PDF/HTML Page 1 of 17
single page version
PDF/HTML Page 2 of 17
single page version
સાક્ષાત્ તીર્થંકર ભગવાનથી આવેલ ઉપદેશ
અનુભવમાં ઉતારીને જેનાથી જન્મ–મરણ ટળે એવી
શુદ્ધ દ્રષ્ટિથી અજ્ઞાનરૂપી અંધકાર મટાડવાનો ઉપાય
શુદ્ધનય છે તેમ જાણી સંસારી જીવનાં ભાવ મરણો
ટાળવા અકષાય કરુણા કરી શુદ્ધનયને જ મુખ્ય
કરીને તેનો પ્રગટ ઉપદેશ ખૂબ જોર પૂર્વક કર્યો છે.
જાણી તેનું શ્રદ્ધાન કરવું, પર્યાયબુદ્ધિ ન રહેવું અર્થાત્
વર્તમાન અવસ્થા જેટલો જ હું નથી, પણ હું વિકારી
અવસ્થાનો નાશક છું એમ શુદ્ધનય વડે પૂર્ણ
કેવળજ્ઞાન સ્વભાવી આત્માનો સ્વીકાર કરવો તે
સાચી શ્રદ્ધાનો વિષય છે.
થઈ શકે નહીં.
તે પહેલાંં કોઈ ફરિયાદ ન કરે.
સુધી નોંધવામાં આવશે, વચમાં ગમે
ત્યારે ગ્રાહક નોંધાય તેને આગલા અંકો
આપવામાં આવશે.
આત્મધર્મના બે હજાર ગ્રાહક થાય.
અત્યારે આત્મધર્મની ૨૦૦૦ નકલ
છપાય છે.
રાજ્યની પરવાનગી મળી ગઈ છે. હિંદી
અનુવાદ તૈયાર થયેથી હિંદી માસિક જુદું
લખવો. ગ્રાહક નંબર વિનાના પત્રોનો
જવાબ આપવો ખૂબ મોંઘો પડે છે.
PDF/HTML Page 3 of 17
single page version
अणागयं ने वय अत्थि किं चि सद्धाखमं नेविण इत्तूरागं।।
આત્મશક્તિના જોરથી કહીએ છીએ કે, હવે અવતાર કરવો નથી; આત્માના શુદ્ધ ચિદાનંદ સ્વરૂપનું જ્યાં ભાન
થયું ત્યાં ફરીને ભવ કરવાનો નથી. માતા! કોલકરાર કરીને કહીએ છીએ કે, હવે બીજો ભવ કે બીજી માતા
કરવાના નથી. બીજી માતાને હવે રોવડાવવી નથી. માતા! એક તને દુઃખ થશે, હવે બીજી માતા નહીં
રોવડાવીએ, અમે અશરીરી સિદ્ધ થઈ જશું. ફરીને અમે આવવાના નથી.” આ કોણ કહે છે? છદ્મસ્થ કહે છે.
કેવળજ્ઞાન થયું નથી પણ સમ્યગ્દર્શનના જોરથી કહે છે.
મળ્યા વિના રહ્યાં નથી. હે માતા! રજા આપ, અમારા પ્રત્યેનો રાગ તોડીને શ્રદ્ધા કરવી તે તમારા આત્માને શ્રેયનું
કારણ છે. અમારા પ્રત્યેની રાગની લાળ છોડીને આત્માની શ્રદ્ધા કરવી તે તમને ક્ષેમકુશળ થવાનું કારણ છે, માતા!
શ્રદ્ધા કરો! ” કોણ બોલે છે? છોકરાઓ જાગીને બોલે છે. આત્માનું કરવા ઊઠયા તે રોકાશે નહીં. રણે ચડયા
રજપૂત છૂપે નહીં; છોકરાઓ કહે છે કે માતા! માતા! રજા આપ, અમે આજે જ ધર્મને અંગીકાર કરશું.
રાંકાઈની વાત શોભે નહીં, આચાર્યદેવ કહે છે કે અમે જે આ સમયસારમાં ભેદજ્ઞાનની વાત કહી છે–નિર્ભય અને
શ્રદ્ધા બેસે તેને ભવની શંકા રહે નહીં, તેનો પુરુષાર્થ ઉપડ્યા વિના રહે નહીં.
પણ તે તારી મૂઢતાને તું સેવે છે. રજકણની જે કાળે જે અવસ્થા થવાની તે નહીં ફરે. આને તો જ્યાં હજાર–
પાંચસોનો પગાર થાય ત્યાં ‘હું પહોળો ને શેરી સાંકડી’ એમ રાતો–પીળો થઈને ફરે, પણ અરે પ્રભુ! ધુમાડાના
બાચકા ન ભરાય, વેળુના ગઢ ન થાય ટાટના કોથળામાં પવન ન ભરાય તેમ પરને પોતાનું કરી રાતુ–પીળુ ન
ફરાય; ચૈતન્ય ભગવાન અનંત શક્તિનો પિંડ તેને ભૂલીને પરને પોતાનું કરે છે તો અવતાર જાશે એળે! આવો
સમાગમ મળ્યો છે, માટે આત્માનું કરીને ચાલ્યો જા.
PDF/HTML Page 4 of 17
single page version
ગુરુ મળ્યા, અને તેમણે હૃદયમાં
સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપી વિવેકને ધારણ કરીને
સાચો માર્ગ બતાવ્યો.
બહારથી આવતી માને તેમ અજ્ઞાની જીવ
પોતાના સ્વરૂપમાં જ ધર્મ છે તે ન જાણતાં
બહારથી પરવસ્તુથી ધર્મ માને છે.
દિશાઓ તરફ દોડે છે, તેમ સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપી
નેત્રથી અંધ, મિથ્યાદ્રષ્ટિ જગત બહારથી
અંધ તો વસ્તુને દેખે નહીં, પણ મિથ્યાદ્રષ્ટિ
તો વસ્તુને હોય તેના કરતાં વિપરીતપણે
માને છે; માટે તે જ દોષ મોટો છે.
જરાપણ જોતો નથી, તે જીવ ભગવાનની
અને તેને ઉપદેશ દેવો નકામો છે.
અંધકારનો નાશ કરે છે તે જીવ સમ્યગ્જ્ઞાન
પ્રકાશ દ્વારા પોતાના જ્ઞાન આનંદથી
ભરેલા સ્વરૂપમાં જ ધર્મ દેખે છે.
જેમને કષાયનો તદ્ન અભાવ છે તેઓએ,
ધર્મ કહ્યો છે.
PDF/HTML Page 5 of 17
single page version
જીવને પુણ્ય–પાપના ભાવથી અશુદ્ધતા આવે છે, અને
તે રાગદ્વેષ પરિણામ છે.
ધર્મ આત્માની સાચી ઓળખાણથી (સમ્યગ્દ્રષ્ટિ
આત્મસ્વરૂપની ઓળખાણ વગર ધર્મની શરૂઆત
થતી નથી.
રહેવું; અને એ ધર્મને છોડીને વિકારમાં જોડાવું નહીં–
અને ભવરૂપી કૂવામાં પડવું નહીં.
स्वद्रव्य भ्रमतः पशुः किलपरद्रव्येषु विश्राम्यति।
स्वाद्वादी तु समस्त वस्तुषु, परद्रव्यात्मना नास्तितां
जानन्निर्मल शुद्धबोधमहिमा स्वद्रव्यमेवाश्रयेत्।।
કારણ છે, તથા જુદી ચીજને જુદી માનીને આત્મામાં એકાગ્ર થવું તે મોક્ષનું કારણ છે. દરેક વસ્તુ અને તેના ગુણ
પર્યાય પોતાવડે છે અને પરથી અભાવ–સ્વરૂપ છે. પરનું પરપણે હોવાપણું છે અને આત્માપણે અભાવપણું છે;
આ રીતે આત્મા આત્માપણે છે, પરપણે નથી. જેપણે પોતે નથી તેપણે પોતાને માને તે એકાંતવાદી છે–આચાર્ય
દેવે આ કલશમાં એકાંતવાદીને પશુ અર્થાત્ ઢોર કહ્યા છે, તેઓ ચોરાશીમાં રખડનારા છે.
એકાંતવાદી અર્થાત્ જૈનદર્શનનું ખૂન કરનાર છે.
PDF/HTML Page 6 of 17
single page version
કુનયની વાસનાથી વાસિત થયો થકો એકાંતવાદી અજ્ઞાની માને છે કે ‘શરીરાદિ સારાં રહે, પૈસા વગેરેની
એટલે આત્માને અને પર વસ્તુને એક માની લે, તેને આચાર્યદેવે અહીં પશુ કહ્યા છે.
પરદ્રવ્યમાં સ્વપણાના ભ્રમથી પર દ્રવ્યોમાં લક્ષ કરીને અટકે છે એવા સ્વ–પરનો ખીચડો કરનાર જીવ
એકાંતવાદી પશુ છે, એમ આ કલશમાં કહ્યું છે.
સમર્થ નથી–આવું જેને ભાન નથી અને પર વસ્તુ અનુકૂળ હોય તો મને લાભ થાય એમ માનીને જે પરમાં
રોકાઈ ગયો છે તે મૂઢ પશુ જેવો છે. એમ આચાર્ય દેવ કહે છે.
પર વસ્તુમાં માનીને–પોતાનો સ્વભાવ પરને આધારે છે એમ માનીને પરદ્રવ્યમાં સ્વપણું માને છે તે એકાંતવાદી
છે; અને અનેકાંતવાદી જ્ઞાની જાણે છે કે:– મારા સ્વભાવમાં પર નથી, પરવસ્તુમાં હું નથી, તો જે ચીજનો
અભાવ છે તે ‘અભાવ–ચીજ’ કોઈને લાભ નુકસાન કરે એમ બને નહીં, ‘અભાવ ચીજ’ થી જો કોઈને કાંઈ
થાય તો ‘સસલાંના શિંગડા લાગવાથી અમુક માણસ મરી ગયો’ એવો વખત આવે, પણ મારા આત્મમાં કર્મ
નહીં, કર્મમાં હું નહીં; શરીરમાં આત્મા નહીં, આત્મામાં શરીર નહીં, બન્ને વસ્તુ જુદી છે બન્નેનો એક બીજામાં
અભાવ છે આમ જાણતા અનેકાંતવાદી સમ્યગ્દ્રષ્ટિ ધર્માત્મા સમસ્ત પરવસ્તુપણે પોતાનો અભાવ માને છે અને
પોતાપણે પરનો અભાવ માને છે તેથી તે પરવસ્તુથી કાંઈ પણ લાભ–નુકસાન માનતા નથી, પણ દરેક ચીજનું
એક બીજામાં નાસ્તિપણું છે તેથી મારો સ્વભાવ મારાથી છે, સ્વભાવની શુદ્ધશ્રદ્ધા, જ્ઞાન અને ચારિત્ર તે પણ
મારાથી જ છે આમ માને છે, અને જેનો શુદ્ધ જ્ઞાન મહિમા નિર્મળ છે એવા સ્વદ્રવ્યનો જ આશ્રય કરે છે. દરેક
દ્રવ્યો અનાદિ અનંત જુદાં રહીને સૌ પોત પોતાની અવસ્થામાં કાર્ય કરી રહ્યાં છે, કોઈ કોઈને સહાયકારી થતું
નથી. આમ જાણતો ધર્માત્મા પર દ્રવ્યનો આશ્રય કેમ કરે?
જુદાની સ્થિરતા વગર જુદો (મુક્ત) થાય નહીં. જે વસ્તુ મારામાં નથી તે મને શું કરે? મારામાં અભાવરૂપ
વસ્તુ કાંઈ પણ કાર્ય મારામાં કરે જ નહીં. આત્મા પરમાં અભાવરૂપ હોવાથી, તે પરમાં કાંઈ પણ કરે નહીં, અને
પરવસ્તુ આત્માની અપેક્ષાએ આત્મામાં અભાવરૂપ હોવાથી પરવસ્તુ આત્માનું કાંઈ કરી શકે નહીં. કર્મ તે
આત્માથી પર વસ્તુ છે, તેથી તે આત્માને હેરાન કરી શકે નહીં.
પરથી નાસ્તિરૂપ છે,
PDF/HTML Page 7 of 17
single page version
વિકાર સ્વભાવ થઈ જાય; તેથી વિકાર વખતે બીજી ચીજની હાજરી હોય છે તેનું લક્ષ કરીને આત્મા પોતે
પોતામાં વિકાર કરે છે. બધી વસ્તુઓ છે, પણ દરેક પોતાપણે જ છે, કોઈ વસ્તુ પરપણે નથી. એક વસ્તુને
‘સ્વપણે છે’ એમ કહેતાં જ ‘પરપણે નથી’ એમ અનેકાન્ત સ્વયમેવ જ પ્રકાશે છે. વસ્તુ સ્વપણે છે, એમ કહેતાં
તેમાં પરનો અભાવ છે. સ્વમાં જેનો અભાવ છે તે વસ્તુ સ્વને લાભ કે અલાભ કરે નહીં. શરીરની કોઈ ચેષ્ટાથી
આત્માને લાભ કે નુકસાન થાય નહીં કેમકે આત્માની અપેક્ષાએ શરીર આત્મામાં અભાવ વસ્તુ છે; તેવી જ રીતે
આત્માની ઈચ્છાથી શરીરની અવસ્થા થતી નથી, કેમકે ઈચ્છાનો શરીરમાં અભાવ છે. આ અનેકાંતની જેને ખબર
નથી તેને આચાર્યદેવે પશુ ઠરાવ્યા છે. આત્મા શરીરનું કાંઈ કરવાની ઈચ્છા કરે, પણ તે ઈચ્છાનો શરીરમાં
અભાવ છે, તેથી જે ઈચ્છા શરીરમાં અભાવરૂપે છે તે શરીરનું કરે શું? ઈચ્છા તે રાગ છે, તેનો આત્માની
અવસ્થામાં સદ્ભાવ છે, પણ શરીરમાં તો રાગનો અભાવ છે. અભાવ છે તે કરે શું? તેવી જ રીતે ઈચ્છામાં
શરીરનો, કર્મનો અભાવ છે તેથી શરીર કે કર્મ ઈચ્છામાં શું કરે? અર્થાત્ શરીર કે કર્મ ઈચ્છા કરાવતાં નથી.
ઈચ્છામાં કર્મની નાસ્તિ છે, તો કર્મ ઈચ્છાને કરે શું? કર્મ નિમિત્ત છે અને નિમિત્તનો ઈચ્છામાં અભાવ છે, તેથી
કર્મના કારણે ઈચ્છા નથી.
નાસ્તિત્ત્વ માનીને સ્વદ્રવ્યમાં રહે છે.
ઈચ્છામાં ત્રિકાળી સ્વભાવનો અભાવ છે. આ રીતે સ્વભાવમાં ઈચ્છા નહીં, ઈચ્છામાં સ્વભાવ નહીં. ક્ષણિક ઈચ્છા
થાય તેને પોતાની માનવી એ જ સંસાર છે.
અભાવ છે. તે અભાવ વસ્તુને આધારે (દેવ–ગુરુ શાસ્ત્રને આધારે) મારો ધર્મ નથી મારો સ્વભાવ મારાપણે છે
અને મારા ધર્મનો સંબંધ મારી જ સાથે છે, આ રીતે પરથી જુદા પોતાના સ્વભાવના આશ્રયે જ ધર્મ છે.
બાળી નાંખ. ‘મારો સ્વભાવ મારામાં છે, તે કદી પરમાં ગયો નથી’ એમ શ્રદ્ધા કરીને સ્વદ્રવ્યમાં જ ઠર, એ જ
ધર્મ છે.
પોતાના સ્વરૂપને જાણીને જ્ઞાન સ્વદ્રવ્યમાં વિશ્રામ કરે છે, જ્યારે પોતાના સ્વરૂપને પરપણે માનનાર અજ્ઞાનીને
ક્યાંય વિશ્રામ સ્થાન નથી.
હવે કલશ ૨૫૪ માં સ્વક્ષેત્રથી અસ્તિત્વનો ભંગ કહે છે:–
PDF/HTML Page 8 of 17
single page version
सीदत्येव बहिः पतंतभितः पश्यन्पुमांसं पशुः।
स्वक्षेत्रस्तिया निरुद्धरभसः स्वाद्धादवेदी पुन–
स्तिष्ठत्यात्मनिखात बोध्यनियत व्योपार शक्तिर्मवन्।।
જન્માંધ કે જેમણે કદી હાથીને નજરે જોયો ન હતો તેવાઓ હાથી કેવો હોય તે નક્કી કરવા બેઠા; તેમાં એકના
હાથમાં હાથીનું પૂછડું આવ્યું તે પૂછડાને જ હાથી માનીને કહે કે ‘હાથી દોરડી જેવો છે, ’ બીજાના હાથમાં
હાથીનો પગ આવ્યો, તેને જ હાથી માનીને કહે કે ‘હાથી થાંભલા જેવો છે’ ત્રીજાના હાથમાં હાથીનો કાન
આવ્યો તેને જ હાથી માનીને તે કહે કે ‘હાથી સૂપડા જેવો છે;’ ચોથાના હાથમાં હાથીની સૂંઢ આવી તેને જ હાથી
માનીને તે કહે કે ‘હાથી સાંબેલા જેવો છે. ’ આ રીતે હાથીના સાચા સ્વરૂપથી અજાણ એવા બધા આંધળાઓ
હાથીના એક અંગને જ આખો હાથી માની બેઠા; તેમ અજ્ઞાની–આત્મસ્વરૂપનો અજાણ એવો જીવ એક અપેક્ષાને
જ આખી વસ્તુનું સ્વરૂપ માની બેસે છે, જેમકે–વસ્તુ પરપણે નાસ્તિરૂપ છે એમ કહેતાં પોતાપણે પણ નાસ્તિરૂપ
માની બેસે છે, સ્વપણે છે એમ કહેતાં પરપણે પણ છે એમ માની બેસે છે, પરની પોતાપણે નાસ્તિ છે. એમ
અસ્તિ માની બેસે છે એ પ્રકારે એક અપેક્ષાને પકડીને તે પ્રમાણે આખી વસ્તુનું સ્વરૂપ માની બેસે છે તે વસ્તુના
ખરા સ્વરૂપથી અજાણ છે, એકાંતવાદી છે, આચાર્યે તેને આ કળશમાં પશુ કહ્યો છે.
શરીરાદિ પરજ્ઞેયોપણે પોતાને માનીને અજ્ઞાની પરલક્ષે પ્રવર્તે છે, પોતાના જ્ઞાનનો સ્વ–પર પ્રકાશક સ્વભાવ
હોવાના કારણે જ્ઞાનમાં પર વસ્તુ જણાય છે ત્યાં ‘મારું અસ્તિત્વ જાણે પરમાં ગયું હોય’ એમ માનીને પરદ્રવ્ય
તરફના લક્ષમાં પડીને પોતાનો નાશ કરે છે; પણ આત્મામાં પર વસ્તુનો આકાર પેસી ગયો નથી, તેમજ
આત્માનો આકાર પરમાં પેસી ગયો નથી, આત્મા તો સદાય સ્વક્ષેત્રમાં જ છે તેની અજ્ઞાનીને ખબર નથી.
(ઉ. વ. ૨૩. રહેવાશી દહેગામ, જ્ઞાતે નાગર વાણીઆ) કારતક શુદી ૧૫ (તા. ૩૧–૧૦–૪૪) ના રોજ
આવી રહ્યા છે. અને વૈરાગ્ય પ્રગટ થતાં બ્રહ્મચર્ય વ્રત ધારણ કર્યું છે. એ રીતે બાળબ્રહ્મચારી તરીકે તત્ત્વજ્ઞાનનો
અભ્યાસ વધારી સદ્ગુરુદેવ સમીપ તેમણે આખું જીવન ગાળવાનું પસંદ કર્યું છે.
પહેલાંં–૨૫૩–મા કળશમાં દ્રવ્યની વાત હતી, આમાં ક્ષેત્રની વાત છે. પરક્ષેત્રના આકારને જાણવાનો તો
માનીને એકાંતવાદી પોતાના સ્વરૂપનો નાશ કરે છે.
PDF/HTML Page 9 of 17
single page version
એકપણું માને છે તેને આચાર્ય ભગવાને આ કળશમાં એકાંતવાદી પશુ કહ્યો છે. સ્યાદ્વાદનો જાણકાર જ્ઞાની
સ્વક્ષેત્રથી પોતાની અસ્તિ જાણે છે તેથી પરક્ષેત્રમાં પોતાપણાની માન્યતા નથી, એટલો પર તરફનો વેગ તો
રોકાઈ ગયો છે. સ્વક્ષેત્રે અસંખ્ય પ્રદેશોનો પિંડ છું એમ માનતો જ્ઞાની સ્વક્ષેત્રમાં વર્તતો થકો, આત્મામાં જ
આકારરૂપ થયેલા પરજ્ઞેયો સાથે એકપણું માનતો નથી. પણ–મારા જ્ઞાનમાં જ પરને જાણવાની શક્તિ છે એમ
જાણીને સ્વદ્રવ્યમાં જ રહે છે. પર વસ્તુ મારા જ્ઞાનમાં જ્ઞેય છે, પર વસ્તુ તે હું નથી પણ મારું જ્ઞાન તે જ હું છું
એમ પોતાના જ્ઞાનના નિશ્ચય–વ્યાપારરૂપ શક્તિવાળો થઈને, સ્વદ્રવ્યમાં ટકીને પોતાને જીવતો રાખે છે,
સ્વરૂપમાં જ રહે છે.
અજ્ઞાની સ્વભાવને પરપણે માનીને પોતાનો નાશ કરે છે; અને આવું જાણનારા જ્ઞાની પરપણે ન માનતાં
સ્વપણે જ પોતાને ટકાવીને નાશ પામવા દેતા નથી.
છે. અજ્ઞાની પરક્ષેત્રમાં પોતાનું અસ્તિત્વ માનીને પોતાનો નાશ કરે છે, જ્ઞાની સ્વક્ષેત્રમાં પરની નાસ્તિ
માનીને સ્વમાં ટકી રહે છે. આ પ્રમાણે અનેકાન્ત તે વસ્તુનું સ્વરૂપ છે, આવું તત્ત્વનું સ્વરૂપ નહીં સમજે તેને
નિગોદમાં જવું પડશે, અને જે સમજશે તેઓ સિદ્ધ ભગવાન ત્રણલોકના નાથ થશે જ. મુખ્ય ગતિ જ સિદ્ધ
અને નિગોદ છે. શુદ્ધ નિશ્ચયગતિ સિદ્ધ છે અને અશુદ્ધ નિશ્ચય ગતિ નિગોદ છે, વચલી ચાર ગતિ તે વ્યવહાર
છે, તેનો કાળ અલ્પ છે.
तुच्छीभूय पशुः प्रण्श्यति चिदाकारान् सहाथैर्वमन्।
स्याद्बादी तु वसन् स्वधामनि परक्षेत्रे विदन्नास्तितां
त्यत्कार्थोऽपि न तुच्छतामनुभववत्याकारकर्षी परान्।।
કાઢી નાખું તો એકલું જ્ઞાન રહી જાય એમ માનીને તુચ્છ થયો થકો નાશ પામે છે. અજ્ઞાની એમ માને છે કે
જ્ઞાનમાં ઘર, બાયડી, છોકરાં વગેરે યાદ આવે છે તેથી મને રાગ થયા વિના રહેતો નથી; પણ ઘર તરફનો મમત્વ
ભાવ તે રાગનું કારણ છે; તેથી ઘર આદિનું એ વાત તદ્ન ખોટી છે. ઘરને જાણવું તે રાગનું કારણ નથી, જ્ઞાન
ભલે થાય, પણ ‘આ ઘર મારું’ એવી માન્યતાને ભૂલી જવાની છે. જ્ઞાનને તું કેવી રીતે ભૂલીશ? ભાઈ!
જાણવાનો તો તારો સ્વભાવ છે, તેમાં પરવસ્તુ સહેજે જણાય છે, પરવસ્તુને ભૂલી જવાની નથી પણ ‘પર મારાં’
એવી માન્યતા કાઢી નાખ! પરનું જ્ઞાન તે રાગદ્વેષનું કારણ નથી, પણ પર મારાં એવી માન્યતા જ રાગદ્વેષનું
કારણ છે. તે માન્યતા જ ફેરવવાની છે; તેને બદલે અજ્ઞાની પર વસ્તુને જાણવારૂપ પોતાના જ્ઞાનની અવસ્થાને
કાઢવા માગે છે, પણ તે કાઢશે કોને? ભાઈ! જ્ઞાન તો તારો સ્વભાવ છે, તેની ક્ષણે ક્ષણે અવસ્થા બદલાય છે,
અને તે જ્ઞાનની અવસ્થાનો સ્વભાવ જ એવો છે કે, પર પદાર્થ જણાય; ત્યાં અજ્ઞાની માને છે કે પરવસ્તુનું જ્ઞાન
જ ભૂલી જઉં–એટલે કે મારું જ્ઞાન જ કાઢી નાખું! આ રીતે જ્ઞેય પદાર્થથી મારા જ્ઞાનની અવસ્થા જુદી છે, એમ ન
માનતો અજ્ઞાની જ્ઞાનની અવસ્થાને છોડવા માગે છે; જ્યારે અનેકાન્તધર્મનો જાણનાર જ્ઞાની જાણે છે કે–પર
પદાર્થને જાણવા છતાં મારા જ્ઞાનની અવસ્થા તેનાથી જુદી છે, મારા જ્ઞાનમાં જ્ઞેય પદાર્થ પેસી જતાં નથી–એમ
પરથી નાસ્તિત્વ જાણતો, પર વસ્તુથી
PDF/HTML Page 10 of 17
single page version
છે. વળી જ્ઞાનીને નિર્ણય છે કે મારા જ્ઞાનનો સ્વભાવ તો એક સમયની એક પર્યાયમાં ત્રણકાળ ત્રણલોકને
જાણવાનો છે, જ્ઞાનનું સ્વરૂપ જ જાણવાનું છે, જાણવાના કારણે રાગ નથી, પણ ‘પરમાં હું છું અથવા પર
મારામાં છે’ એવી માન્યતા જ રાગદ્વેષનું કારણ છે; અજ્ઞાની સ્વ–પરનો ખીચડો માનીને રાગદ્વેષ કર્યા કરે છે.
અજ્ઞાની પરવસ્તુની સાથેસાથે પોતાના જ્ઞાનની અવસ્થાને પણ છોડી દે છે અને એ રીતે પોતે, ચૈતન્યના
આકારો–જ્ઞાનની અવસ્થા–થી રહિત તુચ્છ થઈને નાશ પામે છે; અને સ્યાદ્વાદનો જાણનાર જ્ઞાની પરક્ષેત્રમાં
જ્ઞાનની નાસ્તિ જાણતો થકો જ્ઞેય પદાર્થોને છોડવા છતાં પણ પોતાના જ્ઞાનની અવસ્થાને છોડતો નથી, તેથી તે
તુચ્છ થતો નથી, પણ સ્વક્ષેત્રમાં જ ટકી રહે છે. તે જાણે છે કે પરને જાણવાનો મારો સ્વભાવ છે, પરમાં હું નથી,
અને પરને જાણવારૂપ મારા જ્ઞાનની અવસ્થાથી હું જુદો નથી, જે અવસ્થા તે મારું જ્ઞાન જ છે એમ જાણીને તે
સ્વભાવમાં જ સ્થિર રહે છે. આ પ્રમાણે જાણીને સ્વભાવમાં ઠરવું તેજ ધર્મ છે.
सीदत्येव न किंचनापि कलयन्नत्यं ततुच्छः पशुः।
अस्तित्वं निज कालतोडस्य कलयन् स्याद्बाद वेदी पुनः
पूर्ण स्तिष्ठति बाह्य वस्तुषु मुहुर्भूत्वा विनश्यत्स्वपि।।
જુદી વસ્તુ છે. દરેક વસ્તુ જુદી છે અને જુદી વસ્તુની શક્તિ પણ જુદી જ છે, અને દરેકની અવસ્થા પણ જુદી
જુદી છે. આત્માની અવસ્થા આત્મામાં થાય છે, શરીરની અવસ્થા શરીરમાં થાય છે. દેહ અને આત્મા એક ક્ષેત્રે
હોવા છતાં બન્નેની અવસ્થા જુદી પોત પોતાથી થાય છે. આ નહીં જાણતો એકાંતવાદી–અજ્ઞાની દેહને આધારે
પોતાનું જ્ઞાન માને છે; એટલે કે જ્યાં સુધી દેહ રહે ત્યાં સુધી હું રહું અને દેહ નાશ પામતાં હું પણ ભેગો નાશ
પામું એમ જ્ઞેય પદાર્થથી જુદા એવા પોતાના જ્ઞાનનું અસ્તિત્વ નહીં જાણતો થકો અત્યંત તુચ્છ થઈને નાશ પામે
છે. પણ જ્ઞેયની હાલતો નાશ પામતાં, જ્ઞાનની હાલતો નાશ પામતી નથી. આત્મા દેહથી નિરાળી વસ્તુ છે, તેમાં
જ્ઞાન, દર્શન, અસ્તિત્વ વગેરે ગુણો છે તેની સમયે સમયે હાલતો થયા કરે છે. શરીર તે જડ રજકણોનું બનેલું છે.
રજકણ પણ વસ્તુ છે. તે રજકણપણે કાયમ રહીને તેની અવસ્થા બદલ્યા જ કરે છે.
છે. શરીર નબળું થઈ જાય, કૃશ થઈ જાય, ત્યાં જાણે કે હું આત્મા કૃશ થઈ ગયો, તથા શરીર–ઈન્દ્રિય બળ વધતાં
જાણે કે મારી શક્તિ વધી ગઈ; આવું માનનાર અજ્ઞાની શરીરથી જુદું આત્મતત્ત્વ માનતો નથી, તેથી તે વસ્તુનું
ખૂન કરે છે. પરની હાલત બદલતાં જાણે આત્મા આખો બદલાઈ જતો હોય એમ માનીને પોતાના જુદા
અસ્તિત્વને જે માનતો નથી તે વસ્તુનું ખૂન કરનાર છે.
અવસ્થાનો નાશ કરે છે.
PDF/HTML Page 11 of 17
single page version
અવસ્થા થાય એમ માનનાર પોતાના આત્માને પરાધીન માને છે. ત્રિકાળ સ્વાધીન તત્ત્વને પરાધીન માનવું તે
જ અનંત સંસારનું મૂળિયું છે. પહેલાંં જાણેલા જ્ઞેય પદાર્થોનો (સામી વસ્તુની અવસ્થાનો) પછીના કાળમાં નાશ
થતાં તેની સાથે જાણે કે મારું જ્ઞાન પણ નાશ પામી જતું હોય! એમ માનનાર પોતાના જ્ઞાનની જુદી સત્તા, જુદું
અસ્તિત્વ માનતો નથી. સામી વસ્તુની અવસ્થા સમયે સમયે બદલાય તે પોતાના જ્ઞાનમાં જણાતાં ‘આ
બદલાતાં જાણે હું પણ બદલાઈ જતો હોઊં’ એમ માનનાર પોતાના જ્ઞાનની સ્વતંત્ર અવસ્થાને માનતો નથી,
મારામાં તો કાંઈ તાકાત જ નથી, મારી જાણવાની તાકાત પરવસ્તુને લઈને હતી એમ તે જ્ઞાનની સ્વતંત્ર
તાકાતને માનતો નથી, એટલે પોતાની જુદી હયાતી સ્વીકારતો નથી. શરીરમાં યુવાની હો કે વૃદ્ધતા હો પણ મારું
જ્ઞાન તો તેનાથી જુદું છે એમ ન માનનાર એકાંતવાદી પશુ છે એમ આચાર્ય ભગવાન કહે છે.
મળી છે; તે સામગ્રી જડ છે. તારાથી જુદી છે તે તારાથી રાખ્યું રહેવાનું નથી, ક્ષણમાં ફૂ થઈને ઊડી જશે, કેમકે તે
તત્ત્વ સ્વતંત્ર છે, તું સ્વતંત્ર છો. તારી અવસ્થા તેને લઈને નથી, તેની અવસ્થા તારે લઈને નથી.
અવસ્થા થાય છે તે મારે લઈને થાય છે; આંખ મોળી પડે, ઈન્દ્રિયો શિથિલ થાય, શરીર નબળું પડે તો પણ મારું
જ્ઞાન મોળું પડતું નથી. મારી અવસ્થાથી મારું અસ્તિત્વ છે, પરની અવસ્થા મારાથી જુદી છે એમ સ્વકાળથી
પોતાનું અસ્તિત્વ જાણતો જ્ઞાની જ્ઞેય વસ્તુની અવસ્થાના નાશથી પોતાનો નાશ માનતો નથી, પણ પોતે સ્વથી
પૂર્ણ રહે છે. મારી હાલત મારાથી છે, જ્ઞેયની અવસ્થા ભલે ગમે તે થાય છતાં તેનાથી મારી હાલત બદલાતી
નથી, બહારની વસ્તુ બદલાવા છતાં મારું જ્ઞાન તો પૂર્ણ જ રહે છે.
ચાલ્યું ગયું, અમારે હતું ત્યારે બધું હતું’ પણ તારે શું હતું? પૈસા તો ધૂળ છે તે તારાં હતાં જ ક્યારે? ત્યાં
સંસારની રુચિ છે તેથી ધૂળના ઢગલાને સંભારે છે. પણ તીર્થંકર ભગવાનને સંભારતો નથી કે ‘ભરતમાં પણ
તીર્થંકર ભગવાન વિચરતા હતા. અને ધોખ માર્ગ પ્રવર્તતો હતો. અહો! તે ધર્મકાળ હતો! ’
નિર્દોષ વીતરાગ સિદ્ધ સમાન છે એમ શ્રદ્ધા કરીને ઠરે તો આત્મા પોતે જાડો થાય છે અર્થાત્ શરીરાદિ મોળા પડે
છતાં જ્ઞાનની ઉગ્રતા રહે છે. મારે પર સાથે ત્રણકાળમાં સંબંધ નથી, પર વસ્તુ મારાથી ભિન્ન છે, ત પર
પલટાતાં હું પલટાઈ જતો નથી, હું તો જાણનાર જ અખંડ છું. જાણવામાં પર અનુકૂળ હોય તો રાગ અને પર
પ્રતિકૂળ હોય તો દ્વેષ થાય, એવું મારું સ્વરૂપ નથી.
PDF/HTML Page 12 of 17
single page version
પણ અજ્ઞાની બીજું માની બેઠો છે. સામી ચીજ બદલાતાં હું પણ બદલાઈ જાઊં છું એમ માનનાર બે વસ્તુને એક
માને છે, તે આત્માની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન કરતો નથી.
છે તે આત્માને નમાલામાં નમાલી–પરાધીન વસ્તુ માને છે; મારી હાલત ક્ષણે ક્ષણે મારાથી થાય છે તેમાં પરની
અવસ્થા નથી, પરની અવસ્થામાં મારી અવસ્થા નથી એમ નહીં જાણતો એકાંતવાદી જ્ઞેય પદાર્થોના નાશથી
જ્ઞાનનો પણ નાશ માને છે, અને અનેકાન્તવાદી જ્ઞાની તો સ્વકાળ અર્થાત્ પોતાની અવસ્થાથી પોતાનું અસ્તિત્વ
માનતો થકો પોતામાં જ ટકી રહે છે.
स्तिष्ठत्यात्मनिखातनित्यसहजज्ञानैकपुंजी भवन्।।
પરવસ્તુથી હું અસત્ છું, મારાથી પરવસ્તુ અસત્ છે એમ તે જાણતો નથી.
અવસ્થા મારાથી છે, પરથી નથી’ એમ ન માનતાં પરજ્ઞેયો કાયમ રહે તો મારું જ્ઞાન તાજું રહે એમ માને છે,
તેથી પર વિષયમાં એકાગ્ર થાય છે. વિષયનો અર્થ શું? શરીરાદિ તો જડ વસ્તુ છે–રૂપી છે. આત્મા ચૈતન્ય અરૂપી
છે તે રૂપી વસ્તુનો ભોગવટો કરતો નથી, પણ તે તરફ લક્ષ કરીને રાગમાં એકાગ્ર થાય છે તે જ વિષય છે.
આત્મા અરૂપી ચૈતન્ય સ્વરૂપ સર્વ પરથી ભિન્ન તત્ત્વ છે. પર વસ્તુ મારા જ્ઞાન સન્મુખ હોય તો હું સરખો રહું
એમ માનનાર પોતાના જુદા જ્ઞાન સ્વભાવને માનતો નથી.
વિષય છે. બહારની વસ્તુ તેને કારણે આવે જાય છે, તે આત્માને આધીન નથી. જ્યારે આત્મા પોતાના સ્વરૂપને
ભૂલ્યો ત્યારે પરને રાખવાની ઈચ્છા થઈ, અને એ ઈચ્છાની પ્રવૃત્તિમાં રોકાણો તેને ‘વિષય’ કહે છે; અજ્ઞાની
તેમાં સુખ માને છે તે પોતાના સ્વાધીન સુખ સ્વભાવને માનતો નથી, બસ! આ જ સંસાર!
માન્યતામાં પાંગળાને તો અનંતી પરવસ્તુરૂપ લાકડીના ટેકાનો પાર નથી. અહા! હું કોણ છું? આત્મા શું વસ્તુ
છે? સ્વ શું–પર શું? એના ભાન ન મળે તેના જન્મ મરણના ક્યાં અંત? સંપૂર્ણ સ્વાધીન તત્ત્વને પરાધીન માની
બેઠા એના બે છેડા ક્યાંય મળતા નથી. તારા જ્ઞાન તત્ત્વને જ્ઞેયની લાલસા ન હોય! પરવસ્તુની અવસ્થા ટકી
રહે તો હું ટકીશ, નહિતર મારી અવસ્થા ચાલી જશે; આમ જે પરની લાલસા રાખે છે તે સ્વતંત્ર આત્મતત્ત્વને
અઠીકમાં અઠીક માને છે તથા પરવસ્તુને ઠીકમાં ઠીક માને છે; એવો મૂઢ આત્મા બહારની ચીજ સરખી રહે તો હું
સરખો રહું એમ બહારની ચીજનો પોતાને રખોપિયો માને છે, પણ બહારની ચીજ ક્યાં એના બાપની છે કે તેની
રાખી રહે! પરપદાર્થનો સંયોગ તો અનંતવાર આવ્યો અને ગયો.
PDF/HTML Page 13 of 17
single page version
રીતે બહારની સ્ત્રી, પૈસા, છોકરાં વગેરેની સરખાઈ આવે તો મને સરખાઈ રહે એમ માનીને અજ્ઞાની જીવ
ઉત્તર:– પર જીવ મરે કે ન મરે તેની સાથે હિંસા–અહિંસાનો સંબંધ ત્રણકાળમાં નથી. પણ પર વસ્તુની
આધીન માન્યું છે એજ અનંતી હિંસા છે. પરવસ્તુની પ્રતિકૂળ અવસ્થા છે તે ટાળું તો મને ઠીક રહે એમ માન્યું
માનનાર એકાન્તવાદી છે.
છે, તેમાં આત્માની સત્તા નથી, છતાં હું કરી શકું છું એમ માનીને સંસારમાં રખડવાનો ‘ખેલો’ કરે છે.
ગુણવાળી વસ્તુ છો કે ગુણ વગરની? બાપુ! તારામાં અનંતી શક્તિ છે; પર તો બધું વિષ્ટાના વહિવટ સમાન છે.
PDF/HTML Page 14 of 17
single page version
પૈસામાં શાંતિ ક્યાં છે? તારી શાંતિ ક્યાંય બહારમાં નથી પણ તારામાં જ ભરી છે. તારા સ્વભાવની શાંતિ માટે
પર ની જરૂર નથી. અજ્ઞાનીને એમ થાય છે કે પરવસ્તુ અનુકૂળ રહે તો મને શાંતિ રહે, એ માન્યતા જ તેને
શાંતિ થવા દેતી નથી. જ્ઞાનીને પણ નીચલી દશામાં અસ્થિરતા હોય, પણ તે જાણે છે કે આ અસ્થિરતા મારા
પુરુષાર્થની નબળાઈને લઈને અસ્થિરતા આવી જાય છે.
શકતો નથી, માત્ર જાણે છે અને જાણવામાં ઊંધી માન્યતાના ઘોડા દોડાવે છે. શરીર મોળું પડે, નાડીની ગતિ
ધીમી પડે ત્યાં ‘મારો જીવ ઊંડો ઊતરી જાય છે. ’ એમ કહે છે, પણ આ તો હજી શું છે! શરીર છૂટું પડતાં
દેહદ્રષ્ટિવાળાને શાંતિ કેમ રહેશે! શરીર ઉપરની દ્રષ્ટિ હોવાથી શરીર મોળું પડતાં જાણે કે આત્મા જ મોળો પડી
જતો હોય એમ અજ્ઞાની માને છે; તેથી કહે છે કે ‘જીવ ઊંડે ઊંડે ઉતરી જાય છે. ’ પણ જીવ ક્યાં ઊંડો ઉતરે?
આત્મા તો શરીર પ્રમાણે ૩
વધતો જાય. પણ જીવનની અંદર પ્રથમથી શ્રદ્ધા–જ્ઞાન કર્યા હોય તો છેલ્લા ટાણે દ્રઢતા રહેને! ભાન વગર દ્રઢતા
કોની કરશે? પ્રથમ ઓળખાણ કરી હોય તો સરવાળે તે આવીને ઊભી રહે. દેહાદિ પરવસ્તુની ગમે તે
અવસ્થાઓ થાઓ પણ મારો સ્વભાવ તો મારામાં છે એમ જાણતો ધર્માત્મા પરથી પોતાનું નાસ્તિત્વ જાણતો
થકો પોતાનો નાશ થવા દેતો નથી, આત્મામાં દ્રઢપણે રહેલા નિત્ય સહજ જ્ઞાનના એક પુંજરૂપ વર્તતો થકો
સ્વપણે ટકી રહે છે.
પરમાં તારી નાસ્તિ છે. પરને આધારે તારો ધર્મ નથી, આમ ન માનતાં જે મૂઢ–અજ્ઞાની–એકાન્તવાદી જીવ
પરવસ્તુથી કે પુણ્યથી કે રાગથી ધર્મની આશા રાખે છે તે ભિખારી છે, તેને અનેકાન્તની ખબર નથી.
सामान्याद्वा विशेषाद्वा सत्यं नाकारमात्रकाः।।
સામાન્યરૂપથી અને વિશેષ રૂપથી કેવળ અનાકારરૂપ છે.
तदुल्लेखं समालेख्यं ज्ञानद्वारा निरूप्यते।।
જ્ઞાનદ્વારા તેમનો ઉલ્લેખ કરવામાં આવે છે.
PDF/HTML Page 15 of 17
single page version
દ્વેષરૂપ છે, અને અંગીકાર (ગ્રહણ) રાગરૂપ છે. તેથી તે જીવને કદી પણ ધર્મનો અંશ થતો નથી.
પ્રશ્ન–સમ્યગ્દ્રષ્ટિ પણ પર દ્રવ્યોને બુરાં જાણીને ત્યાગ કરે છે ને?
ઉત્તર:– સમ્યગ્દ્રષ્ટિ પર દ્રવ્યોને બુરાં જાણતો નથી, પણ પોતાના રાગ ભાવને બુરો જાણે છે. પોતે
તો છે જ નહીં.
ઉત્તર–પરદ્રવ્ય બળાત્કારથી તો ક્યાંય બગાડતું નથી. પોતાના ભાવ પોતે પોતાથી બગાડે ત્યારે, જે
એક પર–દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્યમાં અકિંચિત્કર છે. –કાંઈપણ કરી શકતું નથી.
સાચી ઉદાસીનતા તો તેનું નામ છે, કે કોઈ પણ પરદ્રવ્યોના ગુણ વા દોષ ભાસે નહીં, અને તેથી તે
એવું પ્રથમ પોતાની માન્યતામાં નક્કી કરે, એ પ્રથમ દ્રષ્ટિમાં સાચી ઉદાસીનતા છે. એવી સાચી માન્યતા (દ્રષ્ટિ,
અભિપ્રાય) થતાં તે સરાગ ભાવ છોડે છે. અને જેટલો રાગ–દ્વેષ છુટે છે તેટલો જ ચારિત્રમા પરદ્રવ્યો પ્રત્યે
સાક્ષી ભૂત રહે છે. એનું નામ સાચી ઉદાસીનતા છે.
વધતાં, સમ્યગ્જ્ઞાની જીવ ચારિત્રમાં સંપૂર્ણ ઉદાસીનતા પ્રગટ કરે છે તેને સંપૂર્ણ વીતરાગતા પણ કહેવામાં આવે છે.
PDF/HTML Page 16 of 17
single page version
ખોટી માન્યતા અને ખોટા ચારિત્રનું અનાદિનું ગ્રહણ તથા સાચી માન્યતા અને સાચા ચારિત્રનો અનાદિનો
ત્યાગ તેને છે તે ચાલુ રહે છે. સમ્યગ્દ્રષ્ટિ પર દ્રવ્યોથી લાભ નુકસાન માનતા નથી, અને પોતાના સ્વરૂપની
સાચી માન્યતા કરે છે; તેથી તેની માન્યતા સાચી હોવાથી ખોટી માન્યતાનો ત્યાગ કરે છે અને સાચી માન્યતાને
અવસ્થામાં થાય છે, અને તે શુદ્ધતા વધતાં સંપૂર્ણ શુદ્ધતા તે પ્રગટ કરે છે.
નિગોદમાંથી અનંતકાળે યેળ થવું પણ મુશ્કેલ પડશે, તત્ત્વ સમજે તો મોક્ષ અને તત્ત્વ ન સમજે તો નિગોદ, વચ્ચે
રહ્યો ત્રસનો કાળ તે કાઢી નાંખો તો સીધો નિગોદ જ છે અને તત્ત્વ સમજ્યા પછી એક–બે ભવ થાય તે કાઢી
નાંખો તો સીધો સિદ્ધ જ છે.
થાય છે એમ મોહથી કલ્પના કરે છે, પરંતુ તે સુખ નથી પણ દુઃખ છે.
ગતિના ચાર પાંખડાનો પંખો માથે ફરે છે, માટે તેમાં સુખ માનવું રહેવા દે! અને કર આત્માની ઓળખાણ!
નહિતર ચાલ્યો જઈશ નિગોદમાં કે ક્યાંય પત્તો ખાવો પણ મુશ્કેલ થઈ પડશે.
તારી ભૂલને લઈને થયા છે, માટે તારી ભૂલને તું ટાળ તો કર્મ છૂટી જશે. રખડવામાં કર્મ તો નિમિત્તમાત્ર છે.
આ કર્મ મને રખડાવે છે, કર્મ મને પરાધીનતા કરાવે છે. પોતે કર્મરૂપ પત્થરાને વળગી પડ્યો છે અને કહે છે કે
કર્મ મને હેરાન કરે છે, કર્મને કહે છે કે ‘હવે તું ખસી જા. ’ પણ તું કર્મને વળગી પડ્યો છે તે તો જો, તે કર્મ તો
ખસ્યા જ પડ્યા છે, તું તારી ઊંધી માન્યતાથી ખસી જાને! કર્મ તને નડે જ નહીં કારણકે એક તત્ત્વ બીજા
તત્ત્વને ત્રણકાળમાં નુકસાન કરવા સમર્થ નથી.
તને રઝળાવે? શું તું બોલે છે? જરા વિચારતો ખરો! તારી સત્તામાં પર સત્તા કોઈ દી’ પેસે? કે તને હેરાન કરે
PDF/HTML Page 17 of 17
single page version
જા, એટલે કર્મ ખસેલાં જ પડ્યાં છે. આ શરીરનું કારણ જે કર્મના રજકણો હતા તે ખસી જાય ત્યારે આ શરીર
તથા ક્રોધાદિ વગેરે પર બધું ખસવા જેવું છે તે ખસે છે.
મતિ’ એમ આત્માના ભાન વગર ઊંધુંં બોલે.
હોવાથી પુણ્યની સાથે દર્શનમોહ પણ ભેગું બંધાયું છે. તે ઊંધી માન્યતાના જોરમાં પુણ્યની સ્થિતિ તોડી
અશુભભાવ કરી નરક–નિગોદમાં ચાલ્યો જશે.
કહેલા કથનો પણ પ્રયોજન ભૂત બાબતોમાં ચકાસી જોઈ ખાત્રી કરવી એવી આજ્ઞા છે. આ બાબતમાં શ્રીમદ્
રાજચંદ્ર કહે છે કે:–
તો ગ્રહણ કરવું એમ થયું?
ઉત્તર–હા. આ બાબતમાં શ્રી જયધવલામાં નીચે પ્રમાણે લખ્યું છે. (પા. ૮)
‘જે શિષ્ય યુક્તિની અપેક્ષા કર્યા વિના માત્ર ગુરુ વચનને અનુસાર પ્રવૃત્તિ કરે છે તેને પ્રમાણાનુસારી
આજ્ઞાપ્રધાનીને અષ્ટ સહસ્ત્રી આદિ ગ્રંથોમાં અજ્ઞાની કહ્યો છે.