्ध हूँ, परद्रव्य के प्रति ममता रहित हूँ,
ज्ञानदर्शन

PDF/HTML Page 8 of 21
single page version

background image
: ફાગણ : ૨૦૧૧ : આત્મધર્મ–૧૩૭ : ૧૩૫ :
से पूर्ण वस्तु हूँ।’ [,, ,, समयसार पृ. १३४ गा. ७३ भावार्थ]
आत्मा के अनादि से परद्रव्य के कर्ताकर्मपने का अज्ञान है, यदि वह परमार्थनय के ग्रहण से एक बार भी विलय को
प्राप्त हो जाये तो फिर न आये,–ऐसा कहते हैं–
तद्भूतार्थपरिग्रहेण विलयं यद्येकवारं व्रजेत्
तत्किं ज्ञानघनस्य बंधनमहो भूयोभवेदात्मनः।।५५।।
[अर्थ] × × × आचार्य कहते हैं कि अहो! परमार्थनय का अर्थात् शुद्धद्रव्यार्थिक अभेदनय का ग्रहण करने से यदि वह
(अज्ञान अंधकार) एकबार भी नाश को प्राप्त हो तो ज्ञानघन आत्मा को पुनःबंधन कैसे हो सकता है?
परमार्थनय के ग्रहण से दर्शनमोह का नाश होकर, एकबार यथार्थज्ञान होकर क्षायिक सम्यक्त्व उत्पन्न हो तो पुनः
मिथ्यात्व न आये। [,, ,, समयसार पृ. १५५ कलश ५५]
जैसे केवली भगवान, विश्वके साक्षीपन के कारण, श्रुतज्ञान के अवयवभूत व्यवहार निश्चय नयपक्षो के स्वरूप को
ही मात्र जानते हैं परंतु...श्रुतज्ञान की भूमिका की अतिक्रान्तता के द्वारा समस्त नयपक्ष के ग्रहण से दूर हुवे होने से किसी भी
नयपक्ष को ग्रहण नहीं करते, इसीप्रकार (श्रुतज्ञानी आत्मा), क्षयोपशम से जो उत्पन्न होते हैं, ऐसे श्रुतज्ञानात्मक विकल्प
उत्पन्न होनेपर भी पर के ग्रहण करने के प्रति उत्साह निवृत्त हुआ होने से, श्रुतज्ञान के अवयवभूत व्यवहारनिश्चयनयपक्षों के
स्वरूप को ही केवल जानते हैं, परंतु
...श्रुतज्ञानात्मक समस्त अंतर्जल्प तथा बर्हिजल्यरूप विकल्पों की भूमिका की
अतिक्रांतता के द्वारा समस्त नयपक्ष के ग्रहण से दूर हुवे होने से, किसी भी नयपक्ष को ग्रहण नहीं करता, वह आत्मा वास्तव
में समस्त विकल्पों से पर, परमात्मा, ज्ञानात्मा, प्रत्यग्ज्योति, आत्मख्यातिरूप, अनुभूतिमात्र समयसार है।
[,, ,, समयसार पृ. २१६ गा. १४३ टीका]
ज्ञानी को बंध नहीं होता, यह शुद्धनय का महात्म्य है, इसलिये शुद्धनय का महिमादर्शक काव्य कहते हैं–
अध्यास्य शुद्धनयमुद्धत बोधचिह्न–
मैकाव्यमेव कलयंति सदैव ये ते।
रागादिमुक्तमनसः सततं भवंतः
पश्यंति बंधविधुरं समयस्य सारम्।।१२०।।
[अर्थ] उद्धतज्ञान (जो कि किसी के दबाये नहीं दब सकता ऐसा उन्नतज्ञान) जिसका लक्षण है ऐसे शुद्धनय में
रहकर अर्थात् शुद्धनय का आश्रय लेकर जो सदा ही एकाग्रता का अभ्यास करते हैं वे निरन्तर रागादि से रहित चित्तवाले
वर्तते हुए बन्धरहित समय के सार को
(अपने शुद्ध आत्मस्वरूप को) देखते हैं–अनुभव करते हैं।
[भावार्थ] यहाँ शुद्धनय के द्वारा एकाग्रता का अभ्यास करने को कहा है। ‘मैं केवलज्ञानस्वरूप हूँ, शुद्ध हूँ’ ऐसा जो
आत्मद्रव्य का परिणमन वह शुद्धनय। ऐसे परिणमन के कारण वृति ज्ञानकी ओर उन्मुख होती रहे और स्थिरता बढ़ती जाये
सो एकाग्रता का अभ्यास।
शुद्धनय श्रुतज्ञान का अंश है और श्रुतज्ञान तो परोक्ष है इसलिये इस अपेक्षा से शुद्धनय के द्वारा होनेवाला शुद्धस्वरूप
का अनुभव भी परोक्ष है। और वह अनुभव एकदेश शुद्ध है इस अपेक्षा से उसे व्यवहार से प्रत्यक्ष भी कहा जाता है। साक्षात्
शुद्धनय तो केवलज्ञान होने पर होता है। [,, ,, हिंदी समयसार पृ
. २७० कलश १२०]
अब यह कहते हैं कि जो शुद्धनय से च्युत होते हैं वे कर्म बांधते हैं–
प्रच्युत्य शुद्धनयतः पुनरेव ये तु
रागादियोगमुपयांति विमुक्तबोधाः।
ते कर्मबंधमिह बिभ्रति पूर्वबद्ध–
द्रव्यास्त्रवैः कृतविचित्र विकल्पजालम्।।
[अर्थ] जगत में जो शुद्धनय से च्युत होकर पुनः रागादि के संबन्ध को प्राप्त होते हैं ऐसे जीव, जिन्होंने ज्ञान को
छोड़ा है ऐसे होते हुए, पूर्वबद्ध द्रव्यास्रव के द्वारा कर्मबन्ध को धारण करते हैं। × × ×
[भावार्थ] शुद्धनय से च्युत होना अर्थात् ‘मैं शुद्ध हूँ’ ऐसे परिणमन से छूटकर अशुद्धरूप परिणमित होना, अर्थात्
मिथ्याद्रष्टि हो जाना। × × × यहाँ शुद्धनय से च्युत होने का अर्थ शुद्धता की प्रतीति से (सम्यक्त्व से) च्युत होना समझना
चाहिये। यहाँ शुद्धनय से च्युत होना अर्थात् शुद्ध उपयोग से च्युत होना ऐसा अर्थ मुख्य नहीं है। × × ×
यदि उपयोग की अपेक्षा ली जाये तो इसप्रकार अर्थ घटित होता है–× × × सम्यग्द्रष्टिज्ञानी को शुद्धनय से न छूटने का
अर्थात् शुद्धोपयोग में लीन रहने का उपदेश है। केवलज्ञान होनेपर साक्षात शुद्धनय होता है।
[,, ,, समयसार पृ. २७१ कलश १२१]
अब इस सर्व कथन का तात्पर्यरूप श्लोक कहते हैं–
इदमेवात्र तात्पर्यं हेयः शुद्धनयो न हि।
नास्ति बंधस्तदत्यागात्तत्त्यागाब्दंध एव हि।।१२२।।
[अर्थ] यहाँ यही तात्पर्य है कि शुद्धनय त्यागने योग्य नहीं है, क्योंकि उसके अत्याग से (कर्म का) बन्ध नहीं होता और

PDF/HTML Page 9 of 21
single page version

background image
: ૧૩૬ : આત્મધર્મ–૧૩૭ : ફાગણ : ૨૦૧૧ :
उसके त्याग से बन्ध ही होता है। [,, ,, समयसार पृ. २७३]
‘शुद्धनय त्याग करने योग्य नहीं है’ इस अर्थ को द्रढ़ करनेवाला काव्य पुनः कहते हैं–
धीरोदारमहिम्न्यनादिनिधने बोधे निबध्नन्धृतिं।
त्याज्यः शुद्धनयो न जातु कृतिभिः सर्वंकषः कर्मणाम्।।
तत्रस्थाः स्वमरीचिचक्रमचिरात्संहृत्य निर्यद्बहिः
पूर्णं ज्ञानघनौधमेकमचलं पश्यंति शांतं महः।।१२३।।
[अर्थ] धीर और उदार जिसकी महिमा है ऐसे अनादिनिधन ज्ञानमें स्थिरता को बांधता हुआ शुद्धनय–जो कि कर्मों
का समूल नाश करनेवाला है–पवित्र धर्मात्मा पुरुषों के द्वारा कभी भी छोड़ने योग्य नहीं है। शुद्धनय में स्थित वे पुरुष, बाहर
निकलती हुई अपनी ज्ञानकिरणों के समूह को अल्पकाल में ही समेटकर, पूर्णज्ञानघन के पुंजरूप, एक, अचल, शांत तेज
को–तेजःपुंज को देखते हैं अर्थात् अनुभव करते हैं।
[भावार्थ] शुद्धनय ज्ञान के समस्त विशेषों को गौण करके तथा परिनिमित्त से होनेवाले समस्त भावों को गौण
करके, आत्मा को शुद्ध, नित्य, अभेदरूप एक चैतन्यमात्र ग्रहण करता है, और इसलिये परिणति शुद्धनयके विषयरूप
चैतन्यमात्र शुद्धआत्मा में एकाग्र–स्थिर होती जाती है। इस प्रकार शुद्धनय का आश्रय लेनेवाले जीव बाहर निकलती हुई ज्ञान
की विशेष व्यक्तताओं को अल्पकाल में ही समेटकर, शुद्धनय में
(आत्मा की शुद्धता के अनुभव में) निर्विकल्पतया स्थिर
होनेपर अपने आत्मा को सर्व कर्मों से भिन्न, केवलज्ञानस्वरूप, अमूर्तिक पुरुषाकार, वीतरागज्ञानमूर्ति–स्वरूप देखते हैं और
शुक्लध्यान में प्रवृत्ति करके अंतर्मुहूर्त में केवलज्ञान प्रगट करते है; शुद्धनय का ऐसा माहात्म्य है। इसलिये श्री गुरुओं का यह
उपदेश है कि जबतक शुद्धनय के अवलम्बन से केवलज्ञान उत्पन्न न हो तबतक सम्यक्द्रष्टि जीवों को शुद्धनय का त्याग नहीं
करना चाहिये। [,, ,, समयसार पृ
. २७३–४ कलश १२३]
आत्माश्रित निश्चयनय है, पराश्रित व्यवहारनय है। वहाँ, पूर्वोक्त प्रकार से पराश्रित समस्त अध्यवसान बन्ध का
कारण होने से मुमुक्षुओं को उसका निषेध करते हुए ऐसे निश्चयनय के द्वारा वास्तव में व्यवहारनय का ही निषेध कराया है,
क्योंकि व्यवहारनय के भी पराश्रितता समान ही है। और इसप्रकार यह व्यवहारनय निषेध करने योग्य ही है; क्योंकि
आत्माश्रित निश्चयनय का आश्रय करनेवाले ही मुक्त होते हैं, और पराश्रित व्यवहारनय का आश्रय तो एकाततः मुक्त नहीं
होनेवाला अभव्य भी करता है।
[भावार्थ] × × × जो एक अपना स्वाभाविकभाव है वही निश्चयनय का विषय है इसलिये निश्चयनय आत्माश्रित है।
अध्यवसान भी व्यवहारनय का ही विषय है इसलिये अध्यवसान का त्याग व्यवहारनय का ही त्याग है।
[,, ,, समयसार पृ. ३८६ गा. २७२ टीका व भावार्थ]
× × × ऐसा होने से निश्चयनय के द्वारा व्यवहारनय का निषेध योग्य ही है।
[,, ,, समयसार पृ. ३६३ गा. २७५ टीका]
शुद्धनय का विषय जो ज्ञानस्वरूप आत्मा है वह कर्तृत्व–भोक्तृत्व के भावों से रहित है × × ×
[,, ,, समयसार पृ. ४३७–८ कलश १६३ भावार्थ]
केवलज्ञानी तो साक्षात् शुद्धात्मस्वरूप ही हैं और श्रुतज्ञानी भी शुद्धनय के अवलम्बन से आत्मा को ऐसा ही अनुभव
करते हैं; प्रत्यक्ष और परोक्ष का ही भेद है। [,, ,, समयसार पृ. ४५० गा. ३२० भावार्थ]
शुद्धनय का विषय आत्मा अनंत शक्तिवान, चैतन्यचमत्कारमात्र, नित्य, अभेद, एक है। वह अपने ही अपराध से
राग–द्वेषरूप परिणमित होता है। [,, ,, समयसार पृ. ५०५]
यहाँ तक (साधकदशा में) पूर्णज्ञान का शुद्धनय के आश्रय से परोक्ष देखना है। और जब केवलज्ञान उत्पन्न होता
है तब साक्षात् देखना है सो यह तीसरे प्रकार का देखना है। [,, ,, समयसार पृ. ५४८ गा. ३६० से ४०४ के भावार्थ में]
[टीका] जो वास्तव में “मैं श्रमण हूँ, श्रमणोपासक (श्रावक) हूँ” इसप्रकार द्रव्यलिंग में ममत्वभाव के द्वारा
मिथ्याअहंकार करते हैं, वे अनादिरूढ़ (अनादिकाल से समागत) व्यवहार में मूढ़ मोही होते हुये, प्रौढ़ विवेकवाले निश्चय
(निश्चयनय) पर आरूढ़ न होते हुए, परमार्थ सत्य भगवान समयसार को नहीं देखते–अनुभव नहीं करते।
[भावार्थ] × × × जिससे भेदज्ञान होता है ऐसे निश्चय को वे नहीं जानते। × × ×
[,, ,, समयसार पृ. ५५८ गा. ४१३ टीका]
[भावार्थ] व्यवहारनय का विषय तो भेदरूप अशुद्धद्रव्य है, इसलिए वह परमार्थ नहीं है; निश्चयनय का विषय
अभेदरूप शुद्धद्रव्य है, इसलिये वही परमार्थ है। × × × [,, ,, समयसार पृ. ५६० गा. ४१४ भावार्थ]
अनेक प्रकार की निज शक्तियों का समुदायमय यह आत्मा नयों की द्रष्टि से खंडखंडरूप किये जाने पर तत्काल
नाश को प्राप्त होता है। × × ×
[भावार्थ] आत्मा में अनेक शक्तियाँ हैं, और एक एक शक्ति का ग्राहक एक एक नय है; इसलिये यदि नयों की एकान्त द्रष्टि
से देखा जाये तो आत्मा का खंडखंड होकर उसका नाश हो जाये। × × × यदि शुद्धनय से देखा जाये तो शुद्धचैतन्यमात्र भाव में

PDF/HTML Page 10 of 21
single page version

background image
: ફાગણ : ૨૦૧૧ : આત્મધર્મ–૧૩૭ : ૧૩૭ :
द्रव्य–क्षेत्र–काल–भाव से कुछ भी भेद दिखाई नहीं देता। [पाटनी दि० जैन ग्रंथमाला का समयसार पू. ५८६ भावार्थ]
[४] समयसार (जिनसेनाचार्य की टीका)
× × × ‘तं सुद्धणयं वियाणीहि’ तं पुरुषमेवाभेदनयेन शुद्धनयविषयत्वात् शुद्धात्मसाधकत्वात्
शुद्धाभिप्रायपरिणतत्त्वाच्च शुद्धं विजानीहीति भावार्थः।।
[–रायचन्द्र जैन शास्त्रमाला का समयसार, जयसेनाचार्य की टीका पृ. ४१]
उपरोक्त कथन का हिंदी अर्थ करते हुए ब्र. शीतलप्रसादजी लिखते हैं कि–
(तं) तिस पुरुष को (सुद्धणयं) अभेदनय से शुद्धनय का विषय होनेके कारण से व शुद्धात्मस्वरूप का साधक होने
के कारण से व शुद्धअभिप्राय में परिणमन करने के कारण से शुद्धस्वरूप (वियाणीहि) जानो –ऐसा भावार्थ है। (पृ. १७)
भावार्थ–जो पुरुष अपने आत्मा को परद्रव्य, परभाव से रहित, अपने गुणों से तन्मय अभेदरूप अनुभव करता है सो ही
महात्मा शुद्धनयस्वरूप है अथार्त शुद्ध है क्योंकि शुद्धअवस्था की साधन कर रहा है। अतएव अपने आत्मा को शुद्धनय से
शुद्धरूप अनुभव करना ही मुमुक्षु जीव का हित है।
(पृ. १७)
ये पूर्व गाथाषट्केन समुद्रिष्टाः ते सर्वे व्यवहारनयस्या–भिप्रायेण निश्चयज्ञा व्युपदिशंति....
[,, ,, समयसार–जयसेनाचार्य टीका पृ. १०२]
‘णयपरिहीणा दु ते जीवा’ –येषां जीवानां संबंधिनः प्रत्ययाः कर्म बध्नंति ते जीवाः। कथंभूताः? परमसमाधि–
लक्षणभेदज्ञानरूपात् शुद्धनयाद् भ्रष्टाः च्युताः।
×××इदमत्र तात्पर्यं, निजशुद्धात्मध्येयरूपसर्वकर्म निर्मूलन–समर्थ शुद्धनयो विवेकिभिर्न त्याज्य इति।
[,, ,, पृ. २५५–२५६]
एवं पूर्वोक्त प्रकारेण परद्रव्याश्रितत्त्वाद् व्यवहारनयः प्रतिषिद्ध इति जानीहि। केन कर्तृभूतेन?
शुद्धात्मद्रव्याश्रितनिश्चयनयेन। कस्मात्? निश्चयनयमालीना आश्रिताः स्थिताः संतो मुनयो निर्वाणं लभंते यतः कारणादिति।
[,, ,, पृ. ३६४]
× × × विवक्षितैकदेश शुद्धनयाश्रितेयं भावना निर्विकार–स्वसंवेदन लक्षण क्षायोपशमिका × × × [,, ,, पृ. ४२४]
ततः परं यस्य शुद्धनयस्याभिप्रायेण मूर्तिरहितस्तस्याभिप्रायेण कर्मनोकर्माहाररहित इति व्याख्यानरूपेण गाथात्रयं–
[,, ,, पृ. ४२६]
आत्मा यस्य शुद्धनयस्याभिप्रायेण मूर्तो न भवति स एवम–मूर्तत्वे सति हु स्फुटं तस्य शुद्धनयाभिप्रायेणाहारको न
भवति। [,, ,, पृ. ५२६]
अथ निर्विकार शुद्धात्मसंवित्तिलक्षण भावलिंगसहितं निर्ग्रन्थयतिलिंगं, कौपीनकरणादि बहुभेदसहितं गृहीलिंगं
चेतिद्वयमपि मोक्षमार्गो व्यवहारनयो मन्यते। निश्चयनयवस्तु सर्व द्रव्यलिंगानि न मन्यत इत्याख्याति;–‘ववहारिओ पुण णओ
दोण्णिवि लिंगाणि भणदि मोक्खहे’ व्यावहारिक नयो द्वे लिंगे मोक्षपथे मन्यते।
[यहाँपर “भणदि” का अर्थ “मन्यते” जयसेनाचार्यने किया है]
[रायचन्द्र जैन शास्त्रमाला का समयसार जयसेनाचार्य की टीका, पृ
. ५३७]
[५] नियमसार
साद्यनिधनामूर्तातीन्द्रियस्वभावशुद्धसद्भूतव्यवहारनयात्मकस्य त्रैलौक्यभव्यजनताप्रत्यक्षवंदनायोग्यस्य
तीर्थकरपरमदेवस्य केवलज्ञानवदियमपि युगपल्लोकालोकव्यापिनी।
× × × જે સાદિ અનંત અમૂર્ત અતીન્દ્રિયસ્વભાવવાળા શુદ્ધસદ્–ભૂતવ્યવહારનયાત્મક છે, અને જે ત્રિલોકના ભવ્યજનોને
પ્રત્યક્ષ વંદના યોગ્ય છે, એવા તીર્થંકર પરમદેવને કેવળજ્ઞાનની માફક આ કાર્યદ્રષ્ટિ પણ યુગપદ્ લોકાલોકમાં વ્યાપનારી છે.
[–नियमसार गा. १३ टीका]
यः परजिनयोगीश्वरः प्रथमं पापक्रियानिवृत्तिरूपव्यवहार–नयचारित्रे तिष्ठति, तस्य खलु व्यवहारनयगोचरतपश्चरणं
भवति। सहजनिश्चयनयात्मकपरमस्वभावात्मकपरमात्मनि प्रतपनं तपः। स्वस्वरूपाविचलस्थितिरूपं सहजनिश्चयचारित्रम् अनेन
तपसा भवतीति।
જે પરમ જિનયોગીશ્વર પહેલાંં પાપક્રિયાથી નિવૃત્તિરૂપ વ્યવહારનયના ચારિત્રમાં હોય છે, તેને ખરેખર વ્યવહારનયગોચર
તપશ્ચરણ હોય છે. સહજનિશ્ચયનયાત્મક પરમસ્વભાવસ્વરૂપ પરમાત્મામાં પ્રતપન તે તપ છે; નિજ સ્વરૂપમાં અવિચળ સ્થિતિરૂપ
સહજનિશ્ચયચારિત્ર આ તપથી હોય છે.
[–नियमसार गा. ५१–५५ टीका]
હવે કહેવામાં આવતા પાંચમા અધિકારને વિષે, પરમ પંચમ–ભાવમાં લીન, પંચમગતિના હેતુભૂત શુદ્ધનિશ્ચયનયાત્મક પરમ
ચારિત્ર દ્રષ્ટવ્ય [દેખવા યોગ્ય] છે. [–नियमसार गा. ७६ टीका]

PDF/HTML Page 11 of 21
single page version

background image
: ૧૩૮ : આત્મધર્મ–૧૩૭ : ફાગણ : ૨૦૧૧ :
अथ सकलव्यावहारिकचारित्रतत्फलप्राप्तिप्रतिपक्ष शुद्धनिश्चय–नयात्मकपरमचारित्र प्रतिपादनपरायण परमार्थ
प्रतिक्रमणाधिकारः कथ्यते।
હવે સકળ વ્યાવહારિક ચારિત્રથી અને તેના ફળની પ્રાપ્તિથી પ્રતિપક્ષ એવું જે શુદ્ધ નિશ્ચયનયાત્મક પરમ ચારિત્ર તેનું પ્રતિપાદન
કરનારો પરમાર્થ–પ્રતિક્રમણ અધિકાર કહેવામાં આવે છે. [શ્રી નિયમસાર : પરમાર્થ પ્રતિક્રમણ અધિકારની ઉત્થાનિકા]
* × × × वृद्धावस्थाद्यनेक स्थूलकृशविविधभेदाः शुद्धनिश्चयनयाभिप्रायेण न मे सन्ति।
× × ×વૃદ્ધાવસ્થાદિરૂપ અનેક સ્થૂલ–કૃશ વિવિધ ભેદો શુદ્ધ નિશ્ચયનયના અભિપ્રાયે મારે નથી.
[–नियमसार गा. ७७–८१ टीका]
सत्तावबोधपरमचैतन्यसुखानुभूतिनिरतविशिष्टात्मतत्त्वग्राहक शुद्धद्रव्यार्थिकनयबलेन मे सकलमोहरागद्वेषा न
विद्यन्ते।
સત્તા, અવબોધ, પરમચૈતન્ય અને સુખની અનુભૂતિમાં લીન એવા વિશિષ્ટ આત્મતત્ત્વને ગ્રહનારા શુદ્ધદ્રવ્યાર્થિક નયના બળે
મારે સકળ મોહ રાગ દ્વેષ નથી. [–नियमसार गा. ७७–८१ टीका]
× × × शुद्धनिश्चयनयात्मकपरमात्मध्यानात्मक प्रतिक्रमणप्रभृतिंसत्क्रिया बुध्द्वा × × ×
× × × શુદ્ધનિશ્ચયનયનાત્મક પરમાત્મધ્યાનસ્વરૂપ પ્રતિક્રમણાદિ સત્ક્રિયાને જાણીને, × × × [–नियमसार गा. १५५ टीका]
[६] प्रवचनसार
वास्तव में सभी वस्तु सामान्यविशेषात्मक होने से वस्तु का स्वरूप देखनेवालों के क्रमशः () सामान्य और ()
विशेष को जाननेवाली दो आंखें हैं () द्रव्यार्थिक और () पर्यायार्थिक।
इनमें से पर्यायार्थिक चक्षुको सर्वथा बन्द करके जब मात्र खुली हुई द्रव्यार्थिक चक्षुके द्वारा देखा जाता है तब
नारकत्व, तिर्यंचत्व, मनुष्यत्व, देवत्व और सिद्धत्व–पर्यायस्वरूप विशेषों में रहनेवाले एक जीवसामान्य को देखनेवाले और
विशेषों को न देखनेवाले जीवों को ‘वह सब जीवद्रव्य है’ ऐसा भासित होता है।
जब द्रव्यार्थिक चक्षु को सर्वथा बन्द करके मात्र खुली हुई पर्यायार्थिक चक्षुके द्वारा देखा जाता है तब जीवद्रव्य में
रहनेवाले नारकत्व, तिर्यंचत्व, मनुष्यत्व, देवत्व और सिद्धत्व पर्यायस्वरूप अनेक विशेषों को देखनेवाले और सामान्य को न
देखनेवाले जीवों को वह जीवद्रव्य अन्य अन्य भासित होता है।
जब उन द्रव्यार्थिक और पर्यायार्थिक–दोनों आंखों को एक ही साथ खोलकर उनके द्वारा और इनके द्वारा (द्रव्यार्थिक
तथा पर्यायार्थिक चक्षुओं के द्वारा) देखा जाता है तब नारकत्व, तिर्यंचत्व, मनुष्यत्व, देवत्व और सिद्धत्व पर्यायों में
रहनेवाला जीवसामान्य तथा जीवसामान्य में रहनेवाले नारकत्व, तिर्यंचत्व, मनुष्यत्व, देवत्व और सिद्धत्वपर्यायोंस्वरूप
विशेष तुल्यकाल में ही
(एक ही साथ) दिखाई देते हैं।
एक आंख से देखा जाना एकदेश अवलोकन है, और दोनों आंखों से देखना सर्वावलोकन है। (आंख नय)
[पाटनी दि. जैन ग्रंथमाला का–श्री प्रवचनसार गाथा ११४ टीका]
× × × जो यह, उद्धत मोह की लक्ष्मी को लूंट लेनेवाला शुद्धनय है, उसने उत्कट विवेक के द्वारा तत्त्व को
(आत्मस्वरूप को) विविक्त किया है। [–प्रवचनसार श्लोक ७]
पहले तो आत्मा वास्तव में चैतन्यसामान्य से व्याप्त अनंत धर्मों का अधिष्ठाता (स्वामी) एक द्रव्य है, क्योंकि अनंत
धर्मों में व्याप्त होनेवाले जो अनंत नय हैं उनमें व्याप्त होनेवाला जो एक श्रुतज्ञानस्वरूप प्रमाण है, उस प्रमाणपूर्वक स्वानुभव से
(वह आत्मद्रव्य) प्रमेय होता है। [–प्रवचनसार परिशिष्ट]
× × × युगपत् अनंत धर्मों में व्यापक ऐसे अनंत नयों में व्याप्त होनेवाला एक श्रुतज्ञानस्वरूप प्रमाण से निरूपण
किया जाय तो, ............आत्मद्रव्य अनेकान्तात्मक है।
[जैसे एक समय एक नदीके जल को जाननेवाले ज्ञानांश से देखा जाय तो समुद्र एक नदीके जलस्वरूप ज्ञात होता
है, उसी प्रकार एक समय एक धर्म को जानने वाले एक नय से देखा जाय तो आत्मा एक धर्मस्वरूप ज्ञात होता है; परंतु जैसे
एक ही साथ सर्व नदियों के जल को जाननेवाले ज्ञान से देखा जाय तो समुद्र सर्व नदियों के जलस्वरूप ज्ञात होता है,
उसीप्रकार एक ही साथ सर्व धर्मों को जाननेवाले प्रमाण से देखा जाय तो आत्मा अनेक धर्मस्वरूप ज्ञात होता है। इस प्रकार
एक नय से देखनेपर आत्मा एकान्तात्मक और प्रमाण से देखनेपर अनेकान्तात्मक है। [––देखो, प्रवचनसार परिशिष्ट]
इसप्रकार स्यात्कार श्री के निवास के वशीभूत वर्तते नयसमूहों से देखें तो भी और प्रमाण से देखें तो भी स्पष्ट
अनंत धर्मोंवाले निज आत्मद्रव्य को भीतर में शुद्ध चैतन्यमात्र देखते ही हैं। [–प्रवचनसार परिशिष्ट श्लोक १६]
वस्त्वेकदेशपरीक्षा तावन्नयलक्षणं × × × इति नयलक्षणं... यथासंभवं सर्वत्र ज्ञातव्यम्।
[प्रवचनसार अ. २ गा. ८६ जय. टीका]
વસ્તુનો એકદેશની પરીક્ષા અર્થાત્ જ્ઞાન તે નયનું લક્ષણ છે, એમ અહીં કહ્યું છે; તે ઉપરથી સ્પષ્ટ થાય છે કે વસ્તુનો એકદેશ તે
નયનો વિષય છે.]

PDF/HTML Page 12 of 21
single page version

background image
: ફાગણ : ૨૦૧૧ : આત્મધર્મ–૧૩૭ : ૧૩૯ :
* उत्सर्गो निश्चयनयः सर्वपरित्यागः परमोपेक्षासंयमो वीतरागचारित्रं शुद्धोपयोग इति यावदेकार्थः।
अपवादो व्यवहारनयः एकदेशपरित्यागस्तथाचापहृतसंयमः सरागचारित्रं शुभोपयोग इति यावदेकार्थः।
[प्रवचनसार अ. २ गा. ३० जय. टीका]
*
तस्य च नयैः प्रमाणेन च परीक्षा क्रियते। तद्यथा–एतावत शुद्धनिश्चयेन निरूपाधि स्फटिकवत्समस्त
रागादिविकल्पोपाधिरहितम्। ××तदेव जीवद्रव्यं प्रमाणेण प्रमीयमाणं... अनेकस्वभावं भवति।
एवं नयप्रमाणाभ्यां तत्त्वविचारकाले योऽसौ परमात्मद्रव्यं जानाति स निर्विकल्पसमाधिप्रस्तावे निर्विकारस्वसंवेदन–
ज्ञानेनापि जानातीति। [प्रवचनसार परिशिष्ट, जय. टीका पृ. ३६८, ३७०, ३७१]
[અહીં નય અને પ્રમાણથી તત્ત્વવિચારકાળે પરમાત્મદ્રવ્ય જાણવાનું કહ્યું છે.)
[७] पंचास्तिकाय
सुदणाणं पुण णाणी भणंति लद्धी य भावणा चेव।
उवओग णयवियप्पं णाणेण य वत्थु अत्थस्स।।२।।
× × × पुनरपि किंविशिष्टं (श्रुतज्ञानं) (उवओगणयवियप्पं) उपयोगविकल्पं नयविकल्पं च, उपयोगशब्देनात्र
वस्तुग्राहकं प्रमाणं भण्यते, नयशब्देन तु वस्त्वेकदेशग्राहको ज्ञातुरभिप्रायो विकल्पः। तथा चोक्तं ‘नयो ज्ञातुरभिप्रायः’। केन
कृत्वा वस्तुग्राहकं प्रमाणं वस्त्वेक–देशग्राहको नय इतिचेत् [णाणेण य] ज्ञातृत्वेन परिच्छेदकत्वेन ग्राहकत्वेन
(वत्थु अत्थस्स)
सकल वस्तुग्राहकत्वेन प्रमाणं भण्यते अर्थस्य वस्त्वेकदेशस्य। कथंभूतस्य। गुणपर्यायरूपस्य ग्रहणेन पुनर्नय इति।
(અહીં સ્પષ્ટપણે શ્રુતજ્ઞાનને ઉપયોગરૂપ તથા નયરૂપ કહ્યું છે; અને પ્રમાણની જેમ નય પણ વસ્તુના એકદેશનો જાણનાર–
પરિછેદક અથવા ગ્રાહક છે–એમ કહ્યું છે.) [–श्री पंचास्तिकाय जयसेनाचार्य टीका पृ. ८६]
લેખાંક બીજો
[८] तत्त्वार्थ सूत्र [पं. कैलाशचंद्रजी]
प्रमाण और नयों के द्वारा जीवादिक पदार्थों का ज्ञान होता है। संपूर्ण वस्तु को जाननेवाले ज्ञान को प्रमाण कहते हैं
और वस्तु के एकदेश को जाननेवाले ज्ञान को नय कहते हैं [पं. कैलाशचंद्रजी संपादित तत्त्वार्थसूत्र पृ. ७]
× × × उस ज्ञान को तथा वचन को नैगमनय कहते हैं [और इसी तरह संग्रहादि सभी नयों में भी समझ लेना।]
[पं. कैलाशचंद्रजी संपादित तत्त्वार्थसूत्र पृ. २८–३१]
तत्त्वार्थसूत्र [पं. फूलचंद्रजी]
नय जब कि श्रुतज्ञान का भेद है × × × [पृ. ५८]
यद्यपि नय का अंतर्भाव श्रुतज्ञान में होता है [पृ. ५६]
नय यद्यपि श्रुतज्ञान का भेद है तो भी श्रुतप्रमाण से नय में अंतर है। जो अंश अंशी का भेद किये बिना पदार्थ को
समग्ररूप से विचारमें लेता है, और जो मतिज्ञानपूर्वक होता है वह श्रुतप्रमाण है। किंतु नयज्ञान ऐसा नहीं है। वह अंश अंशी
का भेद कर के अंश द्वारा अंशीका ज्ञान कराता है। इसीसे प्रमाणज्ञान सकलादेशी और नयज्ञान विकलादेशी माना गया है।
सकलादेश में सकल शब्द से अनंत धर्मात्मक वस्तु का बोध होता है। जो ज्ञान सकल अर्थात् अनंतधर्मात्मक वस्तु का बोध
करता है वह सकलादेशी होने से प्रमाण ज्ञान माना गया है। तथा विकलादेश में विकल शब्द से एकान्त का बोध होता है, जो
ज्ञान विकल अर्थात् एक धर्म द्वारा अनंत धर्मात्मक वस्तु का बोध कराता है वह विकलादेशी होने से नयज्ञान माना गया है।
[पृ
. ५६]
समीचीनता की द्रष्टिसे तो (प्रमाण व नय) दोनों ही ज्ञान प्रमाण हैं, किन्तु प्रमाण का अर्थ सकलादेशी करने पर यह
अर्थ नयज्ञान में घटित नहीं होता। प्रमाण को शरीर और नय को उसका अवयव कह सकते हैं। [पृ. ५६–६०]
शंका–– जब कि नयज्ञान विकलादेशी है तब फिर समीचीनता की द्रष्टि से उसे प्रमाण कैसे माना जा सकता है?
समाधान–– आगम में अनेकांत दो प्रकार का बतलाया है–सम्यगनेकान्त और मिथ्याअनेकान्त।
... उसी प्रकार एकान्त
भी दो प्रकारका है–सम्यक् एकान्त और मिथ्या एकान्त।... इनमें से सम्यक् अनेकान्त प्रमाणज्ञान का विषय माना गया है...इसी
प्रकार सम्यक् एकान्त नय का विषय माना गया है।.. यतः नयज्ञान अनेकान्त को विषय नहीं करके भी उसका निषेध नहीं
करता। प्रत्युत अपने विषय द्वारा उसकी पुष्टि ही करता है। इसलिये नयज्ञान भी समीचीनता की द्रष्टि से प्रमाण माना गया है।
[–,, पृ
. ५६–६०]

PDF/HTML Page 13 of 21
single page version

background image
: ૧૪૦ : આત્મધર્મ–૧૩૭ : ફાગણ : ૨૦૧૧ :
×××जैनदर्शनने इस सत्य को समझा और इसीलिये उसने विविध विचारों का समीक्षण और समन्वय करने के लिये
सम्यग्ज्ञान की प्ररूपणा में नयवाद की प्राणप्रतिष्ठा की है।××× पर इसका यह अर्थ नहीं कि यह नयद्रष्टि से सर्वथा कल्पित
द्रष्टिकोणों को भी स्वीकार करता है।×××वह तो वस्तुस्पर्शी जितने भी विकल्प हैं उन्हें ही अपेक्षाभेद से स्वीकार करता है।
[,, पृ. ६१–६२]
नय यह मानसिक विकल्प है..............इस हिसाब से नय के सामान्य लक्षण की मीमांसा करने पर वह विवक्षित एक
धर्म द्वारा वस्तु का सापेक्ष निरूपण करनेवाला विचार ठहरता है। [, ––पृ. ६२]
[९] तत्त्वार्थश्लोकवार्तिक
प्रमाणनयैस्तत्त्वाधिगमसिद्धेः
प्रमाण और नयों के द्वारा तत्त्वों का यथार्थ ज्ञान होना सिद्ध है। [भावार्थ] लोक में पदार्थों के परिज्ञान में प्रमाण और
नय विकल्पों का ही आश्रय लिया जाता है। अथवा पदार्थों का सम्यग्ज्ञान सकलादेश व विकलादेश के बिना अन्य प्रकार से हो
ही नहीं सकता। है। इसलिए तत्त्वपरीक्षकों को प्रमाणनय विकल्पों से सिद्ध तत्त्वों को अंगीकार करना ही पड़ता है।
[–पं. माणेकचन्दजीवाला तत्त्वार्थश्लोकवार्तिक पुस्तक १ पृ. ६३१]
× × ×वस्तुअंश को विकलादेशद्वारा जाननेवाले श्रुतज्ञानांशरूप नयोंसे सम्यग्दर्शनादि तथा जीवादि संपूर्ण पदार्थों
का निर्णय होता है।
कोई भव्य कहता है कि वह अधिगम उन प्रमाण नयों करके कैसे करना चाहिये? ऐसी जिज्ञासा होने पर आचार्य उत्तर
कहते हैं–
सूत्रे नामादिनिक्षिप्त तत्त्वार्थाधिगमस्थितः।
कार्त्स्न्यतो देशतो वापि स प्रमाणनयैरिह।।
पूर्व सूत्रमें नाम आदिक के द्वारा निक्षिप्त किये तत्त्वार्थों का संपूर्णरूप से अधिगम होना प्रमाणों करके, और एकदेशसे
अधिगम होना भी नयों करके व्यवस्थित हो रहा है।
[–पं. माणिकचंदजीवाला तत्त्वार्थश्लोकवार्तिक पुस्तक २ पृ. ३१६–३१७]
नयज्ञान से, वस्तु के संपूर्ण अंशों को कहनेवाला प्रमाणज्ञान अधिक पूज्य माना गया है।
[,, ,, तत्त्वार्थश्लोकवार्तिक पु. २ पृ. ३२०]
न हि प्रकृष्टां विशुद्धिमन्तरेण प्रमाणमनेकधर्मधर्मि स्वभावं सकलामर्थमादिशति, नयस्यापि सकलदेशित्वप्रसंगात्। नापि
विशुद्ध्यपकर्षणमन्तरेण नयो धर्ममात्रं वा विकलमादिशति प्रमाणस्य विकलादेशित्व
प्रसंगात्।
भावार्थः जैसे विशिष्ट प्रकाश होने के कारण सूर्य अनेक पदार्थों का प्रकाश कर देता है और मंदज्योति होनेके कारण
प्रदीप अल्प पदार्थों का प्रकाशक है। तिसी प्रकार ज्ञानावरण के विशिष्ट क्षयोपशम से उत्पन्न हुआ प्रमाणज्ञान सकलादेशी होने
के कारण पूज्य है। और ज्ञानावरण के साधारण क्षयोपशम से या विशिष्ट जातिके छ़ोटे क्षयोपशम से उत्पन्न हुआ नयज्ञान
×××
[,, ,, तत्त्वार्थश्लोकवार्तिक पु. २ पृ. ३२०–३२१]
स्वार्थ निश्चायकत्वेन प्रमाणं नय इत्यसत्।
स्वार्थैकदेशनिर्णीतिलक्षणो हि नयः स्मृतः।।४।।
कोई कहते हैं कि सभी ज्ञान जब अपना और अर्थका निश्चय कराते हैं। प्रमाण के समान नय भी एक ज्ञान है, तब तो
अपना और अर्थका निश्चय करानेवाला होने के कारण नयज्ञान भी प्रमाण हो जावेगा। ग्रंथकार समझाते हैं कि इसप्रकार
किसीका कहना समीचीन नहीं है। क्योंकि नयका लक्षण अपना और अर्थ का एकदेशरूप से निर्णय करना है, ऐसा पूर्व
आचार्योंकी परिपाटी से स्मरण होता चला आया है। तथा अपने को और अर्थ को एक देशरूप से जानना नय का लक्षण आर्ष
आम्नाय अनुसार मानते आये हैं। [,, ,, तत्त्वार्थश्लोकवार्तिक पु
. २ पृ. ३२१]
अपना और अर्थका एकदेशसे निर्णय करना नयका लक्षण है [,, ,, पृ. ३२२]
नयद्वारा विषय किया गया वस्तु का अंश न तो पूरा वस्तु है और वस्तु से सर्वथा पृथक् अवस्तु भी नहीं कहा जा
सकता है, किन्तु वस्तु का एकदेश है। जैसे कि समुद्र का एक अंश या खणड बिचारा पूर्णसमुद्र नहीं है, और घट या नदी,
सरोवर के समान वह असमुद्र भी नहीं है, किन्तु वह समुद्र का एक अंश कहा जाता है।
× × × तिसी प्रकार नय का गोचर स्व
और अर्थ का एकदेश भी पूरा वस्तु नहीं है। × × × तथा नयसे जान लिया गया स्वार्थका अंश अवस्तु भी नहीं है × × × × ×
तब तो फिर नय के द्वारा जाना गया स्वार्थांश क्या है? आप जैन ही बतलाइये। इसका उत्तर यह है कि वह वस्तु का अंश ही
है। [,, ,, तत्त्वार्थश्लोकवार्तिक पु
. २ पृ. ३२२–३२३]

PDF/HTML Page 14 of 21
single page version

background image
: ફાગણ : ૨૦૧૧ : આત્મધર્મ–૧૩૭ : ૧૪૧ :
× × × वस्त्वंश एव तत्र च प्रवर्तमानो नयः।
××× उसमें (वस्तुके अंशमें) प्रवर्त रहा स्व और अर्थके एकदेशका निर्णय स्वरूप नय ज्ञान है। (भावार्थ) स्व और
अर्थके एकदेशको निर्णय करनेवाला वस्त्वंशग्राही नय होता है। (,, ,, तत्त्वार्थश्लोकवर्तिक पु.. पृ. ३६०)
धर्मिधर्मसमूहस्य प्राधान्यार्पणया विदः।
प्रमाणत्वेन निर्णीतेः प्रमाणादपरो नयः।।२०।।
× × × प्रमाण से भिन्न नयज्ञान है [भावार्थ] अंशी को प्रधान और अंश को गौण, या अंशोंको प्रधान अंशी को गौणरूप
से जाननेवाला ज्ञान नय है और अंश अंशी दोनों को प्रधानरूपसे जाननेवाला ज्ञान प्रमाण है।
[,, ,, तत्त्वार्थश्लोकवार्तिक पृ. ३६१–३६२]
गौण हो रहे हैं अंश जिसके ऐसे अंशीको विषय करनेवाला ज्ञान नय ही है। [,, ,, पृ. ३६२]
नाप्रमाणं प्रमाणं वा नयो ज्ञानात्मको मतः।
स्यात्प्रमाणैकदेशस्तु सर्वथाप्यविरोधतः।।२१।।
नयज्ञान तो अप्रमाण है और न प्रमाणस्वरूप माना गया है। किन्तु वह ज्ञानस्वरूप होता हुआ प्रमाण का एकदेश तो हो
सकेगा। सभी प्रकारों से कोई विरोध नहीं है। विरोध यहाँ उपलक्षण है। साथमें कोई अव्याप्ति, अतिव्याप्ति, संशय, व्यभिचार
आदि भी दोष नहीं आते हैं। [,, ,, तत्त्वार्थश्लोकवार्तिक पु
. २ पृ. ३६२]
नयज्ञान प्रमाण का एकदेश है। [,, ,, पृ. ३६३]
वस्तु को संपूर्णरूप से प्रमाणज्ञान जानता है। प्रमाण से जान चुकने पर उस वस्तु के एक अंशमें नयज्ञान प्रवर्तता
है। [,, ,, पृ. ३६५]
न हि मत्यवधिमनःपर्ययाणामन्यतमेनापि प्रमाणेन गृहीतस्यार्थस्यांशे नयाः प्रवर्तन्ते तेषां
निःशेषदेशकालार्थगोचरत्वात् मत्यादीनां तदगोचरत्वात्। नहि मनोमतिरप्यशेषविषया करण विषये तज्जातीये वा प्रवृतेः।
जो अर्थ मति, अवधि, और मनःपर्यय, इन तीन ज्ञानों में से किसी एक प्रमाण से भी ग्रहण कर लिया गया है। उस
अर्थ के अंशमें नयज्ञान नहीं प्रवर्तते हैं, क्योंकि वे नयज्ञान संपूर्ण देश, काल संबंधी अर्थके अंशों को विषय करते हैं।
[,, ,, तत्त्वार्थश्लोकवार्तिक पु. २ पृ. ३६७]
परोक्षाकारतावृत्तैः स्पष्टत्वात् केवलस्य तु।
श्रुतमूला नयाः सिद्धाः वक्ष्यमाणाः प्रमाणवत्।।२७।।
तीनों काल संबंधी विषय हो रहे संपूर्ण पदार्थों के अंशोंमें प्रवृत्ति होने के कारण उन नयज्ञानों का मूल कारण
केवलज्ञान मान लिया जाय, यह भी युक्त नहीं है। क्योंकि अपने विषयों की परोक्ष (अस्पष्ट) रूपसे विकल्पना करते हुए
नयज्ञान वर्त रहे हैं। किन्तु केवलज्ञान का प्रतिभास तो स्पष्ट होता है। ××× नयज्ञान तो विषयों को विशद जानता नहीं है।
अतः परिशेषन्याय से श्रुतज्ञान को मूल कारण मानकर ही नयज्ञानों की प्रवृत्ति होना सिद्ध माना गया है।
[,, तत्त्वार्थ श्लोकवार्तिक पु. २ पृ. ३६७]
श्रुतमूला नयाः सिद्धास्तेषां परोक्षाकारतया वृतेः।
××× श्रुतज्ञान को मूल कारण मानकर सिद्ध हो रहे नयज्ञान भी (आगे) कह दिये जावेंगे। × × ×
[,, ,, तत्त्वार्थश्लोकवार्तिक पु. २ पृ. ३६८।]
श्रुतज्ञान नामक प्रमाणज्ञान को मूलकारण माननेपर तो नयों का अस्पष्ट प्रतिभासीपने से कोई विरोध नहीं है। ×××
श्रुतज्ञान से जाने गये अंशको अविशदरूप जाननेवाले नयों × × × [,, त. श्लो. वा. पु. २ पृ. ३६८]
तत्प्रमाणान्नयाच्च स्यात्तत्त्वस्याधिगमोपरः।
स स्वार्थश्च परार्थश्च ज्ञानशब्दात्मकात्ततः।।४७।।
प्रमाण और नय से तत्त्वों का अधिगम होता है जो कि प्रमाण और नय से कथंचित भिन्न है। ज्ञानस्वरूप उन प्रमाण
और नयों से होता हुआ वह अधिगम स्वयं अपने लिये उपयोगी है। क्योंकि ज्ञानगुण आत्मामें ही जड़ा हुआ रहता है। तथा
वचनस्वरूप उन प्रमाण और नयोंसे हुआ अधिगम दूसरों के लिये उपयोगी है। [,, ,, तत्त्वार्थश्लोकवार्तिक पु
. २ पृ. ३६६]
× × × श्रुतविषयैकदेशज्ञानं नयो × × ×
श्रुतज्ञानसे जाने गये विषय के एकदेशको जाननेवाला नय जो कि आगे कहा जायगा, वह भी ज्ञानस्वरूप तो स्वके
लिये है और शब्दस्वरूपनय दूसरे आत्माओं के प्रयोजन का साधक है। वचन को भी उपचारसे प्रमाण माना है।
[,, ,, तत्त्वार्थश्लोकवार्तिक पु. २ पृ. ४००]
छट्ठ सूत्रके सारांशमें टीकाकार पं. माणेकचन्दजी लिखते हैं कि–
नयज्ञान प्रमाणरूप नहीं है और अप्रमाण भी नहीं है, किन्तु प्रमाणभूत श्रुतज्ञान का एकदेश है।
तैसे ही नयका विषय भी वस्तु
(है) और अवस्तु न होकर वस्तु का एकदेश है।

PDF/HTML Page 15 of 21
single page version

background image
: ૧૪૨ : આત્મધર્મ–૧૩૭ : ફાગણ : ૨૦૧૧ :
× × × श्रुतज्ञान अंशी होकर प्रमाण है। नय, उपनय, ये श्रुतज्ञान के अंश हैं।
(–देखो, पं. माणिकचन्दजी लिखित “छट्ठे सूत्रका सारांश” तत्त्वार्थश्लोकवार्तिक पु. २ पृ. ४६० से ४६३)
[१०] सवार्थसिद्धि
एवं ह्युक्तं प्रगृह्य प्रमाणतः परिणतिविशषादर्थावधारणं नय इति। सकलविषयत्वाच्च प्रमाणस्य। तथा चोक्तम्–
‘सकलादेशः प्रमाणाधीनो विकलादेशो नयाधीन। × × × पर्यायार्थिक नयेन भावतत्त्वमधिगन्तव्यम्।
प्रमाणसे ग्रहण करि भेदसे पदार्थ का निश्चय करना ऐसी नय है, और प्रमाण का सम्पूर्ण विषयभाव (धर्म और धर्मी)
है। [–श्री सर्वार्थसिद्धि पृ. ५७]
प्रमाणैकदेशाश्च नयाः = प्रमाणके एकदेश नय हैं (––श्री सर्वार्थसिद्धि पृ. ४६३)
[११] तत्त्वार्थवार्तिक
‘प्रमाण समुदाय को विषय करता है, तथा नय अवयवको।’ “४. ज्ञान स्वाधिगमहेतु होता है जो प्रमाण और
नयरूप होता है।” (तत्त्वार्थवार्तिक, हिंदीसार पृ. २८५)
[१२] तत्त्वार्थराजवार्तिक
× × ×્ર प्रमाण के विषयभूत पदार्थों को ही नय विषय करता है। (तत्त्वार्थ रा. वा. पृ. १५२)
जो अपने ही ज्ञान में कारण हो वह स्वाधिगम हेतु है इसलिये वह ज्ञानस्वरूप ही माना है और उसके एक प्रमाण
स्वाधिगम, दूसरा नयस्वाधिगम इस तरह दो भेद हैं। (तत्त्वार्थ रा. वा. पृ. १५३)
[१३] अर्थप्रकाशिका
नित्य अनित्यादिक अनेक धर्मनिसहित वस्तु प्रमाणके विषयके भावकूं प्राप्त होई हैं। बहुरि काहु एक धर्म की मुख्यता
लेय अवरोध साध्य पदार्थनिकुं जा करि जानिये सो नय है। पदार्थका एक धर्म है सो नय का विषय है × × × नय है सो
श्रुतप्रमाण का विकल्प है–अंश है। [अर्थप्रकाशिका पृ. १६]
[१४] तत्त्वार्थसार
तत्त्वार्थाः सर्व एवैते सम्यग्बोधप्रसिद्धये।
प्रमाणेन प्रमीयन्ते नीयन्ते च नयैस्तथा।।१४।।
× × × इनका प्रमाण के द्वारा निश्चय किया जाय तो सम्यग्ज्ञान प्राप्त होता है। प्रमाण से निश्चय होजाने पर नाना
नयोंद्वारा भी विविध प्रकार से इनका निश्चय किया जाता है। (तत्त्वार्थसार पृ. १३)
नयः–
वस्तुनोऽनन्तधर्मस्य प्रमाणव्यञ्जितात्मनः।
एकदेशस्य नेता य स नयोऽनेकधा मतः।।६७।।
अर्थ–अनंत धर्म या गुणोंके समुदायरूप वस्तुका स्वरूप प्रमाण–द्वारा जाना जाता है और जो उस अनंत धर्मात्मक वस्तु
के एक एक अंगोंका ज्ञान करा दे वह नय समझना चाहिये। वस्तुओं के धर्म अनंतों होनेसे अवयव कल्पनायें भी अनंतपर्यंत हो
सकती हैं और इसलिये अवयवों के ज्ञानरूप जो नय वे भी अनंत पर्यंत हो सकते हैं।
(तत्त्वार्थसार पृ. ३५)
नयावंशेन नेतारौ द्वौ द्रव्यपर्ययार्थिकौ।। ३८।।
द्रव्य व पर्याय इन दोनों वस्तुअंशोंको जो ज्ञान जान सकते हैं उन दोनों ज्ञानोंको दो नय कहना चाहिये।
[–त. सार पृ. ३५]
सामान्य व विशेष दोनोंमें से सामान्य को ग्रहण करना यह एकदेशग्रहण हुआ। और इस ज्ञान को नय ही कहना
चाहिये। ××× ‘द्रव्य हो प्रयोजन अथवा विषय जिस नय का वह द्रव्यार्थिक है’ ××× [– त. सार पृ. ३६]
पर्यायविषयो यस्तु स पर्यायार्थिको मतः।। ४०।।
× × × पर्याय को ग्रहण करनेवाला ज्ञान पर्यायार्थिक कहाता है। [– त. सार पृ. ३६]
पहिले तीन द्रव्यार्थिक नय व एक ऋजुसूत्र पर्यायार्थिक नय–ये चार सीधे वस्तुओं को ग्रहण करते हैं इसलिये इन्हें
अर्थनय कहते हैं। [– त. सार. पृ. ३७]
अर्थसंकल्पमात्रस्य ग्राहको नैगमो नयः।
किसी वस्तु में अमुक एक पर्याय होने की योग्यतामात्र देखकर वह पर्याय वर्तमान में न रहते हुए भी उस वस्तु को
उस पर्याय–युक्त मानना–वही नैगमनय है। [– त. सार पृ. ३७–३८]
प्रमाण के द्वारा वस्तु सर्वांग, व नय के द्वारा असर्वांग समझने में आता है। ‘असर्वांग का असर्वांग’ ऐसा ज्ञान तभी

PDF/HTML Page 16 of 21
single page version

background image
: ફાગણ : ૨૦૧૧ : આત્મધર્મ–૧૩૭ : ૧૪૩ :
होगा जब कि शेष रहे हुए अंगका भी लक्ष्य बना रहा हो। × × × परस्पर शेष अंगों की अपेक्षा जिन नयज्ञान में रहती हो वे ही
नयज्ञान वस्तु का सम्यग्ज्ञान कराने में हेतु हो सकते हैं। [– त. सार पृ. ४२]
वास्तविक प्रमाण ज्ञान ही होता है, और एकदेशग्राही होनेपर वे ही नय कहाते हैं; इसलिये नय भी ज्ञान के ही
नाम हैं। परंतु ज्ञान के द्वारा जाने हुए विषयों का प्रतिपादन शब्द ही कर सकता है इसलिये शब्दों को भी नय कहा जाता है।
विषय–विषयी–संबंध के वश यदि विषयीज्ञानके नाम विषयों में लगा दें तो प्रतिपादित होनेवाले पदार्थों को भी नय कहना
उचित ही है। इसलिये नयों के–ज्ञाननय, शब्दनय, अर्थनय–ये तीन प्रकार हैं। [तत्त्वार्थसार पृ
. ४३]
[१५] श्री देवसेनसूरि विरचित नयचक्र
जं णाणीय वियप्पं सुयभेयं वत्थुयंस संगहणं।
तं इह णयं पउंत्त णाणी पुण तेहि णातेहिं।।२।।
(આ શ્લોકમાં ‘નયનું લક્ષણ’ બતાવતાં, નયને જ્ઞાનનો વિકલ્પ, શ્રુતનો ભેદ, અને વસ્તુના અંશનો ગ્રાહક કહ્યો છે.)
एअंतो एअनयो होइ अणेयंतमस्स सम्मूहो।
तं खलु णाणवियप्पं सम्मं मिच्छं च णायव्वं।।९।।
(આ શ્લોકમાં, નયના સમૂહને જ્ઞાનનો વિકલ્પ કહ્યો છે.)
जे णयदिठ्ठिविहीणा तेसिं ण हु वत्थुरूवउवलद्धि।
वत्थुसहावविहूणा सम्माइट्ठी कहं हुंति।।१०।।
(‘નયદ્રષ્ટિ’થી રહિતને વસ્તુસ્વરૂપની ઉપલબ્ધિ થતી નથી. એમ આ શ્લોકમાં કહ્યું છે.)
दव्वत्थिए य दव्वं पज्जायं पज्जयत्थिए विसयं।
सब्भूया सब्भूए उवयरिए च दुणवतियत्था।।१६।।
[દ્રવ્યાર્થિકનયનો વિષય દ્રવ્ય છે, અને પર્યાયાર્થિકનયનો વિષય પર્યાય છે–એમ કહીને આ ગાથામાં નયનો વિષય બતાવ્યો છે.]
पज्जय गउणं किच्चा दव्वं पिय जो हु गिहूणए लोए।
सो दव्वत्थो भणिओ विवरीओ पज्जयत्थो दु।।१७।।
(અહીં, નય પોતાના વિષયને ગ્રહણ કરે છે એમ કહ્યું છે, ‘ગ્રહણ કરે છે’ એટલે જાણે છે.)
कम्माणं मज्झगयं जीवं जो गहइ सिद्धसंकासं।
भण्णइ सो सुद्धणओ खलु कम्मोवाहिणिरवेक्खो।।१८।।
(આ ગાથામાં પણ, નય પોતાના વિષયને ગ્રહણ કરે છે એમ જણાવ્યું છે.) (એ ઉપરાંત ગાથા–૧૯, ૨૨, ૨૫, ૨૬, ૨૭, ૨૯, ૩૦, ૩૧,
૩૬, ૩૭, ૩૮, વગેરે ગાથાઓમાં પણ એ વાત જણાવી છે.)
जो वट्टणं च मण्णइ एयठ्ठे भिण्णलिंगमाईणं।
सो सद्दणओ भणिओ णेओ पुस्साइयाण जहा।।४०।।
(અહીં मण्णइ એટલે કે માને છે અર્થાત્ જાણે છે–એમ કહીને નયનો વિષય બતાવ્યો છે; તેમ જ ‘નય’ જ્ઞાનરૂપ છે એમ પણ તેમાં આવી જાય છે.)
पढमतिया दव्वत्थी पज्जयगाही य इयर जे भणिया।
ते चदु अत्थपहाणा सद्दपहाणा हु तिण्णियरा।।४४।।
(અહીં નયને પોતાના વિષયનો ગ્રાહક કહ્યો છે.)
पण्णवण भाविभूदे अत्थे जो सो हु भेय पज्जाओ।
अह तं एवं भूदो संभवदो मुणह अत्थेसु।।४५।।
(અહીં, નય પોતાના વિષયભૂત અર્થોને જાણે છે એમ કહ્યું છે.)
जह रससिद्धो वाई हेमं काऊण भुंजये भोगं।
तह णयसिद्धो जोई अप्पा अणुहवउ अणवरयं।।७८।।
(રસસિદ્ધિનો દાખલો આપીને અહીં કહ્યું છે કે નયસિદ્ધ યોગી અવિરતપણે આત્માને અનુભવે છે.) (આ ઉપરાંત જુઓ ગાથા ૬૦, ૮૬, ૮૭.)
द्रव्यस्वभाव प्रकाशक नयचक्र
चारिवि कम्में जणिया इक्को खाईय इयर परिणामी।
भावा जीवे भणिया णयेण सव्वेवि णायव्वा।।७५।।
(‘નય વડે બધું જ્ઞાતવ્ય છે’ એમ આ ગાથામાં સ્પષ્ટ કહ્યું છે. એટલે નય જ્ઞાનાત્મક છે એ વાત તેમાં આવી જ ગઈ.)
गेह्णइ वत्थुसहावं अविरुद्धं सम्मरूव जं णाणं।
भणियं खु तं पमाणं पच्चक्खपरोक्ख भेएहिं।।१७०।।
(પ્રમાણ જ્ઞાન પોતાના વિષયને ગ્રહણ કરે છે એટલે કે જાણે છે એમ અહીં કહ્યું છે.)
वत्थु पमाणविसयं णयविसयं हवइ वत्थुएयंसं।
जं दोहि णिण्णयठ्ठं तं णिक्खेवे हवे विसयं।।१७२।।
(અહીં પ્રમાણ અને નયનો વિષય બતાવ્યો છે.)
सवियप्पणिव्वियप्पं पमाणरूवं जिणेहि णिद्दिठ्ठं।
तहविह णया वि भणिया सवि यप्पा णिव्वियप्पा वि।।१।। [पृ
. ६६]
(પ્રમાણની જેમ નયો પણ સવિકલ્પ અને નિર્વિકલ્પ છે એમ અહીં કહ્યું છે.)
कालत्तयसंजुत्तं दव्वं गिह्णेइ केवलं णाणं।
तत्थ णयेण वि गिह्णइ भूदोऽभूदो य वट्टमाणो वि।।२।। [पृ. ६७]
(જેમ કેવળજ્ઞાન ત્રણકાળના પર્યાયોથી સંયુક્ત દ્રવ્યને ગ્રહણ કરે છે એટલે કે જાણે છે, તેમ નયથી (શ્રુતજ્ઞાની)

PDF/HTML Page 17 of 21
single page version

background image
: ૧૪૪ : આત્મધર્મ–૧૩૭ : ફાગણ : ૨૦૧૧ :
પણ ભૂત–ભવિષ્ય–વર્તમાન ત્રણેકાળને ગ્રહણ કરે છે–જાણે છે.)
प्रमाण नयनिक्षेपैयोंऽर्थान्नाभिसमीक्षते।
युक्तं चायुक्तवद्भाति तस्यायुक्तं च युक्तवत्।।१।।
(पृष्ठ ६६)
(અહીં પ્રમાણ–નય–નિક્ષેપ વડે અર્થોની સમીક્ષા અર્થાત્ નિર્ણય કરવા બાબત જણાવ્યું છે.)
इदि तं पमाणविसयं सत्तारूवं खु जं हवे दव्वं।
णयविसयं तस्संसं सियभणितं तंपि पुवुत्तं।।२४७।।
(અહીં પ્રમાણ અને નય બંનેનો વિષય જણાવ્યો છે.)
अवरोप्परसावेक्खं णयविसयं अह पमाणविसयं वा।
तं सावेक्खं तत्तं णिरवेक्खो ताण विवरीयं।।२५०।।
(‘નયનો વિષય’ અને ‘પ્રમાણનો વિષય’ તે પરસ્પર સાપેક્ષ છે–એમ અહીં કહ્યું છે.)
आसण्णभव्वजीवो अणंतगुणसेढि सुद्धिसंपण्णो।
बुज्झन्तो खलु अठ्ठे खवदि स मोहं पमाणणयजोगे।।३१७।।
પ્રમાણ અને નયના જોગથી જે અર્થોને બૂઝે છે–જાણે છે, તે અનંત ગુણોથી શુદ્ધિસંપન્ન આસન્નભવ્ય જીવ મોહનો નાશ કરે છે.
આ કથનમાં પણ નય જ્ઞાનાત્મક હોવાનું આવી જાય છે. (આ ઉપરાંત જુઓ ગાથા–૯૬, ૨૪૫, ૩૨૮, ૩૭૯)
[१६] स्वामी कार्तिकेयानुप्रेक्षा
जं वत्थु अणेयतं एयंतं तं पि होदि सविपेक्खं।
सुयणाणेण णयेहिं य णिरविक्खं दीसए णेव।।२६१।।
(अर्थ) जो वस्तु अनेकांत है वह अपेक्षा सहित एकान्त भी है। श्रुतज्ञान प्रमाणसे सिद्ध किया जाय तो अनेकांत ही है,
और श्रुतज्ञानप्रमाणके अंशरूप नयोंसे सिद्ध किया जाय तब एकान्त भी है। [स्वा. का. अनुप्रेक्षा गा. २६१]
सो चिय इक्को धम्मो वाचय सद्दो वि तस्स धम्मस्स।
तं जाणदि णाणं ते तिण्णिव णयविसेसा य।।२६५।।
(अर्थ) वस्तु का एक धर्म, उस धर्मका वाचक शब्द, और उस धर्म को जानने वाला ज्ञान, ये तीनों ही नय के विशेष हैं।
[भावार्थ] वस्तु का ग्राहक ज्ञान, उसका वाचक शब्द, और वस्तु, इन तीनों को जैसे प्रमाणस्वरूप कहते हैं वैसे ही
नय भी कहते हैं। [स्वा. का. अनुप्रेक्षा गा. २६५]
[नोंधः जैनसिद्धांतदर्पण पृ. २४ में भी उपर्युक्त गाथाका अवतरण लिया है।]
जो तच्चमणेयंतं णियमा सद्दहदि सत्तभंगेहिं।
लोयाण पण्हवसदो ववहारपवत्तणठ्ठं च।।३११।।
जो आयरेण मण्णदि जीवाजीवादि णवविहं अत्थं।
सुदणाणेण णयेहिं य सो सद्दिट्ठी हवे सुद्धो।।३१२।।
(अर्थ) × × × जो जीव अजीव आदि नौ प्रकारके पदार्थोंको श्रुतज्ञान प्रमाणसे, तथा उसके भेदरूप नयोंसे, अपने
आदर–यत्न–उद्यमसे मानता है–श्रद्धान करता है वह शुद्ध सम्यग्द्रष्टि होता है। [स्वा. का. अनुप्रेक्षा नवी आवृत्ति पृ. २०३]
[१७] द्रव्यसंग्रह
× × × विवक्षितैकदेश शुद्धनयरूप शुद्धोपयोगो वर्तते ××× (हिंदी) एकदेश शुद्धनयरूप शुद्धउपयोग वर्तता है
××× [द्रव्यसंग्रह गाथा ३४ टीका, पृ. ८५–८६]
भूतार्थनयविषयभूतः शुद्ध समयसार ×××
(हिंदी) भूतार्थ (निश्चय) नयका विषयभूत ‘शुद्ध समयसार’ ××× [द्रव्यसंग्रह गा. ५२ टीका, पृ. १६७]
××× तदेव शुद्धात्मस्वरूपं, तदेव परमात्मस्वरूपं, तदेवैक–देशव्यक्तिरूपविवक्षितैकदेशशुद्धनिश्चयेन
स्वशुद्धात्मसंवित्तिसमुत्पन्नसुखामृतजलसरोवरे रागादिमलरहितत्त्वेन परम हंसस्वरूपम्।
(हिंदी) वही शुद्धात्माका स्वरूप है, वही परमात्माका स्वरूप है, वही एकदेशमें प्रकटतारूप ऐसे विवक्षित एकदेश
शुद्धनिश्चयनयसे निज शुद्ध आत्मा के ज्ञानसे उत्पन्न जो सुख वही हुआ जो अमृतजलका सरोवर उसमें राग आदि मलोंसे
रहित होनेके कारण परमहंसस्वरूप है। [द्रव्यसंग्रह गा
. ५६ टीका, पृ. २०४]
[१८] पंचाध्यायी
द्रव्यनयो भाव नयः स्यदिति भेदात् द्विधा च सोऽपि यथा।
पौग्दिलिकः किल शब्दो द्रव्यम् भावश्च चिदिति जीवगुणः।।
(अर्थ) वह नय द्रव्यनय और भावनयके भेदसे दो प्रकार का है। पौद्गलिक शब्द द्रव्यनय है और जीवका चैतन्यगुण
भावनय है। [पं. फूलचंदजी संपादित पंचाध्यायी गा. ५०५]
यदि वा ज्ञानविकल्पो नयो विकल्पोऽस्ति सोऽप्यपरमार्थः।
न यतो ज्ञानं गुण इति शुद्धं ज्ञेयं च किन्तु तद्योगात।।
(अर्थ) अथवा ज्ञानविकल्पका नाम ही नय है। किन्तु वह विकल्प परमार्थभूत नहीं होता, क्योंकि न तो शुद्ध
ज्ञानगुणको ही

PDF/HTML Page 18 of 21
single page version

background image
: ફાગણ : ૨૦૧૧ : આત્મધર્મ–૧૩૭ : ૧૪૫ :
नय कह सकते हैं और न शुद्ध ज्ञेयको ही नय कह सकते हैं, किन्तु इन दोनोंके संबंध से जो विकल्प होता है वह नय
कहलाता है।
(,, पंचाध्यायी गा. ५०६)
द्रव्यनय उपचारसे नय कहा गया है क्योंकि वास्तवमें नय यह ज्ञानका एक भेद है। [,, पंचाध्यायी पृ. १०१]
फलवत्त्वेन नयानां भाव्यमहवश्यं प्रमाणवद्धि यतः।
स्यादवयवि प्रमाणं स्युस्तदवयवा नयास्तदंशत्वात्।।५६२।।
जैसे प्रमाण फलसहित होता है वैसे ही नयोंका भी फलसहित होना परमावश्यक है। क्योंकि प्रमाण अवयवी है और
नय प्रमाण के अंश होने से अवयवरूप हैं। [,, पंचाध्यायी गा. ५६१–५६२]
व्यवहार प्रतिषेध्यस्तस्य प्रतिषेधकश्च परमार्थः।
व्यवहारप्रतिषेधः स एव निश्चयनयस्य वाच्यः स्यात्।।
[अर्थ] व्यवहार प्रतिषेध्य है अर्थात् निषेध करने योग्य है, और निश्चय उसका निषेध करनेवाला है। इसलिये व्यवहार
का प्रतिषेध करना ही निश्चयनय का वाच्य है। [,, पंचाध्यायी गा. ५६८]
नेति निषेधात्मा यो नानुपयोगः सबोधपक्षत्वात्।
अर्थाकारेण विना नेति निषेधावबोधशून्यत्वात्।।६०५।।
[अर्थ] इसलिये ‘न’ इसप्रकार का जो निषेधरूप विकल्प है वह (सर्वथा) उपयोग शून्य नहीं है, क्यों कि वह
बोधपक्ष सहित है। अब यदि उसमें अर्थ का आकार नहीं मानोगे तो वह ‘न’ इसप्रकार के निषेधरूप ज्ञान से शून्य हो जायगा।
[पं. फूलचंदजी संपादित पंचाध्यायी गा. ६०५]
स्वयमपि भूतार्थत्वाद्भवति स निश्चयनयो हि सम्यक्त्वम्।
अविकल्पवदतिवागिव स्यादनुभवैकगम्यवाच्यार्थः।।६२९।।
यदि वा सम्यग्द्रष्टिस्तद्द्रष्टिः कार्यकारी स्यात्।
तस्मात् स उपादेयो नोपादेयस्तदन्यनयवादः।।६६०।।
[अर्थ] तथा निश्चयनय स्वयं भूतार्थ होने से समीचीन है और इस का विषय निर्विकल्प या वचन अगोचर के समान
अनुभवगम्य है।
अथवा जो निश्चय द्रष्टिवाला है वही सम्यग्द्रष्टि है और वही कार्यकारी है। इसलिये निश्चयनय उपादेय है किन्तु उसके
सिवा अनय नयवाद उपादेय नहीं है। [पंचाध्यायी गा. ६२६–६३०]
× × × वास्तव में निश्चयनय अनिर्वचनीय है × × × [पंचाध्यायी गा. ३४१]
विधिपूर्वः प्रतिषेधः प्रतिषेध पुरस्सरो विधिस्त्वनयोः।
मैत्री प्रमाणमिति वा स्वपराकारावगाहि यज्ज्ञानम्।।६६५।।
[अर्थ] विधिपूर्वक प्रतिषेध होता है और प्रतिषेधपूर्वक विधि होती है। किन्तु विधि और प्रतिषेध इन दोनों की जो
मैत्री है वही प्रमाण है। अथवा स्व और पर को जाननेवाला जो ज्ञान है वह प्रमाण है। [,, पंचाध्यायी गा. ६६५]
अयमर्थोऽर्थविकल्पो ज्ञानं कल लक्षणं स्वतस्तस्य।
एकविकल्पो नयसादुभयविकल्पः प्रमाणमिति बोधः।।६६६।।
[अर्थ] आशय यह है कि अर्थविकल्प का नाम ज्ञान है। यह ज्ञान का स्वतःसिद्ध लक्षण है। वह जब एक विकल्परूप
होता है तब नय ज्ञान कहलाता है और जब उभय विकल्परूप होता है तब प्रमाण ज्ञान कहलाता है।[,, पंचाध्यायी गा. ६६६]
ज्ञानविशेषो नय इति ज्ञानविशेषः प्रमाणमिति नियमात्।
उभयोरन्तर्भेदो विषयविशेषान्न वस्तुतो भेदः।।
[अर्थ] आशय यह है कि नियम से नय भी ज्ञानविशेष है, और प्रमाण भी ज्ञानविशेष है। दोनों में भीतरी भेद विषय–
विशेष की अपेक्षा से ही है, वास्तवरूप से कोई भेद नहीं है। [,, पंचाध्यायी गा. ६७६]
× × × नय विषयी है किन्तु निक्षेप शाब्दिक विषयविभाग का ही प्रयोजक है × × ×
[पं. फूलचन्दजी सम्पादित पंचाध्यायी पृष्ट. १४२]
नय और निक्षेप में विषयविषयी सम्बन्ध है, नय विषय करनेवाला ज्ञान है, और निक्षेप उस का विषयभूत पदार्थ है।
[पं. मक्खनलालजी सम्पादित पंचाध्यायी पृष्ठ. २२०]
[१९] स्वयंभू–स्तोत्र
अनेकान्तोप्यनेकान्तः प्रमाण–नय–साधनः।
अनेकान्तः प्रमाणात्ते तदेकान्तोऽर्पितान्नयात्।।
‘आप के मत में अनेकान्त भी प्रमाण और नय साधनों को लिये हुए अनेकान्तस्वरूप (कथंचित् अनेकान्त और
कथंचित् एकान्त–स्वरूप) है प्रमाणकी द्रष्टि से अनेकान्त सिद्ध होता है और विवक्षित नयकी अपेक्षासे अनेकान्त में एकान्तरूप
(प्रतिनियतधर्मरूप) सिद्ध होता है।’ [समन्तभद्र भारती स्वयंभूस्तोत्र श्री अर–जिनस्तवन। श्लोक १२ पृ. ६७]
[२०] विद्वज्जनबोधक
बहुरि ‘अर्यते इति अर्थ’ कहिये प्रमाण अर नयकरि निश्चय कीजिये सो अर्थ कहिये। × × × अनेकान्तस्वरूप प्रमाण नय
करि सिद्ध होय ताकुं तत्त्वार्थ कहिए। [विद्वज्जनबोधक पृ. ३५]

PDF/HTML Page 19 of 21
single page version

background image
: ૧૪૬ : આત્મધર્મ–૧૩૭ : ફાગણ : ૨૦૧૧ :
[२१] पुरुषार्थसिद्धिउपाय
ऊपर कहे हुए प्रमाण के अंश को ही नय कहते हैं अर्थात् प्रमाण द्वारा ग्रहण किये हुए पदार्थ के एक धर्म को मुख्यता से
जो अनुभवन कराता है वह नय है। इसके दो भेद हैं एक द्रव्यार्थिकनय और दूसरा पर्यायार्थिकनय।
[पुरुषार्थसिद्धि उपाय पृ. २५]
[२२] आलापपद्धति
‘तदवयवाः नयाः। ’
[अर्थ] प्रमाण के अंशों का नाम नय है।
[भावार्थ] वस्तु के एक देश के ग्रहण करनेवाले–विषय करनेवाले ज्ञान को नय कहते हैं। [–आलापपद्धति पृ
. ५०]
नयका स्वरूप–
प्रमाणेन वस्तुसंगृहीतार्थैकांशो नयः, श्रुतविकल्पो वा, ज्ञातुरभिप्रायो वा नयः, नानास्वभावेंभ्यो व्यावर्त्य
एकस्मिन्स्वभावे वस्तु नयति प्रापयतीति वा नयः।
[अर्थ] प्रमाण के द्वारा ग्रहण की गई वस्तु के एक अंश के ग्रहण करनेवाले ज्ञान को नय कहते हैं। अथवा श्रुतज्ञान के
विकल्प को नय कहते हैं। अथवा ज्ञाता के अभिप्राय को नय कहते हैं। अथवा जो नानास्वभावों से हटाकर के किसी एक
स्वभाव में वस्तु को प्राप्त कराता है उसको नय कहते हैं।
[२३] अष्टसहस्त्री
तथा चोक्तम्–
“अर्थस्यानेकरूपस्यम धीः प्रमाणं, तदंशधीः।
नयो धर्मान्तरापेक्षी दुर्णयस्तन्निराकृतिः।।” [– अष्टसहस्त्री पृ. २६०]
तदंशग्राहिका बुद्धिनयः [फूटनोट, अष्टसहस्त्री पृ. २६०]
[२४] लधीयस्त्रय व उसके टिप्पण
६३ [श्रुतस्य भेदं दर्शयन्नाह–]
उपयोगौ श्रुतस्य द्वौ स्याद्वादनयसंज्ञितौ।
स्याद्वादः सकलादेशो नयो विकलसंकथा।।६२।। [– लधीयस्त्रय पृ
. २१]
६६. [साम्प्रतं ‘नयो ज्ञातुरभिप्रायः’ इत्येतद्वयाख्यातु–काम आह–]
श्रुतभेदाः नयाः सप्त नैगमादिप्रभेदतः। [– लधीयस्त्रय पृ. २२]
“ज्ञातृणामभिसन्धयः खलु नयास्ते द्रव्यपर्यायतं......नयो ज्ञातुर्मतं मतः।” [– सिद्धिवि. पृ. ५१७ A. ५१८ A]
“द्रव्यस्यानेकात्मनोऽन्यतमैकात्मावधारणं एकदेशनयनान्नयाः।” [– नयचक्र वृ. पृ.B]
.....प्रमाणपरिगृहीतार्थैकदेशवरत्वध्यवसायो नयः। [– धवल टी. सत्प्ररू०]
“नीयते गम्यते येन श्रुतार्थांशो नयो हि सः।” [– तत्त्वार्थश्लोक. पृ. २६८]
“अनिराकृतप्रतिप्रक्षो वस्त्वंशग्राही ज्ञातुरभिप्रायो नयः।” [– प्रमेयक. पृ. २०५ A.]
[नोंधः उपर जो अवतरण दिये हैं वे लधीयस्त्रय पृ. १४२ से १४६ तक की टिप्पणी में से लिये हैं।]
प्रमाणादीनां समासतो लक्षणं प्रतिपादयन्नाह–
ज्ञानं प्रमाणमात्मादेः उपायो न्यास इष्यते।
नयो ज्ञातुरभिप्रायो युक्तितोऽर्थपरिग्रहः।।५२।।
× × × नयो ज्ञातुरभिप्रायः, प्रमाणविषयीकृतेऽर्थे एकांशविषयो ज्ञातुः प्रमातुरभिप्रायः।
[–न्यायकुमुदचन्द्र–लधीयस्त्रय पृ. ६५६]
[૨૫] મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક
મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશકના ત્રીજા અધ્યાયમાં જ્ઞાન–દર્શનાવરણના ઉદયથી થતું દુઃખ અને તેના ઉપાયોનું જૂઠાપણું બતાવ્યું છે, તેમાં
ઈન્દ્રિયજન્યજ્ઞાન વડે પદાર્થોનું જે જાણપણું થાય છે તેને ‘વિષયોનું ગ્રહણ’ કહેવામાં આવ્યું છે. ત્યાં ‘ગ્રહણ’ એટલે જ્ઞાન એવો તેનો અર્થ છે. જેમકે–
“ઈન્દ્રિયો વડે તો એક કાળમાં કોઈ એક જ વિષયનું ગ્રહણ થાય છે, પણ આ જીવ ઘણા ઘણા વિષયો ગ્રહણ કરવા ઈચ્છે છે,
તેથી ઉતાવળો બની જલદી જલદી એક વિષયને છોડી અન્યને ગ્રહણ કરે છે, વળી તેને છોડી અન્યને ગ્રહણ કરે છે. ××× ઈન્દ્રિયોને
પ્રબળ કરવાથી કાંઈ વિષયગ્રહણની શક્તિ વધતી નથી, એ તો જ્ઞાનદર્શન વધવાથી જ વધે. ××× કષાયાદિક ઘટવાથી કર્મનો ક્ષયોપશમ
થતાં જ્ઞાન–દર્શન વધે છે અને ત્યારે જ વિષયગ્રહણની શક્તિ વધે છે.”
(–વિશેષ માટે જુઓ, મોક્ષમાર્ગ પ્રકાશક ગુજરાતી પૃ. ૫૦ થી ૫૩)

PDF/HTML Page 20 of 21
single page version

background image
: ફાગણ : ૨૦૧૧ : આત્મધર્મ–૧૩૭ : ૧૪૭ :
× × × ऐसैं अभिप्राय अनुसार प्ररुपणतैं तिस प्रवृत्ति विषै दोऊ नय बनें हैं। × × ×
[– मो. मा. प्र. अध्याय ७ दिल्ही की आवृत्ति पृ. ३६७]
× × × इस प्रकार जानने का नाम ही दोऊ नयनि का ग्रहण है [– मो, मा. प्र. ,, पृ. ३६८]
रहस्यपूर्ण चिट्ठी
तत्त्व के अवलोकन कालमें समय अर्थात् शुद्धात्मा को युक्ति–मार्गतैं अर्थात् नय–प्रमाणतैं पहले जाने × × ×
पं. टोडरमल्लजी की रहस्यपूर्णचिट्ठी
[– गुज. मो. मा. प्र. पृ. ३४५]
[२६] चिद्विलास
यातैं युक्ति नय प्रमाण है सो जाणिये। [–चिद्विलास पृ. ८]
[२७] जैन सिद्धांत प्रवेशिका
१ प्रश्नः– पदार्थोंको जानने के कितने उपाय है?
उत्तरः– चार उपाय हैं–लक्षण, प्रमाण, नय और निक्षेप।
७३ प्रश्नः– आगमप्रमाण किसको कहते हैं?
उत्तरः– आप्तके वचन आदिसे उत्पन्न हुए पदार्थ के ज्ञानको।
८५ प्रश्नः– नय किसको कहते हैं?
उत्तरः– वस्तुके एकदेशको जाननेवाले ज्ञानको नय कहते हैं।
८७ प्रश्नः– निश्चयनय किसको कहते हैं?
उत्तरः– वस्तुके किसी असली अंशके ग्रहण करनेवाले ज्ञान को निश्चयनय कहते हैं।
[२८] जैन सिद्धांत दर्पण
इस नय वाक्य से उत्पन्न हुए ज्ञान को नय कहते हैं अर्थात् नय वाक्य को द्रव्यनय और उस उस नय वाक्य से पैदा हुए
ज्ञान को भावनय कहते हैं। [जै. सि. दर्पण पृ. २३]
जिसका अभेदरूप विषय है उसको निश्चयनय कहते हैं। [जै. सि. दर्पण पृ. ३४]
આ રીતે, અનેક શાસ્ત્રાધારોથી આ લેખમાં એ વાત સ્પષ્ટ બતાવી છે કે–
* નય તે જડ નથી પણ શ્રુતજ્ઞાનનો અંશ છે.
* નયને જ્ઞાનાત્મક કહેવો તે ઉપચાર નથી, પણ નયને શબ્દાત્મક કહેવો તે ઉપચાર છે.
* નય અને નયના વિષયની અભેદવિવક્ષાએ, નયના વિષયભૂત પદાર્થને પણ નય કહેવામાં આવે છે.
* નયને અને પદાર્થને વિષય–વિષયીપણું છે.
* નય તેના વિષયભૂત અર્થનો ‘ગ્રાહક’ છે, ત્યાં ‘ગ્રાહક’નો અર્થ ‘જાણનાર’ છે.
ભગવાન શુદ્ધાત્માના સ્વરૂપને દેખનારો હોવાથી જે ઉપાદેય છે અને જે સમ્યક્ શ્રુતજ્ઞાનનો અંશ છે–એવો જે ‘નિશ્ચયનય,’ તે
નિશ્ચયનયને જડ કહેનારા કે માનનારા લોકો,–આશા છે કે આ વાંચ્યા પછી, પોતાની ગંભીર ભૂલ સમજશે, અને આ વાત લક્ષમાં લેશે
કે નિશ્ચયનય વગેરે નયો તે જડ નથી પણ જ્ઞાનનો અંશ છે; અને તેમાં ‘નિશ્ચયનયાશ્રિત મુનિવરો પ્રાપ્તિ કરે નિર્વાણની’ એવું ભગવાન
કુંદકુંદાચાર્યદેવનું સૂત્ર પરમ અબાધિત છે. આવો નિર્ણય કરીને, પોતાના શ્રુતજ્ઞાનને શુદ્ધ સ્વભાવ તરફ વાળીને નિશ્ચયનયનું અવલંબન
કરવું તે જિજ્ઞાસુઓનું પરમ કર્તવ્ય છે.
(–પૂર્ણ.)