PDF/HTML Page 1 of 22
single page version
PDF/HTML Page 2 of 22
single page version
મળશે. સંસારનો એક કણીયો પણ જેને ગમતો હશે તે જીવ આત્મા તરફ નહિ વળી
શકે. જેને આત્માનું સુખ જોઈતું હશે તેને સંસાર નહિ મળે, અને જેને સંસાર રાખવો
હશે તેને આત્માનું સુખ નહિ મળે; કેમકે બંનેની દિશા જ જુદી છે. માટે હે જીવ! જો
તારે આનંદમૂર્તિ આત્મા જોઈતો હોય તો આખા સંસારને ‘હરામ’ કર, કે મારે હવે
સંસાર સ્વપ્ને પણ જોઈતો નથી. એક ચિદાનંદ આત્મા સિવાય શરીર કે વિકાર તે કાંઈ
મારું સ્વરૂપ નથી ને તેમાં ક્યાંય મારું સુખ નથી, હું તો જ્ઞાન છું, ને મારામાં જ મારું
સુખ છે. આમ અંતરમાં ગોતતાં આનંદમય આત્માની પ્રાપ્તિ થાય છે.
PDF/HTML Page 3 of 22
single page version
ભાન નહિ હોવાથી તેનું વિકારી પરિણમન છે. જ્યારે પ્રભુત્વસ્વભાવનું ભાન કરીને તેના આશ્રયે પરિણમ્યો
પરિણમન થતું નથી. જ્ઞાનીને પોતાના અકાર્ય–કારણસ્વભાવનું (–વિકારનું કાર્ય નહિ ને વિકારનું કારણ નહિ–
શક્તિઓ દ્રવ્ય–ગુણપર્યાય ત્રણેમાં વ્યાપે છે. આ ખાસ સમજવા જેવી વાત છે કોઈ એમ કહે કે અકાર્યકારણપણું
ને એકલા વિભાવનું જ પરિણમન વર્તે છે તેને શક્તિનું ખરું પરિણમન નથી. પર્યાયના ક્રમને આડોઅવળો ફેરવી
વિના રહે નહિ, એટલે તેના ક્રમમાં એકલું વિભાવ પરિણમન રહેજ નહિ, પણ સાધકદશા થઈ જાય. વિભાવ
રહીને ક્રમવર્તી પર્યાયપણે પરિણમે–એવું ક્રમ–અક્રમપણું દરેક ગુણમાં પણ છે. અને આવા દ્રવ્યનો આશ્રય લઈને
પરિણમવા માંડે છે.
કે ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવતા કહો; ક્રમ તે ઉત્પાદ–વ્યય સુચવે છે ને અક્રમ તે ધ્રુવતા સૂચવે છે. વિકારી પર્યાય કે
કે વસ્તુના આવા સ્વભાવનો જે નિર્ણય કરે તેને પોતામાં નિર્મળપર્યાયનો ક્રમ શરૂ થઈ જ જાય છે.
બુદ્ધિ પણ નથી. જુઓ, કોઈપણ શક્તિથી આત્માનો નિર્ણય કરતાં જ્ઞાન અંતર્મુખ થઈને પરિણમે છે, એ જ તેનું
PDF/HTML Page 4 of 22
single page version
પ્રકાશિત કરી રહ્યા છે. તે સૂર્યકિરણો અપૂર્વ ચમક ભરેલાં ને શૌર્યપ્રેરક છે, વિભાવોના પડદાને ભેદીને અંદરના
પરમાત્મ સ્વરૂપને તે પ્રકાશિત કરે છે, અને તે પરમાત્મસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ માટે જીવના શૌર્યને ઊછાળે છે કે અરે
જીવ! તારો આત્મા નમાલો કે તુચ્છ નથી પણ સિદ્ધ પરમાત્મા જેવા પૂર્ણ સામર્થ્યવાળો પ્રભુ છે... એના લક્ષે
તારા આત્મવીર્યને ઊપાડ. અહો, જે જ્ઞાનભાનુના એક વચનકિરણમાં પણ આટલું આત્મતેજ પ્રકાશી રહ્યું છે, તો
અંતરમાં તે જ્ઞાનભાનુનો ઝગમગાટ કેવો દિવ્ય આનંદમય હશે!! ખરેખર જ્ઞાનભાનું ગુરુદેવે પોતાના દિવ્ય
જ્ઞાનપ્રકાશવડે જૈનશાસનના આકાશને ઝગમગાવ્યું છે અને ઘોર અજ્ઞાનઅંધકારને દૂર કરીને આનંદમય
સુપ્રભાત ખીલાવ્યું છે.
PDF/HTML Page 5 of 22
single page version
જન્મભૂમિસ્થાન જે શુદ્ધજીવાસ્તિકાય તેમાંથી જ સમ્યગ્દર્શન ઊપજે છે, ક્યાંય બહારના આશ્રયથી
અતીન્દ્રિય આનંદની ઉત્પત્તિનું ધામ એવી જે શુદ્ધ જીવસત્તા તેની નિર્વિકલ્પ પ્રતીતિ તે સમ્યગ્દર્શન છે.
ઈન્દ્રિય વિષયોની કે પુણ્યની મીઠાસ નથી પણ શુદ્ધ તત્ત્વના આનંદની જ અભિલાષા છે એવો જીવ અંતર્મુખ
પરમાત્મતત્ત્વ જ છે. તેનાથી ઊપજતી જે પરમ શ્રદ્ધા તે સમ્યગ્દર્શન છે. અહો! આવું સમ્યગ્દર્શન થતાં
સમ્યગ્દર્શન થતાં આવા આનંદનો જન્મ થાય છે, અસંખ્ય પ્રદેશે અંશે શુદ્ધતા પ્રગટી જાય છે.
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ થાય, ને તેને ધર્મની શરૂઆત થાય. આવા નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન વગર મોક્ષમાર્ગની કે ધર્મની
આનંદની જન્મભૂમિરૂપ પોતાના શુદ્ધ આત્માની શ્રદ્ધા વડે સમ્યગ્દર્શન થાય છે.....ને એ સમ્યગ્દર્શન થતાં
PDF/HTML Page 6 of 22
single page version
પૂજિત પંચમ ભાવ પરિણતિ–
સમ્યગ્દર્શનના આશ્રયભૂત નથી.
આત્મામાં સદા સદ્રશપણે વર્તે છે. આ કારણશુદ્ધપર્યાય દરેક ગુણમાં પણ છે.
નિરપેક્ષસ્વભાવ ભાવ અથવા શુદ્ધ નિરંજન એકરૂપ અનાદિનિધનભાવ પણ કહેવાય છે.
જ્ઞાનાદિ ગુણો, અને તેનું સદ્રશરૂપ ધ્રુવ–વર્તમાન અર્થાત્ કારણશુદ્ધપર્યાય–એ ત્રણે થઈને વસ્તુસ્વરૂપની
પૂર્ણતા છે, તે જ પરમ પારિણામિકભાવ છે, અને તે જ સમ્યગ્દર્શનના આશ્રયભૂત છે.
કારણશુદ્ધપર્યાય તે વિશેષ પારિણામિક એમ કહેવાય છતાં, દ્રવ્ય, ગુણ અને તેનું ધ્રુવરૂપ વર્તમાન એ ત્રણે
(અર્થાત્ સામાન્ય પારિણામિક અને વિશેષ પારિણામિક) ખરેખર જુદા નથી પણ અભેદ છે, તે જ
વસ્તુસ્વરૂપની પૂર્ણતા છે, તેના જ આશ્રયે સમ્યગ્દર્શનાદિ થાય છે.
PDF/HTML Page 7 of 22
single page version
પર્યાયનો સમાવેશ અપેક્ષિત પર્યાયમાં થાય છે.
તે સ્થિર રહે છે તેમ તેમ તે પર્યાયની નિર્મળતા વધતી જાય છે.
સાથે ત્રિકાળ અભેદ છે. સમ્યગ્દર્શનાદિ નિર્મળ પર્યાયોને દ્રવ્યગુણ અને કારણશુદ્ધપર્યાય–એ ત્રણેની
અભેદતાનું જ અવલંબન છે, ત્રણનું જુદું જુદું અવલંબન નથી.
એકસદ્રશ એકરૂપ નિરપેક્ષ “કારણશુદ્ધપર્યાય” સદા પારિણામિક ભાવે વર્તે છે, તે ઉપાધિરહિત છે અને
સર્વે નિર્મળ પર્યાયો પ્રગટવાનું કારણ છે, દ્રવ્યની સાથે તે સદા અભેદપણે વર્તે છે. આ કારણશુદ્ધપર્યાયને
‘પરમ પારિણામિક ભાવની પરિણતિ’ કહીને એમ બતાવ્યું છે કે જેવી ત્રિકાળ સામાન્ય વસ્તુ છે એવું જ
તેનું વિશેષ પણ સદ્રશપણે વર્તે છે.
કારણશુદ્ધપર્યાય નવી પ્રગટતી નથી પણ તેનું ભાન કરનાર જીવને સમ્યગ્દર્શનાદિ કાર્ય નવું પ્રગટે છે.
પ્રવચનોમાં આ વિષયનું ઘણું સ્પષ્ટીકરણ કર્યું છે, તેના આધારે અહીં સંક્ષિપ્ત લખ્યું છે. આ વિષય સૂક્ષ્મ
અને સીધો ગુરુગમે સમજવા યોગ્ય છે. જિજ્ઞાસુ વાંચકોને આ નવા વિષયની કાંઈક ઝાંઈ આવે તે માટે
આટલું પ્રસિદ્ધ કર્યું છે. પૂ. ગુરુદેવનાં વિસ્તૃત પ્રવચનો હવે પછી ‘આત્મધર્મ’ માં પ્રસિદ્ધ થશે.
PDF/HTML Page 8 of 22
single page version
તેમને શાંતિની ભરતી આવી છે.. આનંદનો સમુદ્ર ઊછળ્યો છે...
રોમેરોમમાં સમાધિ પરિણમી ગઈ છે. આવા મુનિ–જાણે કે ‘ચાલતા
સિદ્ધ! ’ એવી એમની અદ્ભુત દશા છે. મુક્તિસુન્દરી કહે છે કે હું
આવા શુદ્ધરત્નત્રયના સાધક મુનિવરોને જ વરું છું. આવા મોક્ષમાર્ગી
ગઈ છે–એટલે સમાધિ પરિણમી ગઈ છે–સહજ વીતરાગદશા અંર્તસ્વરૂપના અવલંબને વર્તે છે,
ઉપશાંતરસ જામી ગયો છે, ––આવા મોક્ષમાર્ગી મુનિવરો વીતરાગી સમિતિ વડે સંસારની
કલેશજાળને બાળી નાખીને મુક્તિસુંદરીના નાથ થાય છે.
થતાં આત્મામાં ભગવાનનો ભેટો થાય છે; તેના આત્મામાં ભગવાન પધાર્યા. આત્મામાં લીનતા વડે
ચિદાનંદ ભગવાનને પકડીને મુનિવરો સંસારના કલેશને મૂળમાંથી ઉખેડી નાંખે છે, ને ભગવાનનો
સાક્ષાત્ ભેટો કરે છે અર્થાત્ પોતે જ પરમાત્મા થઈ જાય છે.
નીકળ્યા છે. તેમને શ્રદ્ધા–જ્ઞાનમાં તો પરમેશ્વરનો સાક્ષાત્ ભેટો થઈ ગયો છે, ને અંતરમાં લીન થઈને
પૂર્ણાનંદી પરમેશ્વરપદને સાધી રહ્યા છે.
PDF/HTML Page 9 of 22
single page version
સ્વરૂપમાં લીનતાથી મુનિવરોને એવી સમાધિ થઈ ગઈ છે કે બધા જીવો પ્રત્યે અનુકંપા વર્તે છે,
આત્માના શાંતરસના વેદન આડે દુશ્મન પ્રત્યે પણ દ્વેષની વૃત્તિ ઊઠતી નથી; નિઃશંકાપણે મોક્ષમાર્ગને
સ્થાપે છે, વિપરીતતાનું ખંડન કરે છે, છતાં દ્વેષનો ભાવ નથી, વિરોધ કરનાર પ્રત્યે પણ દ્વેષ નથી.
અંતરમાં ચૈતન્યના આશ્રયે પોતાને આનંદ વર્તે છે, શાંતિના ધોરીમાર્ગે પોતે વિચરે છે.
અમે અમારા શાંતરસને પોષનારા, ત્યાં વચ્ચે આવા અશાંતિના પ્રસંગ ન હોય. આવા પ્રસંગ બને
ત્યાં અમારો આહાર ન હોય. આગ લાગી હોય એવા પ્રસંગે પણ મુનિ આહાર ન લ્યે. અરે! અમે તો
શાંતરસ વડે સંસારના દાવાનળને ઓલવનારા, ત્યાં આવા અગ્નિના પ્રસંગે અમારે આહાર ન હોય.
અમે તો આત્માના અતીન્દ્રિયઆનંદનું ભોજન કરનારા! આ રીતે ચૈતન્યના અવલંબનપૂર્વક
આહારની વૃત્તિ છૂટી જાય છે. આવા મુનિવરોને એષણા સમિતિ હોય છે.
આત્માના અતીન્દ્રિય આનંદમાં તેમનું વલણ નમી ગયું છે, માતાએ જન્મેલા નાનકડા બાળક જેવી
નિર્દોષ તેમની આકૃતિ છે. આવા મુનિ જંગલમાંથી આહાર માટે ગામમાં પધારતા હોય, –ત્યાં જાણે કે
સિદ્ધભગવાન ગામમાં પેસતા હોય!! જેમ આત્માના ભાન વગરના જીવોને ‘ચલ શબ’ –ચાલતાં
મડદાં કહ્યાં છે, તેમ ચૈતન્યને સાધનારા સંતો જાણે કે ‘ચાલતા સિદ્ધ’ છે; તેઓ પગલાં ભરતા હોય
ત્યાં જાણે કે પોતાની સિદ્ધદશા લેવા માટે ચાલ્યા જતા હોય! આવો વીતરાગી મુનિઓનો માર્ગ છે.
વીતરાગમાર્ગમાં મુનિવરોની આવી અદ્ભુતદશા હોય છે.
ભીખારીઓનો માર્ગ છે. મુનિઓ તો સિંહ વૃત્તિવાળા હોય છે. જેમ સિંહ સામાને પૂછતો નથી કે ‘તને
મારું? ’ તેમ વીતરાગમાર્ગના મુનિવરો આહાર માટે કદી યાચના કરતા નથી. નિસ્પૃહ મુનિવરો કદી
માંગે નહિ પણ ભક્તો ઘણા બહુમાનપૂર્વક વિધિથી આહાર આપે. ભરતચક્રી જેવા પણ ભોજન
સમયે મુનિવરોને આહારદાન માટે પ્રતીક્ષા કરતા કે અહો! કોઈ મુનિરાજ પધારે! તો મારા આંગણે
આહાર માટે પડગાહન કરું! આમ ભક્તો દ્વારા ભક્તિપૂર્વક હાથમાં દેવામાં આવેલો નિર્દોષ આહાર
જ મુનિઓ લ્યે છે.
ધ્યાનરૂપ જે તપ, તેના વડે તપસ્વી મુનિરાજ દેદીપ્યમાન એવી મુક્તિવારાંગનાને પ્રાપ્ત કરે છે.
PDF/HTML Page 10 of 22
single page version
વારાંગનાને વરવાને લાયક નથી. મુક્તિસુંદરી કહે છે કે એવા મિથ્યાદ્રષ્ટિને હું વરું નહીં.
શુદ્ધરત્નત્રયના સાધક એવા મુનિવરોને જ હું વરું છું.
જોઈને હું પસંદ કરી લઉં. આવો વિચાર આવતાં તેણે કન્યાને જોવાની માંગણી કરી. કન્યાના પિતા
ગભરાઈ ગયા, પણ કન્યા મહાસુંદર ને હિંમતવાળી! તેણે કહ્યું–પિતાજી! એ ભલે આવે, એને જોવા
માટે બોલાવો વરને જોવા માટે બોલાવ્યો. કન્યાને જોતાં જ છક થઈ ગયો. કન્યાએ કહ્યું–કેમ કાંઈ
પૂછવું છે? વર કહે–અરે! આમાં શું કહેવાનું હોય! કન્યા કહે–બરાબર પસંદ છે ને! વર કહે.. હા.
એમ કહીને પ્રસન્નતાથી જ્યાં પાછો જવાની તૈયારી કરે છે ત્યાં તો કન્યા કહે– ‘ઊભા રહો’ તે ઊભો
રહ્યો, એટલે કન્યાએ કહ્યું–તમે તો મને પસંદ કરી; પણ હવે હું તમને પસંદ કરું છું કે નહિ–એ વાત
તો મને પૂછો વર કહે–કેમ! એમાં કાંઈ કહેવું છે? કન્યા કહે –હા, સાંભળો! હું તમારા જેવા ઉદ્ધતને
પસંદ કરતી નથી, માટે એમ ને એમ પાછા ચાલ્યા જાવ!!
મુક્તિ લેવા ચાહે છે અને કહે છે કે મારે સ્વર્ગાદિ કાંઈ જોઈતું નથી, હું મુક્તિને જ ચાહું છું. પણ જ્ઞાની
કહે છે કે અરે ભાઈ! તું મુક્તિને તો પૂછ, કે એ તને પસંદ કરે છે? મુક્તિસુંદરી તારા લાખ
શુભરાગથી પણ પ્રસન્ન થાય એવી નથી. મુક્તિસુંદરી તો કહે છે કે અરે! આ વ્રતાદિના રાગથી ધર્મ
મનાવનારા તો સર્વજ્ઞ વીતરાગના વિરોધી છે, ઉદ્ધત છે, એને હું પસંદ કરતી નથી. હું તો સમ્યગ્દર્શન
જ્ઞાનપૂર્વક વીતરાગી ખાનદાનીથી શોભતા મુનિવરોને જ પસંદ કરું છું. રાગથી કે વ્યવહારના
આશ્રયથી ધર્મ મનાવનારા મૂઢ જીવોને મુક્તિસુંદરી પસંદ કરતી નથી એટલે કે તેઓ કદી મુક્તિ
પામતા નથી. સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાનપૂર્વક વીતરાગી મોક્ષમાર્ગે ચાલનારા મુનિવરોને જ મુક્તિસુંદરી ચાહે
છે એટલે કે તેઓ જ મુક્તિસુંદરીના નાથ થાય છે.
આવી જતો નથી.
આનંદનો અનુભવ થાય. પોતાનો આનંદ પોતામાં જ છે–એમ જાણીને તું આનંદિત થાય.
PDF/HTML Page 11 of 22
single page version
ચિદાનંદસ્વરૂપનો આશ્રય કરે છે. સ્વભાવનો આશ્રય કરીને એકાગ્ર થતાં તેના અંતરમાં સહજ
આનંદરૂપી અમૃતનો દરિયો ઊછળે છે, –આનંદના પૂરમાં આત્મા મગ્ન થાય છે. તે જ મોક્ષનું
કારણ છે.
અહો, ભગવાન આત્મા અનાકુળ અકષાયી શાંતસ્વરૂપ છે, આનંદનું પૂર છે–આવા આત્માની શ્રદ્ધા–
સિવાય જેટલી રાગદ્વેષની વૃત્તિઓ ઊઠે તે બધુંય મોક્ષનું કારણ નથી પણ સંસારનું કારણ છે. ભગવાન આત્મા
એક જ ધર્મનું મૂળ છે, આત્માના સ્વભાવનો આશ્રય તે જ એક મોક્ષનું મૂળ છે. મુનિઓને કે ગૃહસ્થોને બધાયને
એક જ મોક્ષમાર્ગ છે. ગૃહસ્થ સમકીતિને પણ ચૈતન્યસ્વભાવના અવલંબને જ ધર્મ છે, એ સિવાય બીજા જે
શુભ–અશુભ ભાવો આવે તે બધાય સંસારનું કારણ છે. બે ભાગ પાડી દીધા છે: એક તરફ મોક્ષનું મૂળ ને બીજી
તરફ સંસારનું મૂળ; ચિદાનંદસ્વભાવ કારણપરમાત્માનો આશ્રય તે મોક્ષમાર્ગ છે, ને એ સિવાયનું બીજું બધુંય તે
સંસારનો માર્ગ છે. ચૈતન્યના શ્રદ્ધા–જ્ઞાન ને એકાગ્રતા સિવાય કોઈ પણ બીજાના આશ્રયે જે મોક્ષમાર્ગ માને છે
તે ઘોર સંસારમાં રખડે છે. ધર્મીને ભૂમિકા પ્રમાણે અમુક રાગ આવે, પણ તે રાગને મોક્ષનું કારણ માનતા નથી,
રાગને બંધનું કારણ જ જાણે છે.
બાકી વચ્ચે ધ્યાન–ધ્યેયના ભેદના વિકલ્પ ઊઠે તે પણ બંધનું જ કારણ છે. વ્યવહારરત્નત્રયનો શુભવિકલ્પ તે
પણ કલ્પના માત્ર રમ્ય છે; ધર્માત્માને તો ખરેખર પોતાનો નિર્મળ સ્વભાવ જ રમ્ય છે. વ્યવહારનો શુભવિકલ્પ
તે તો કલ્પના માત્ર રમ્ય છે, તો તેના આશ્રયે મોક્ષમાર્ગ કેમ હોય? ન જ હોય; તે તો સંસારનું જ કારણ છે.
રાગને જે મોક્ષનું કારણ માને છે તે કુબુદ્ધિ છે. ચિદાનંદ સ્વભાવના આશ્રયરૂપ ધ્યાનને જ મુક્તિનું કારણ જાણીને
તે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ–બુદ્ધિમાન સહજ પરમાનંદરૂપી અમૃતના પૂરમાં ડૂબતા એવા સહજ પરમાત્માનો એકનો આશ્રય
કરે છે જુઓ, જ્ઞાયકમૂર્તિ આત્માનો આશ્રય કરીને એકાગ્ર થતાં ધર્માત્માને અંતરમાં સહજ આનંદરૂપી અમૃતનો
દરિયો ઊછળે છે, આનંદના પૂરમાં આત્મા મગ્ન થઈ જાય છે, ને તે જ મોક્ષનું કારણ છે. સમ્યગ્દર્શન, સમ્યગ્જ્ઞાન
ને સમ્યક્ચારિત્ર તે ત્રણેય અભેદ સ્વભાવના આશ્રયે જ થાય છે, તેથી અભેદસ્વભાવના આશ્રયરૂપ જે ધ્યાન તે
જ મોક્ષનું કારણ છે; ભેદનો આશ્રય તે સંસારનું કારણ છે. આ રીતે આત્મધ્યાન સિવાયનું બીજું બધું ઘોર
સંસારનું મૂળ છે–એમ જાણીને સંતો આત્માના આનંદમાં લીન થાય છે. ‘આવો જ મોક્ષમાર્ગ છે’ એમ પહેલાંં
અંતરમાં બરાબર નિર્ણય કરવો જોઈએ, પછી એકાગ્રતા થાય. હજી તો નિર્ણયમાં જ જેની ભૂલ હોય, રાગને
મોક્ષનું કારણ માનતા હોય, તેને રાગથી છૂટો પાડીને સ્વભાવમાં એકાગ્રતાનો ઉદ્યમ ક્યાંથી હોય? જ્ઞાનાનંદ
સ્વભાવનો નિર્ણય કરીને તેમાં એકાગ્રતા કરતાં સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર થાય છે, ને મિથ્યાત્વાદિનું પ્રતિક્રમણ
થઈ જાય છે. આ જ ધર્મ અને મોક્ષનું કારણ છે.
PDF/HTML Page 12 of 22
single page version
વર્ણન કર્યું છે, તેના ઉપર પૂ. ગુરુદેવશ્રીનાં વિશિષ્ટ અપૂર્વ પ્રવચનોનો સાર.
આ ક્યો વિષય ચાલે છે? જેને સ્વર્ગાદિ સંયોગને પ્રાપ્ત કરવાની ભાવના નથી પણ
ભગવાન! આ આત્મા કેવો છે ને કઈ રીતે તેની પ્રાપ્તિ થાય છે? તે સમજાવો. પ્રભો! અનાદિથી
નહિ જાણેલા એવા આત્માનું સ્વરૂપ જાણીને હું તેની પ્રાપ્તિ કરું અને સંસારપરિભ્રમણનો અંત
આવીને મારી મુક્તિ થાય–એવું સ્વરૂપ મને બતાવો. ––આવી જિજ્ઞાસાવાળા શિષ્યને આચાર્યદેવ
આત્માનું સ્વરૂપ અને તેની પ્રાપ્તિનો ઉપાય બતાવે છે તેનું આ વર્ણન ચાલે છે. જો આત્માના
ધર્મો વડે તેના વાસ્તવિકસ્વરૂપને ઓળખે તો તેમાં એકાગ્ર થઈને તેની પ્રાપ્તિ કરે અને મુક્તિ
થાય. માટે જેણે સંસારપરિભ્રમણથી છૂટવું હોય ને આત્માની મોક્ષદશા પ્રાપ્ત કરવી હોય તેણે
આત્મસ્વરૂપને ઓળખવું જોઈએ.
પરતંત્ર થવાનો તેવો ધર્મ છે. અસ્થિરતાને લીધે કર્મના ઉદયમાં જોડાતાં વિકાર થાય, ત્યાં ધર્મીને
પોતાના ચૈતન્યની ઈશ્વરતાનું તો ભાન છે અને વિકાર થયો તેમાં કર્મને ઈશ્વરતા આપીને કહે છે કે
કર્મને આધીન વિકાર થાય છે. –આમ જાણવું તે ઈશ્વરનય છે. વસ્તુની દ્રષ્ટિપૂર્વકના આ નયો છે.
સ્વભાવની મોટપનું ભાન રાખીને પર્યાયની નબળાઈને ધર્મી જાણે છે કે હજી મારી પર્યાયમાં આટલી
પરાધીનતા થાય છે. હું કર્મને આધીન થઈને વિકાર કરું છું. તે મારો એક સમયની પર્યાયનો ધર્મ છે.
દ્રષ્ટિના વિષયમાં તો એમ આવે કે વિકારને આત્મા કરતો જ નથી, પરંતુ અહીં પ્રમાણપૂર્વકના
નયોનું વર્ણન છે, તેથી પર્યાયના વિકારને આત્મા પોતે પરાધીન થઈને કરે છે–એમ જ્ઞાન કરાવ્યું છે.
આત્મા પોતે પરતંત્ર થઈને પર્યાયમાં વિકાર કરે એવો તેનો ધર્મ છે, પણ કર્મ આ જીવને પરાણે
વિકાર કરાવ
PDF/HTML Page 13 of 22
single page version
PDF/HTML Page 14 of 22
single page version
જાણે પણ તે બધાનો સાર તો શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વભાવ તરફ ઢળવું તે જ છે. એ વાત છેલ્લે ૪૪૮માં પાને
આચાર્યદેવે કરી છે.
પોતે પરને ઈશ્વરતા આપીને (અર્થાત્ પરનો આશ્રય કરીને) પરાધીનતા ભોગવે છે. ધર્મીની
દ્રષ્ટિમાં તો શુદ્ધ ચૈતન્ય પિંડનો જ આશ્રય વર્તે છે પણ હજી ચારિત્રમાં વિકાર થાય છે તે નિમિત્તના
આશ્રયે થાય છે તેટલી નિમિત્તની ઈશ્વરતા છે ને આત્માની પરાધીનતા છે. સ્વભાવની દ્રષ્ટિમાં
પોતાની ઈશ્વરતાનું ભાન રાખીને, પર્યાયમાં જે વિકાર થાય છે તેટલી પોતાની પરાધીનતા છે–એમ
ધર્મી જાણે છે. પણ પરદ્રવ્ય પરાણે બરજોરીથી જીવને વિકાર કરાવે–એવો કોઈ ધર્મ આત્મામાં કે
પરદ્રવ્યમાં નથી. સ્વભાવની સ્વતંત્ર ઈશ્વરતા–પ્રભુતાને ચકીને, એકલા નિમિત્તને જ ઈશ્વરતા
આપીને તેની સામે જોયા કરે તેને આવો ઈશ્વરનય હોતો નથી. અહીં તો જેને આત્માની પ્રભુતાનું
ભાન થયું છે એવા જ્ઞાની કોઈ વાર ઈશ્વરનયથી એમ કહે છે કે આ રાગદ્વેષ થાય છે તે મારા
સ્વભાવની ઈશ્વરતાથી થતા નથી પણ નિમિત્તની–કર્મની મોટપથી થાય છે અને તેટલો
પરાધીનતાનો ભોગવટો છે. કર્મની બળજોરીથી વિકાર થયો–એમ પણ કહેવાય, –પણ એમ
કહેનારની દ્રષ્ટિ ક્યાં હોય? વિકાર વગરનું શુદ્ધચૈતન્યદ્રવ્ય સ્વતંત્ર છે એમ જેણે જાણ્યું હોય, એટલે
સ્વભાવની બળજોરી પ્રગટી હોય, તે જીવ સ્વભાવદ્રષ્ટિના બળથી વિકારને કર્મની બળજોરીથી થયેલો
કહે છે, ને તેને જ ઈશ્વરનય હોય છે.
ઓળખાવવા માટે તેના ધર્મોનું વર્ણન કર્યું છે. જેમ મુસાફરના બાળકને ધાવમાતા ધવરાવે ત્યાં તે
બાળક પરાધીનપણે ધાવે છે’ તેમ અનંતધર્મનો પિંડ ચૈતન્યમૂર્તિ આત્મા સ્વભાવથી તો રાગાદિનો
ભોગવનાર નથી પણ પર્યાયમાં રાગાદિ ભાવોને પરાધીનપણે ભોગવે છે, તેથી ઈશ્વરનયે આત્મા
પરતંત્રતા ભોગવનાર છે–એમ કહ્યું. ઈશ્વરનયથી પરાધીનતા જાણનાર, તે જ વખતે પોતાના
સ્વભાવની સ્વાધીનતાને પણ સમજે છે. જો એકલી પરાધીનતાને જ માને ને સ્વાધીનતાને ન જાણે
તો તે પર્યાયમૂઢ મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે; અને એકલી સ્વાધીનતા જ માની લ્યે, પર્યાયમાં પરાધીનતા છે તેને
જાણે નહિ–તો તે પણ મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. દ્રવ્ય અને પર્યાય બંનેથી વસ્તુને જેમ છે તેમ જાણવી જોઈએ
દ્રવ્ય અને પર્યાય બંનેને યથાર્થપણે જે ઓળખે તેની દ્રષ્ટિનું જોર શુદ્ધ દ્રવ્ય તરફ જ વળી જાય છે;
કોઈ પણ નયથી જુએ કે પ્રમાણથી જુએ તો પણ અંતરંગમાં આત્માને શુદ્ધ ચૈતન્યમાત્ર દેખે છે,
‘સ્યાત્કારને વશ વર્તતા’ ઈશ્વરનયથી જુઓ કે કોઈ પણ નયથી જુઓ તો પણ અનંત ધર્મોવાળું
નિજ આત્મદ્રવ્ય શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વરૂપ દેખાય છે, એકેક ધર્મ આખા ધર્મીને (શુદ્ધ ચૈતન્યદ્રવ્યને) બતાવે
છે, એને એ જ નયજ્ઞાનનું ખરું ફળ છે. નયો કાંઈ વિકલ્પમાં અટકવા માટે નથી પણ વસ્તુને સાધવા
માટે છે. ઈશ્વરનયથી આત્મા પરાધીન છે–એમ જોનારને પણ તે વખતે અંતરમાં
PDF/HTML Page 15 of 22
single page version
ખરેખર ચૈતન્યસામાન્ય વડે વ્યાપ્ત અનંતધર્મોના આધારરૂપ એક દ્રવ્ય છે. ભાઈ! તું અંતરમાં તારા
શુદ્ધ ચૈતન્યદ્રવ્યને જો, તેને માટે જ આ વાત કરી છે. હજી પર્યાયમાં નબળાઈથી રાગાદિ થાય છે તેથી
ઈશ્વરનયથી પરાધીનતાનું જ્ઞાન કરાવ્યું છે, પણ પરાધીનતા કહીને પર સામે જોવા માટે નથી કહ્યું,
પણ અંતરના શુદ્ધ ચૈતન્યદ્રવ્ય તરફ વાળવા માટે કહ્યું છે. પરાધીનતા તે તો એક ક્ષણિક અંશ છે ને
તે જ સમયે આખો અંશી શુદ્ધ ચૈતન્યશક્તિપણે બિરાજમાન છે માટે તારા આત્માને શુદ્ધ ચૈતન્યપણે
અંતરંગમાં દેખ, ––આવું ઉપદેશનું તાત્પર્ય છે.
“આત્મદ્રવ્ય અનીશ્વરનયે સ્વતંત્રતા ભોગવનાર છે, –હરણને સ્વચ્છંદે સ્વતંત્રપણે ફાડી ખાતા
કોઈ ઈશ્વર નથી એવો સ્વતંત્ર આત્મા છે. જેમ સિંહ તે જંગલનો રાજા છે, તેના માથે બીજો કોઈ
નથી, તેમ આત્મા પોતે અનંત શક્તિનો પ્રભુ છે, તે પોતાની પ્રભુતા સિવાય બીજા કોઈને પ્રભુતા
આપે તેવો નથી. જેમ જંગલમાં સિંહ હરણને સ્વતંત્રપણે ફાડી ખાય છે, ત્યાં તેને બીજા કોઈનો એવો
ભય નથી કે આ હરણના સગાંવહાલાં આવીને મને મારશે! અરે! મોટા હાથીનાં ટોળાં આવે તો
પણ તેનાથી સિંહ ડરતો નથી તેમ પોતાના સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રને સાધનારો આત્મા સિંહ જેવો
નિઃશંક છે–નિર્ભય છે, તેને કોઈ કર્મનો ક્ષેત્રનો કે પ્રતિકૂળ પરિષહનો એવો ભય નથી કે આ મારી
પ્રભુતાને લૂંટી લેશે! પોતે સ્વતંત્રપણે આત્માના આનંદને ભોગવે છે. આત્માનો સ્વભાવ એવો
સ્વતંત્ર અનીશ્વર છે કે તે બીજા કોઈને ઈશ્વરતા આપતો નથી. આત્માની સ્વતંત્રતાનો પ્રતાપ
અખંડિત છે.
આત્માનું વર્ણન કર્યું છે તેમાં આ અનીશ્વરનયથી આત્માની સ્વતંત્રતાનું વર્ણન કરીને આત્માની
પ્રભુતા બતાવી છે. સ્વતંત્રતાથી શોભિતપણું તે પ્રભુતાનું લક્ષણ છે. પણ અજ્ઞાનીના અંતરમાં
પોતાની પ્રભુતા બેસતી નથી ને પરાશ્રયની માંગણબુદ્ધિ છૂટતી નથી. એક ભિખારણને મોટા રાજાએ
પોતાની રાણી બનાવીને બંગલામાં રાખી, પણ તેની માંગવાની ટેવ ન ગઈ; એટલે ખાવાના વખતે
ગોખલામાં ભોજન મૂકીને, ગોખલા પાસે ભીખ માગે કે ‘દેજો માબાપ! કાંઈ વધ્યું હોય તો! ’ ––
એમ ભીખ માંગીને પછી ખાય. તેમ અજ્ઞાની જીવ ભગવાનના સમવસરણરૂપી બંગલે ગયો ને
ભગવાને તેને તેની પ્રભુતા બતાવીને કહ્યું કે હે આત્મા! તારી પ્રભુતા તારી પાસે છે, માટે પરાશ્રયથી
લાભ થાય–એવી માંગણબુદ્ધિ છોડ! પણ તે અજ્ઞાનીને આત્માની સ્વાધીનપ્રભુતા રુચતી નથી ને
પરથી મને લાભ થાય–વ્યવહારના આશ્રયથી
PDF/HTML Page 16 of 22
single page version
આત્માની પ્રભુતા સમજાવે છે કે હે ભાઈ! તું સ્વતંત્રતા ભોગવનાર છો, તું પોતે જ પોતાનો પ્રભુ
છો, તારા આત્માનો ધણી બીજો કોઈ નથી, તારા આત્મામાં કર્મની ઈશ્વરતા તો નથી અને તીર્થંકર
ભગવાનની પ્રભુતા પણ ખરેખર તારા આત્મામાં નથી. તેમની પ્રભુતા તેમનામાં, ને તારી પ્રભુતા
તારામાં.
પરતંત્રતાને જાણતી વખતે પણ સ્વભાવની સ્વતંત્ર પ્રભુતાનું ભાન ધર્મીને ભેગું જ છે. પર્યાયના
જ્ઞાન વખતે પણ સ્વભાવની પ્રભુતાની દ્રષ્ટિ ધર્મીને છૂટતી નથી, ને પર્યાયબુદ્ધિ થતી નથી.
સ્વભાવની પ્રભુતાને અજ્ઞાની જાણતો નથી, એટલે પર્યાયને જાણતાં તેને એકલી પર્યાયબુદ્ધિ થઈ
જાય છે, –પર્યાય જેટલો જ આખે આત્મા તે માને છે, તેથી તેને નય કે પ્રમાણ હોતાં નથી.
અનીશ્વરનયથી જુઓ, કે પ્રમાણથી જુઓ, પણ અંતરંગદ્રષ્ટિમાં આત્મા શુદ્ધચૈતન્યસ્વરૂપ જ દેખાય
છે. ઈશ્વરનયથી પરાધીન પર્યાયને જાણતી વખતે પણ ધર્મીની દ્રષ્ટિમાં તે પરાધીનતાની પ્રધાનતા
થઈ જતી નથી, તેની દ્રષ્ટિમાં તો શુદ્ધચૈતન્યસ્વરૂપે જ આત્મા પ્રકાશે છે. આત્માના ધર્મો અનંત છે
પણ આત્મા તો એક જ છે, આવા આત્માને પ્રમાણ વડે જુઓ કે પ્રમાણપૂર્વકના કોઈ નય વડે જુઓ
તો પણ અંતરંગમાં તે શુદ્ધચૈતન્ય માત્ર દેખાય છે.
એકાગ્ર થઈને પોતાના આનંદને ભોગવે છે ત્યાં તે સ્વતંત્રપણે આનંદનો ભોગવનાર છે, તેને કોઈ
રોકનાર નથી. ‘કર્મને આધીન થઈને આત્મા રખડે છે’ એમ ઈશ્વરનયથી આત્માને પરાધીન કહ્યો
ત્યાં પણ એકલી પરાધીનતા બતાવવાનું તાત્પર્ય નથી. પરંતુ ક્ષણિક પરાધીનતાનું જ્ઞાન કરાવીને શુદ્ધ
ચૈતન્યદ્રવ્ય તરફ વાળવાનું જ તાત્પર્ય છે. ભાઈ! પરથી તારું કલ્યાણ થાય કે પરથી તારું કલ્યાણ
અટકે–એ બુદ્ધિ છોડી દે. તને કોઈ બીજો ડુબાડે કે તને કોઈ બીજો ઊગારે––એવું તારા સ્વરૂપમાં છે જ
નહિ. તારા આત્મામાં એવી સ્વતંત્ર પ્રભુતા છે કે તે કોઈ બીજાને મોટપ ન આપે, કોઈ બીજો તેનો
સ્વામી નથી. પોતાના સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રપર્યાયરૂપ જે શુદ્ધકાર્ય, તેના કારણરૂપ પોતે જ કારણ
પરમાત્મા છે, બીજું કોઈ તેનું કારણ નથી. –આમ તારા આત્માની સ્વતંત્ર ઈશ્વરતાને ‘અનીશ્વરનય’
થી તું જાણ.
પરાક્રમનો સ્વામી આત્મા પોતે પોતાની સ્વતંત્રતાથી આનંદનો ભોગવનાર છે, તેના ઉપર બીજો
કોઈ ઈશ્વર નથી એટલે આત્મા કોઈને આધીન નથી. આનંદના સ્વાધીન ભોગવટામાં આત્માને વિઘ્ન
કરનાર આ બ્રહ્માંડમાં કોઈ છે જ નહિ. જેમ સિંહ એટલે વનનો રાજા, તે જંગલમાં ડરપોક હરણિયાંને
મારીને સ્વેચ્છાપૂર્વક ભોગવે છે તેમ આત્મા એટલે ચૈતન્યરાજા તે
PDF/HTML Page 17 of 22
single page version
તેનો એક ધર્મ છે. આવા ધર્મથી જે પોતાના આત્માને ઓળખે તે પરનો ઓશીયાળો ન થાય. ધર્મી
જાણે છે કે આ જગતમાં કોઈ પણ દ્રવ્યમાં ગુણમાં કે પર્યાયમાં એવી તાકાત નથી કે મારી સ્વતંત્રતાને
લૂંટી શકે. હું અનીશ્વર છું એટલે કે મારા ઉપર બીજો કોઈ ઈશ્વર નથી, હું જ મારા ઘરનો મોટો ઈશ્વર
છું. મારાથી મોટો એવો કોઈ ઈશ્વર આ જગતમાં નથી કે જે મારા સ્વાધીન સ્વભાવને લૂંટીને મને
પરાધીન બનાવે. દેવાધિદેવ તીર્થંકર પરમાત્માને આત્માનું કેવળજ્ઞાનાદિ પૂર્ણ ઐશ્વર્ય પ્રગટી ગયું છે
તેથી તેઓ પરમેશ્વર છે, પણ તેમની ઈશ્વરતા તેમના આત્મામાં છે, મારામાં તેમની ઈશ્વરતા નથી.
શક્તિપણે તીર્થંકર ભગવાન અને મારો આત્મા બંને સરખા છે, મારા દ્રવ્યમાં પણ તીર્થંકર ભગવાન
જેવું જ ઈશ્વરપણું સ્વભાવરૂપે ભર્યું છે. વિનયથી ધર્મી પણ એમ કહે કે અહો! તીર્થંકર પરમાત્મા
અમારા નાથ છે, તીર્થંકર પરમાત્મા જેવા ધીંગધણી અમે ધાર્યા છે તેથી હવે અમને શી ચિંતા છે?
પણ તે જ વખતે અંતરમાં ભાન વર્તે છે કે પરમાર્થે મારો ધીંગધણી ભગવાન તો મારો આત્મા જ છે.
ખરેખર મારો આત્મા પોતે જ મારો સ્વામી છે–એમ અનુપચાર સ્વરૂપના ભાન સહિત, ભગવાનને
ધીંગધણી કહેવા તે ઉપચાર છે. હે વીતરાગ ચૈતન્યમૂર્તિ આત્મા! અંર્તદ્રષ્ટિથી મેં તને દીઠો ને તને
ધણી સ્વીકાર્યો, ધીંગધણી એવા ચૈતન્ય પરમેશ્વરને દ્રષ્ટિમાં ધારણ કર્યો, ત્યાં મારાં દુઃખ ને દુર્ભાગ્ય
દૂર થઈ ગયાં ને આત્માની આનંદસંપદાનો ભેટો થયો. ––આવી દ્રષ્ટિપૂર્વક, વિકલ્પ વખતે ભગવાનને
ધીંગધણી કહે તો ત્યાં ઈશ્વરનય લાગુ પડે. પણ એક દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યનું ધણી છે–એમ જ માને તો
દ્રવ્યની સ્વતંત્રતાનું ભાન રહેતું નથી, ત્યાં તો એકાંત થઈ જાય છે એટલે ત્યાં નય પણ લાગુ પડતો
નથી. અહીં તો કહે છે કે આત્માના દ્રવ્ય–ગુણ ને પર્યાય ત્રણે સ્વતંત્ર છે––આવી સ્વાધીનતાની પ્રતીત
કરીને શુદ્ધ ચૈતન્યદ્રવ્યનો અનુભવ કરવો તે બધા નયોનું ફળ છે.
નથી. નિમિત્તોને આધીન નથી, પણ સ્વાધીનપણે ભોગવનાર છે. આ રીતે અનીશ્વરનયે આત્મા
પોતે જ પોતાનો નાથ છે, બીજો કોઈ તેનો ધણી નથી.
ઉત્તર:– અરે ભાઈ! બધા આત્માને આ વાત લાગુ પડે છે. સ્વભાવથી બધા આત્મા સ્વાધીન
આવું ભાન કરી શકે છે કે અનીશ્વર નયે હું સ્વાધીન છું, મારો કોઈ ધણી નથી. રાગ હોય એટલે
નિમિત્તથી બીજાને ધણી કહેવાય, પણ તે વખતેય અંતરની દ્રષ્ટિમાં તો એકધારી પ્રતીત વર્તે છે કે હું
પોતે ચૈતન્ય પરમેશ્વર છું, મારા આત્મા સિવાય બીજો કોઈ મારો ઈશ્વર કે સ્વામી નથી. અરે! આઠ
વરસની રાજકુંવરીને સમ્યગ્દર્શન થાય તે પણ એમ જાણે છે કે હું સ્ત્રી નથી પણ હું તો
શુદ્ધચૈતન્યમૂર્તિ આત્મા છું, મારી પ્રભુતા મારામાં છે, બહારમાં બીજો કોઈ મારા આત્માનો સ્વામી
નથી. તે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ બાલિકાને આવું ભાન હોવા છતાં પછી પરણે પણ ખરી, ને પતિને સ્વામી કહીને
બોલાવે, છતાં તેને
PDF/HTML Page 18 of 22
single page version
અમારા સ્વામી છો’ પર્યાયમાં રાગ હોવાથી આટલી પરાધીનતા છે–એનું ધર્મીને જ્ઞાન વર્તે છે, પણ
તે જ વખતે અંર્તદ્રષ્ટિમાં આત્માની સ્વાધીન પ્રભુતાનું પણ ભાન વર્તે છે; ઈશ્વરનય વખતે
અનીશ્વરનયની અપેક્ષા પણ ભેગી છે. પોતાના દ્રવ્યસ્વભાવની ત્રિકાળી ઈશ્વરતાને ચૂકયા વગર
પર્યાયની પરાધીનતા પૂરતી પરને ઈશ્વરતા આપે છે–ત્યાં ઈશ્વરનય સાચો છે. પણ પોતાના
સ્વભાવની ઈશ્વરતાને ભૂલીને એકલા પરને જ જે ઈશ્વરતા આપે છે તેને ઈશ્વરનય પણ સાચો નથી
તે તો પર્યાયમાં જ મૂઢ હોવાથી મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. સ્વભાવની ઈશ્વરતા ચૂકીને એકલા પરને ઈશ્વરતા
આપી તેને સ્વભાવ તરફ વળવાનું તો રહ્યું જ નહિ. શરૂઆતમાં આચાર્યદેવે કહ્યું હતું કે શ્રુતજ્ઞાન
પ્રમાણથી સ્વાનુભવ વડે આત્મા જણાય છે; એ રીતે આત્મા જે જાણે તેને જ સમ્યક્ નય હોય છે,
કેમકે નય તે શ્રુતજ્ઞાન પ્રમાણનો અંશ છે. ધર્મી વસ્તુના જ્ઞાન વગર તેના ધર્મનું સાચું જ્ઞાન હોય
નહિ. છેલ્લે પણ આચાર્યદેવ કહેશે કે સ્યાદ્વાદ અનુસાર નયથી જાણે કે પ્રમાણથી જાણે તો પણ જીવ
અંતરમાં પોતાના આત્માને શુદ્ધ ચૈતન્યમાત્ર દેખે છે જ. અંતર્મુખ દ્રષ્ટિ કરીને જેણે પોતાના શુદ્ધ
ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માને અનુભવ કર્યો તેણે ઈશ્વરનો સાક્ષાત્કાર કર્યો છે. પોતાનો શુદ્ધ આત્મા તે જ
ચૈતન્ય પરમેશ્વર છે, સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષથી તેનો અનુભવ કરવો તે જ ઈશ્વરનો સાક્ષાત્કાર છે; એ
સિવાય બીજા કોઈ ઈશ્વર દર્શન દેવા આવતા નથી.
એમ કહે કે ‘હે નાથ! હે પ્રભો! આપ અમારા તીર્થપતિ છો, ચારે તીર્થના આપ નાયક છો. આપ જ
અમારા ઈશ્વર છો.’ –તે વખતે અંતરમાં તેમને શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વભાવ ઉપર જ દ્રષ્ટિ પડી છે. હું તો
અનંત ધર્મનો પિંડ શુદ્ધ ચૈતન્ય માત્ર આત્મા છું, મારો આત્મા સ્વાધીન છે, તેનો કોઈ નાથ નથી–
એવું અંતરભાન ઈશ્વરનય વખતે પણ ધર્માત્માને વર્તે છે.
પોતે જ રક્ષણ કરે છે, અને નહિ મળેલા એવા સમ્યક્ચારિત્ર વીતરાગતા–કેવળજ્ઞાન વગેરેને પોતે જ
અંર્તસ્વભાવમાં એકાગ્ર થઈને મેળવે છે, આ રીતે આત્મા પોતે પોતાના જોગ–ક્ષેમનો કરનાર છે
તેથી ભગવાન આત્મા પોતે જ પોતાનો નાથ છે. ભક્તિને લીધે તીર્થંકર ભગવાનને આત્માના નાથ
કહેવા તે વિનયના નિમિત્તથી કથન છે. સ્યાદ્વાદ અનુસાર ગમે તે નયનું કથન હો, તેમાં કાંઈ વિરોધ
આવતો નથી. ગમે તે નયથી કે પ્રમાણથી જોતાં સ્યાદ્વાદી ધર્માત્માને પોતાનો આત્મા શુદ્ધચૈતન્ય
માત્ર સ્વરૂપે જ અંતરમાં દેખાય છે. અંર્તદ્રષ્ટિ કરીને જે આવા આત્માને દેખે તેણે જ આત્માને
ઓળખ્યો કહેવાય.
PDF/HTML Page 19 of 22
single page version
આત્મામાં અનંત ધર્મો હોવા છતાં તેને ‘જ્ઞાનસ્વરૂપ’ કહીને ઓળખાવ્યો છે, કેમકે જ્ઞાન તેનું લક્ષણ છે. –
ભગવાન આત્માને પ્રસિદ્ધ કર્યો. જ્ઞાને અંતર્મુખ થઈને આત્માને પકડતાં, તેની સાથે શ્રદ્ધા–આનંદ–સુખ–જીવન–
પ્રભુતા–સ્વચ્છતા–વીર્ય–કર્તૃત્વ વગેરે અનંત શક્તિઓ પણ નિર્મળતાપણે પરિણમી રહી છે; પણ તેમાં જ્ઞાન જ
સ્વ–પર પ્રકાશકપણે પ્રસિદ્ધ હોવાથી તે જ્ઞાનલક્ષણ વડે આત્માને ઓળખાવ્યો છે. અને તેથી અનંતધર્મસ્વરૂપ
આત્માને ‘જ્ઞાનમાત્ર’ જ કહ્યો છે. આ રીતે આત્માને જ્ઞાનમાત્ર કહેવાથી એકાંત થઈ જતું નથી, પણ જ્ઞાનની
સાથે બીજી અનંત શક્તિઓ ઉલ્લસતી હોવાથી અનેકાન્ત છે. જ્ઞાનના પરિણમનની સાથે નિર્મળપણે ઉલ્લસતી
શક્તિઓનું આ વર્ણન ચાલે છે. તેમાં સત્તર શક્તિઓનું વિવેચન થઈ ગયું છે. હવે અઢારમી ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવત્વ
શક્તિ છે, તેની વાત ચાલે છે. આ શક્તિ ખાસ સમજવા જેવી છે.
પરિણમવાના સ્વભાવવાળું છે. દ્રવ્યની ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવત્વ શક્તિ જ એવી છે કે ક્રમબદ્ધપર્યાયપણે જ પરિણમે,
અને ગુણો અક્રમ એક સાથે વર્તે. પર્યાયને ક્રમબદ્ધ ન માને તો તેણે ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવત્વશક્તિને જ માની નથી.
વળી આ શક્તિ અનંત ગુણોમાં વ્યાપક હોવાથી અનંતાગુણો પણ પોતપોતાની ક્રમબદ્ધપર્યાયપણે જ પરિણમે છે.
અજ્ઞાની તો કહે છે કે ‘ક્રમબદ્ધપર્યાય થાય એવી એકેય શક્તિ નથી, ’ ત્યારે અહીં કહે છે કે દ્રવ્યના બધાય ગુણો
ક્રમબદ્ધપર્યાયપણે જ પરિણમવાના સ્વભાવવાળા છે.
ક્રમબદ્ધ જ છે. ક્રમબદ્ધપર્યાયનો જે સિદ્ધાંત છે તેની સામે અજ્ઞાની એમ દલીલ કરે છે કે ‘પર્યાયો ક્રમબદ્ધ જ થાય
એવો કોઈ ગુણ આત્મામાં નથી’ –પણ અહીં તેનો ખુલાસો આવી જાય છે કે દ્રવ્યના બધાય ગુણોમાં એવો
સ્વભાવ છે કે ગુણપણે ધ્રુવ રહીને ક્રમબદ્ધપર્યાયોપણે પરિણમે છે. આ રીતે ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવત્વ શક્તિથી આખું
દ્રવ્ય ક્રમ–અક્રમ સ્વભાવવાળું છે.
PDF/HTML Page 20 of 22
single page version
પરિણમવાનો સ્વભાવ છે. આ એક ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રુવ–શક્તિને બરાબર ઓળખે તો, પર્યાય આડીઅવળી થાય કે
હોવાથી તે ધ્રુવ ઉપાદાન છે ને તે અક્રમવર્તી છે તથા પર્યાયો–ઉત્પાદ–વ્યયરૂપ હોવાથી ક્ષણિક ઉપાદાન છે ને તે
સિદ્ધપર્યાય વખતે સંસારપર્યાય ન હોય; સંસારપર્યાય વખતે સિદ્ધપર્યાય ન હોય; મતિજ્ઞાન વખતે કેવળજ્ઞાન ન
વસ્તુસ્વભાવ છે. ગુણરૂપે સદા અચલ રહેવાની, અને પર્યાયરૂપે સમયે સમયે પલટવાની વસ્તુની શક્તિ છે, તેનું
નથી એટલે શક્તિ–સ્વભાવનો આશ્રય કરીને ન પરિણમતાં તે એકલા પરને લક્ષે પરિણમે છે, તેથી તેને વિપરીત
જ ભગવાન આત્મા પ્રસિદ્ધ થાય છે. સ્વભાવને ચૂકીને એકાન્ત પરાશ્રયે વિકારી પરિણમે તેમાં ખરેખર
ખરું પરિણમન છે. અક્રમરૂપ ગુણો ને ક્રમરૂપ પર્યાયો, એવા ગુણપર્યાયોના પિંડરૂપ આત્મસ્વભાવનો આશ્રય
તેનું વિભાવપરિણમન હતું ને ભાન થતાં તેનું સ્વભાવપરિણમન શરૂ થયું. આ રીતે, સ્વભાવના આશ્રયે નિર્મળ
છે, અનંત શક્તિના પિંડરૂપ જે સ્વભાવ તેના અવલંબને પરિણમતાં મોક્ષમાર્ગરૂપ પરિણમન થાય છે, તે
મોક્ષમાર્ગરૂપ પરિણમન થતું નથી. અહીં જે વાત ચાલે છે તે તો શક્તિઓના નિર્મળ પરિણમનની વાત છે. જ્ઞાનને