PDF/HTML Page 1 of 23
single page version
PDF/HTML Page 2 of 23
single page version
PDF/HTML Page 3 of 23
single page version
ભગવાન મહાવીર પરમાત્માના અસંખ્ય પ્રદેશરૂપી નિર્મલ આકાશમાંથી આજે
વાત!! ક્યાં એ ગઈ કાલની દશા? ને ક્યાં આજનું ગણધરપદ!! કેવો જીવનપલટો!!
તત્ત્વજ્ઞાનના અભ્યાસની શરૂઆત કરનારા જિજ્ઞાસુઓને આ વર્ગનું શિક્ષણ બહુ ઉપયોગી છે. જે જૈનભાઈઓને
વર્ગમાં આવવાની ઈચ્છા હોય તેમણે સૂચના મોકલી દેવી, અને વખતસર આવી જવું.
હાલ તેમની ઉમર લગભગ ૪૦ વર્ષની છે. આ શુભકાર્ય માટે તેમને ધન્યવાદ!
PDF/HTML Page 4 of 23
single page version
એવો જ્યાં સ્વીકાર થયો ત્યાં અપૂર્વ સમ્યગ્દર્શન અને મોક્ષમાર્ગની
સાધક) સિવાય કોઈ આ વાતને યથાર્થ માનવા સમર્થ નથી. આ વાત
* નિયમસારની ત્રીજી ગાથામાં શુદ્ધરત્નત્રયરૂપ મોક્ષ–માર્ગને કાર્યનિયમ કહ્યો અને તેની સાથે
દીધો છે.
‘સ્વરૂપપ્રત્યક્ષ’ કહ્યું છે; અને આ કથનને ‘બ્રહ્મોપદેશ’ કહેલ છે.
PDF/HTML Page 5 of 23
single page version
પદ્મપ્રભમલધારિદેવે મૂકયા છે. ઠેકાણે ઠેકાણે કાર્ય અને કારણને સાથે ને સાથે વર્ણવ્યા છે, એટલે એકલા ક્ષણિક કાર્યની
પર્યાયબુદ્ધિ ન થાય પણ કારણરૂપ ધુ્રવસ્વભાવની સન્મુખ થઈને પર્યાય નિર્મળ ઉત્પાદ તે જ ખરું કાર્ય થાય છે.
ઈન્દ્રિયાતીત છે, જ્ઞાનાતીત એટલે કે તર્કાતીત છે; વિશેષ શું લખવું? જે જ્ઞાતા હશે તે તો થોડું જ લખેલું પણ બહુ
સમજશે. અંતરની આ વાત સમજે તેનું કલ્યાણ થયા વગર રહે નહિ. નિયમસારની ત્રીજી ગાથામાં
‘શુદ્ધચેતનાપરિણામ’ કહીને વર્ણન કર્યું છે અને અહીં ‘શુદ્ધચેતનાપદ્ધતિ’ કહીને તેનું જ વર્ણન કર્યું છે. આમાં
ઘણી સરસ વાત છે, તેથી તે વંચાય છે. અત્યારે બીજી વાત લક્ષમાંથી કાઢી નાંખીને આ કઈ શૈલી કહેવાય છે તે
સમજવું.
જુઓ, આ સક્કરપારા જેવો સરસ અધિકાર પીરસાય છે. વાત ઝીણી છે, સમજાય તેને સમજવું, ન
તો શૈલિ જ જુદી છે. ‘વસ્તુનો જે સ્વભાવ તેને આગમ કહે છે.’ ‘વસ્તુનો સ્વભાવ’ કહેતાં અહીં ‘પર્યાયનો
સ્વભાવ’ સમજવો; આગમપદ્ધતિ તેમજ અધ્યાત્મપદ્ધતિ એ બંનેમાં અહીં પરિણામની જ વાત છે. વિકારીભાવ
મૂળ દ્રવ્ય–ગુણમાં નથી પણ પર્યાયમાં અનાદિથી પરંપરા ચાલ્યો આવે છે તેથી તે આગમપદ્ધતિરૂપ છે. એક
પણ આગમપદ્ધતિમાં લેશે.
સંબંધ પણ અનાદિથી છે; તે વિકાર અને કર્મ, નથી તો આત્માના સ્વભાવમાં કે નથી પુદ્ગલના સ્વભાવમાં; કર્મ
થવાનો કોઈ ત્રિકાળીગુણ પુદ્ગલમાં નથી, તેમજ વિકાર થવાનો કોઈ ત્રિકાળીગુણ આત્મામાં નથી, તે ક્ષણિક
આગન્તુક ભાવો છે, તેને અહીં આગમપદ્ધતિ કહી છે. આગમપદ્ધતિ તે આત્માનો મૂળ શુદ્ધસ્વભાવ નથી પણ
આત્મા સાથે ક્ષણિક સંબંધ રાખનારા પરિણામ છે.
કર્મને પણ અહીં આત્માનો ભાવ કહેલ છે.
વાત છે; પરંતુ તે સંસારઅવસ્થા વખતેય અધ્યાત્મપદ્ધતિરૂપ શુદ્ધચેતનાપરિણામ પણ સદાય વર્તી રહ્યા છે, ખાસ
અલૌકિક વાત છે; એમાંથી કારણશુદ્ધપર્યાયનો ધ્વનિ નીકળે છે.
PDF/HTML Page 6 of 23
single page version
તેમજ મોક્ષમાં પણ અનાદિઅનંત એકરૂપ વર્તે છે; ને આગમપદ્ધતિના પરિણામ સંસારઅવસ્થામાં જ હોય છે તે
એકરૂપ નથી. બધા જીવોને આ બંને પ્રકારના ભાવો સંસારમાં સદાય વર્તે છે.
ઉત્તર:– અહીં આગમ તથા અધ્યાત્મસ્વરૂપ ભાવો આત્મદ્રવ્યના ‘જાણવા’ તથા સંસારઅવસ્થામાં તેને
વિભાવરૂપ ભાવ એ બંનેનું ભેદજ્ઞાન થઈને મોક્ષમાર્ગ શરૂ થઈ જાય છે; આ મોક્ષમાર્ગની પર્યાય તો નવી અપૂર્વ
પ્રગટે છે; ને આગમપદ્ધતિ તથા અધ્યાત્મપદ્ધતિ તો જ્ઞાની કે અજ્ઞાની બધા જીવોને અનાદિથી સંસારમાં વર્તે જ છે.
કર્મરૂપ અવસ્થા તે દ્રવ્ય કર્મપદ્ધતિ છે ને તેના નિમિત્તે થતી જીવની અશુદ્ધપરિણતિ તે ભાવરૂપ કર્મપદ્ધતિ છે. અહીં એ
વાત ધ્યાનમાં રાખજો કે જેમ આ કર્મપદ્ધતિ તે પરિણામરૂપ છે, તેમ શુદ્ધચેતનાપદ્ધતિ પણ પરિણામરૂપ લેશે.
તેમ બીજા દ્રવ્યમાંથી પણ નથી આવ્યો, પણ તે પર્યાય જ તેવા વિકારીભાવરૂપે થઈ છે–એવો જ તે પર્યાયનો
સ્વભાવ છે. જુઓ, પુદ્ગલ પરમાણુઓમાં પણ એવો કોઈ ત્રિકાળીગુણ નથી કે કર્મરૂપે પરિણમે, છતાં તેઓ
કર્મઅવસ્થા થાય છે, તે ક્યાંથી આવી? કે એવી જ તે પર્યાયની પદ્ધતિ છે. એ જ રીતે જીવમાં પણ એવી કોઈ
ત્રિકાળી શક્તિ નથી કે વિકારને ઉપજાવે, છતાં તેની અવસ્થામાં વિકાર થાય છે, તે ક્યાંથી આવ્યો? કે એવી જ
PDF/HTML Page 7 of 23
single page version
વર્તે છે–એ નિઃસંદેહ છે. એવી જ રીતે આ જીવવસ્તુના પરિણામ પણ રંજક–મલિન, સંકોચ–વિસ્તાર, અજ્ઞાન,
મિથ્યાદર્શન, અવિરત વગેરે ચેતનવિકારરૂપે થઈને પરિણમે છે; એવો ચેતનવિકારભાવ તો તે ચેતનદ્રવ્યના
પરિણામ વિષે જ જોવામાં આવે છે, અચેતનદ્રવ્યના પરિણામ વિષે તે કદી જોવામાં આવતો નથી.
છે તે દ્રવ્યરૂપ કર્મપદ્ધતિ છે, અને જીવમાં અશુદ્ધતારૂપ વિકારી અવસ્થાની જે પરંપરા અનાદિથી ચાલી આવે છે
તે ભાવરૂપ કર્મપદ્ધતિ છે. કર્મપદ્ધતિના આ દ્રવ્યરૂપ તેમજ ભાવરૂપ એ બંને પરિણામોને આગમરૂપ સ્થાપ્યા. આ
કર્મપદ્ધતિના પરિણામ મોક્ષગામી ભવ્યજીવને અનાદિશાંત છે, ને મોક્ષને માટે નાલાયક જીવને અનાદિ–અનંત
છે. આ રીતે જીવને જ્યાં સુધી સંસાર છે ત્યાં સુધી આ પરિણામની પરંપરા ત્રિકાળવર્તી માનવી. અને
અધ્યાત્મરૂપ શુદ્ધચેતનાપદ્ધતિમાં શુદ્ધપરિણામની પરંપરા છે, તે તો બધાય જીવોને અનાદિ–અનંત દરેક સમયે
કર્મપદ્ધતિનો સ્વભાવ છે. વિકાર તે વસ્તુનો મૂળસ્વભાવ નથી પણ આગંતુકભાવ છે. –અનાદિ પરંપરાથી તે
ચાલ્યો આવે છે તેથી તેને ‘આગમ’ કહેલ છે. જીવના દ્રવ્ય–ગુણમાં વિકાર નથી છતાં પર્યાયમાં થયો, એ જ
પ્રમાણે પુદ્ગલના દ્રવ્ય–ગુણમાં કર્મ થવાનો સ્વભાવ ન હોવા છતાં કર્મરૂપ પર્યાય થઈ, –આવો જ કોઈ અહેતુક
સ્વભાવ છે, એમ જાણવું. આ જાણે તો ભેદજ્ઞાન થયા વગર રહે નહિ.
બંને પરિણામ અધ્યાત્મરૂપ જાણવા.”
શુદ્ધપરિણામની પરંપરા વર્તી રહી છે–તો આ કયા શુદ્ધપરિણામ લેશો? સંસારઅવસ્થા વખતે જે પ્રગટ ઉત્પાદરૂપ
પરિણામ છે તે કાંઈ શુદ્ધ નથી, તેમાં તો અશુદ્ધતા છે. જો પ્રગટ ઉત્પાદ પરિણામમાં સદાય શુદ્ધતા જ હોય તો કોઈ
વાત નથી, કેમકે આગમ તેમજ અધ્યાત્મ બંને પદ્ધતિમાં પરિણામની જ વાત છે. અધ્યાત્મપદ્ધતિમાં જે ત્રિકાળવર્તી
શુદ્ધપરિણામ કહ્યા છે તે ધુ્રવરૂપ છે–સદા સદ્રશપરિણમનરૂપ છે. આખા જીવદ્રવ્યની ધુ્રવપરિણતિરૂપ શુદ્ધપરિણામની
જે પરંપરા છે તે દ્રવ્યરૂપ શુદ્ધચેતના પદ્ધતિ છે. અને જ્ઞાન, દર્શન, સુખ, વીર્ય વગેરે પ્રત્યેક ગુણોમાં ધુ્રવ
પરિણતિરૂપ શુદ્ધ પરિણામની જે પરંપરા છે તે ભાવરૂપ શુદ્ધચેતનાપદ્ધતિ છે. દ્રવ્યરૂપ શુદ્ધચેતના પદ્ધતિમાં તો
આખા જીવદ્રવ્યના પરિણામ લીધા છે, ને ભાવરૂપ શુદ્ધચેતનાપદ્ધતિમાં દરેક ગુણના પરિણામ લીધા છે.
PDF/HTML Page 8 of 23
single page version
પરિણામની વાત નથી પરંતુ અભેદપણે તેમાં અનંત ગુણોના પરિણામ આવી જાય છે, તેને અહીં
‘જીવત્વપરિણામ કહ્યા છે. આ રીતે જીવદ્રવ્યમાં અને તેના દરેક ગુણોમાં સદ્રશરૂપ શુદ્ધપરિણામ અનાદિઅનંત
પારિણામિકભાવે શુદ્ધકારણપણે વર્તી રહ્યા છે તેને અહીં અધ્યાત્મરૂપ શુદ્ધચેતનાપદ્ધતિ કહેલ છે, નિયમસારમાં
તેને કારણશુદ્ધપર્યાય તરીકે વર્ણવ્યા છે. આ કારણશુદ્ધપરિણામ બધા જીવોમાં ત્રિકાળ વર્તમાન–વર્તમાન વર્તી
રહ્યા છે, સંસારદશા વખતે પણ છે ને અજ્ઞાનીને પણ છે. ‘પરિણામ’ કહ્યા છતાં આ દ્રવ્યાર્થીકનયના વિષયમાં
સમાય છે. જુઓ, આ ભાવો આત્મામાંથી આવે છે, આત્માના સ્વભાવમાં જે ચીજ વર્તી રહી છે તેને વિષય
કરવાની આ વાત છે. આ અંતરની અલૌકિક સમજવા જેવી વાત છે.
સદાય શુદ્ધપણે વર્તી રહી છે.
બતાવે છે. ભાઈ! શુદ્ધચેતનાપરિણામની પરંપરા તે જ તારા આત્માની પદ્ધતિ છે, તેમાં જ તારા આત્માનો અધિકાર
છે. વિકારની પરંપરામાં આત્માનો અધિકાર નથી એટલે કે આત્માના સ્વભાવમાં વિકારનું સ્વામીત્વ નથી.
વિકારનો અધિકાર નથી. કર્મપદ્ધતિમાં આત્માનો અધિકાર નથી, એટલે વિકારમાં શોધવાથી આત્મા નહિ જડે;
શુદ્ધચેતનાપદ્ધતિમાં જ આત્માનો અધિકાર છે. જેમાં આત્માનું સ્વામીપણું છે, જે પરિણામમાં આત્મા સદાય રહ્યો
છે, એવા શુદ્ધચેતનાના રીતરિવાજરૂપ શુદ્ધાત્મપરિણામ છે, તે અધ્યાત્મરૂપ છે, તેમાં આત્માનો અધિકાર છે,
એટલે તેની સન્મુખતાથી આત્મા મલશે.
(૨) બીજી શુદ્ધતાની ધારા એટલે કે શુદ્ધચેતનાપરિણતિરૂપ ધારા પણ અનાદિથી પરંપરા ચાલી આવે છે,
કર્મપદ્ધતિ; ને બીજી તરફ શુદ્ધચેતનાસ્વભાવ ને તે સ્વભાવના આકારે શુદ્ધચેતના પરિણતિ તે શુદ્ધચેતનાપદ્ધતિ;
એમાંથી કર્મપદ્ધતિ તરફનું વલણ તે સંસાર છે ને શુદ્ધચેતનાપદ્ધતિ તરફનું વલણ તે મોક્ષમાર્ગ છે.
તેથી તે આગમપદ્ધતિમાં અનંતતા છે; અને અધ્યાત્મપદ્ધતિ શુદ્ધજીવદ્રવ્યને આશ્રિત છે તેમાં પણ જ્ઞાન દર્શન–
સુખ–વીર્ય વગેરે અનંતગુણો હોવાથી, તે અનંતગુણના અનંત પરિણામો એક સમયમાં છે, તેથી
અધ્યાત્મપદ્ધતિમાં પણ અનંતતા થઈ; આ રીતે બંને પદ્ધતિમાં અનંતતા સમજવી.
PDF/HTML Page 9 of 23
single page version
પણ તેનું ભાન કરીને ભેદજ્ઞાન કરનાર જીવને પોતાને માટે કર્મ અને વિકાર અનાદિ–સાંત થઈ જાય છે, તથા
કેવળજ્ઞાન પ્રગટે છે તે પોતાને માટે સાદિ–અનંત છે. કારણશુદ્ધપર્યાય તો બધા જીવોને અનાદિઅનંત છે. આ
બાજુ ‘કારણ’ તરફ વળ્યો ત્યાં નિર્મળકાર્ય પ્રગટી જાય છે, ને આગમપદ્ધતિ (કર્મ તથા વિકાર) છૂટી જાય છે.
જ્ઞાનીને પણ જેટલો વિકાર થાય છે તે આગમપદ્ધતિમાં જાય છે, ને જે શુદ્ધતા પ્રગટી છે તે મોક્ષમાર્ગરૂપ છે.
આત્માના સહજ શુદ્ધચેતનાપરિણામરૂપ અધ્યાત્મપદ્ધતિ અનાદિઅનંત છે, તેના આશ્રયે મોક્ષમાર્ગ તથા મોક્ષરૂપી
કાર્ય પ્રગટી જાય છે. આ રીતે કારણના મનનથી કાર્ય પ્રગટી જાય છે.
(૧) નવી નવી વિકારી પર્યાય સમયે સમયે થતી આવે છે,
(૨) જડકર્મની અવસ્થા નવી નવી થતી આવે છે;
–આ બંને પ્રકારો આગમપદ્ધતિમાં છે.
(૩) દ્રવ્યના સદ્રશ વર્તમાનરૂપ શુદ્ધઆત્મપરિણામ અથવા જીવત્વપરિણામ, અને
(૪) અનંતગુણોની સદ્રશરૂપ શુદ્ધપરિણતિ;
–આ બંને પ્રકારો અધ્યાત્મપદ્ધતિમાં છે.
આમાંથી શુદ્ધ પરિણામરૂપ અધ્યાત્મપદ્ધતિમાં આત્માનો અધિકાર છે, એટલે કે તે આત્માનો અસલી
દ્રવ્યોને તો એમને એમ રાખીને અહીં પરિણામની પરંપરા બતાવી છે. તેમાં અધ્યાત્મપદ્ધતિમાં જે
શુદ્ધચેતનાપરિણામ (દ્રવ્યરૂપ અને ભાવરૂપ) કહ્યા તે પરિણામ ઉત્પાદવ્યયરૂપ નથી–વિસદ્રશ નથી, પણ સદા
એકરૂપ સદ્રશપણે વર્તે છે; જીવદ્રવ્યમાં સદાય ડુબેલી તન્મયરૂપ શુદ્ધપરિણતિ ધુ્રવપણે જીવ સાથે જ સદા વર્તે છે,
તેની આ વાત છે. મોક્ષમાર્ગ કે મોક્ષપરિણતિની પણ આ વાત નથી. હા, એટલું ખરું કે આ ધુ્રવપરિણતિ
શુદ્ધકારણપણે વર્તે છે તેના આશ્રયે મોક્ષમાર્ગ તેમજ મોક્ષપર્યાય પ્રગટી જાય છે. ત્રિકાળી સ્વભાવનું વર્તમાન
પરિણમન સદા એકસરખું શુદ્ધપણે વર્તી રહ્યું છે, તે જ સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રનો ને મોક્ષનો આધાર છે.
જાય છે. સર્વજ્ઞના માર્ગ સિવાય વસ્તુસ્વભાવની આવી અલૌકિક વાત બીજે ક્યાંય ત્રણકાળમાં ન હોય, ને
સર્વજ્ઞના ભક્ત સિવાય (–સાધક સિવાય) કોઈ આ વાતને યથાર્થ માનવા સમર્થ નથી. આ વાત યથાર્થપણે
કબૂલનારને વર્તમાન વર્તતી આખી વસ્તુ શ્રદ્ધામાં આવી જાય છે એટલે તે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ થઈ જાય છે.
બનારસીદાસજીએ આ પરમાર્થવચનિકામાં આગમ–અધ્યાત્મનું સ્વરૂપ લખીને અલૌકિક વાત કરી છે. જે જીવ
અંતરની પ્રીતિપૂર્વક આ વાત સાંભળશે, સમજશે, શ્રદ્ધશે, તેનું અપૂર્વ કલ્યાણ થશે.
PDF/HTML Page 10 of 23
single page version
છૂટીને મોક્ષ થવાનો ઉપાય બતાવતાં આચાર્યભગવાન કહે છે કે હે જીવો! મરણથી બચવું હોય તો
તેનો ઉપાય વીતરાગી સંયમ છે; અને તે સંયમ ચૈતન્યમૂર્તિ આત્માના ભાન વિના પ્રગટતો નથી.
માટે પહેલાંં આત્માને ઓળખો. તે જ એક શરણ છે. સંસારમાં જીવો અશરણ છે, સર્વજ્ઞભગવાને
જેવો ચૈતન્યસ્વભાવ કહ્યો છે તેને જ શરણભૂત જાણીને તેની આરાધના કરવી તે મોક્ષનો ઉપાય છે.
માટે કહ્યું કે–
વગર એકાંત અનાથપણું છે, તે ટળીને ચૈતન્યના શરણે જ તારું સનાથપણું થશે.... માટે હે ભાઈ!
આત્માની ઓળખાણ કરીને તેનું શરણું લે.
બીજું કાંઈ શરણ નથી. ચારે બાજુ હજારો દેવોની સેના અંગરક્ષક તરીકે ઊભી હોય તે પણ મરણ
વખતે શરણ થતી નથી. તે ઈન્દ્ર તો સમ્યગ્દ્રષ્ટિ છે, એકાવતારી હોય છે, અંતરમાં આત્માના શરણનું
તેને ભાન છે, દેહ છૂટવાનો પ્રસંગ નજીક આવતાં શાશ્વત જિનપ્રતિમાના શરણે જઈને તેમના
ચરણકમળ ઉપર હાથ મૂકિને કહે છે કે હે નાથ! હે સર્વજ્ઞ દેવ! તારા કહેલા વીતરાગી ધર્મનું જ મને
શરણ છે. હે પ્રભો! સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યગ્જ્ઞાન તો છે, હવે મનુષ્યપણામાં ચારિત્રની આરાધના
કરીને અમે આ ભવભ્રમણનો નાશ કરશું... આમ આરાધનાની ભાવના ભાવતાં ભાવતાં શાંતિથી
દેહ છૂટી જાય છે, ને મનુષ્ય–ભવમાં અવતરે છે. ત્યાં ચૈતન્ય ઉપર દ્રષ્ટિ માંડીને... લીન થઈને........
નગ્નદિગંબર મુનિદશા ધારણ કરે છે ને પછી અંતરમાં એવું ત્રાટક
અંગીકાર કરીને મુક્તિ પામ્યા છે. માટે તેનું ભાન કરીને તેનું જ
PDF/HTML Page 11 of 23
single page version
પ્રગટે છે. માટે પહેલાં શુદ્ધદ્રવ્યને ઓળખીને તેના જ આશ્રયે લીનતા કરો. પહેલાં શુદ્ધદ્રવ્યની
સમ્યગ્દર્શન જ્ઞાન–ચારિત્ર ને મોક્ષ થઈ જાય છે.
ગયો હોય તો તે પાછું પાપ કયાંથી આવ્યું? અને પાપ વખતે જો પાપરૂપ જ થઈ ગયો હોય તો તે
ચારિત્ર પ્રગટે, ને જેટલું ચારિત્ર તેટલી દ્રવ્યની શુદ્ધતા પ્રગટે. માટે હે મુમુક્ષુઓ! કાંતો શુદ્ધદ્રવ્યનો
જન્મ–મરણની યાતનાથી છૂટવું હોય તો આવી મુનિદશા પ્રગટ કર્યે છૂટકો છે. યતિ–મુનિવરો પોતાના
દુઃખમય મરણનો નાશ થઈને મુક્તિ થઈ જાય છે. માટે–
PDF/HTML Page 12 of 23
single page version
કરવાની જેને ભાવના છે, એ સિવાય સ્વર્ગાદિ સંયોગની ભાવના નથી એવો
આત્માર્થી જીવ શ્રી ગુરુને પૂછે છે કે પ્રભો! અનાદિથી નહિ જાણેલા એવા આત્માનું
સ્વરૂપ જાણીને હું તેની પ્રાપ્તિ કરું અને હવે મારા સંસારપરિભ્રમણનો અંત આવીને
મારી મુક્તિ થાય, એવું સ્વરૂપ મને સમજાવો.
વાસ્તવિકસ્વરૂપને ઓળખે તો તેમાં એકાગ્ર થઈને તેની પ્રાપ્તિ કરે અને મુક્તિ થાય.
માટે જેણે આત્માની મોક્ષદશા પ્રાપ્ત કરવી હોય ને સંસારપરિભ્રમણથી છુટવું હોય તેણે
આત્મસ્વરૂપને ઓળખવું જોઈએ.
સમ્યગ્દર્શનાદિ ગુણનું ગ્રહણ કરવામાં ગુરુ તો નિમિત્ત છે, પણ તે ગુણને ગ્રહણ કરવાનો નૈમિત્તિક ધર્મ તો આ
આત્માનો છે. ગુરુ પાસેથી ગુણ ગ્રહણ કર્યા, અમુક ગુરુ પાસેથી સમ્યક્ત્વનું ગ્રહણ કર્યું, અમુક ગુરુ પાસેથી
ચારિત્રનું ગ્રહણ કર્યું–એમ કહેવાય છે, પણ તે ગુણોને ગ્રહણ કરવાની તાકાત કોની છે? તે ધર્મ તો જીવનો છે;
માટે ગુણગ્રાહીનયમાં પણ નિમિત્તાધીનપણું નથી, તે નય પણ આત્માના ધર્મને દેખે છે.
ગુરુ પાસે પણ
PDF/HTML Page 13 of 23
single page version
ગુણો સહિત જ્ઞાની જ હોવા જોઈએ, અજ્ઞાની–મિથ્યાદ્રષ્ટિ કુગુરુ પાસે તો સમ્યગ્દર્શનાદિ કોઈ પણ ગુણ હોય નહિ
એટલે તેની પાસેથી ગુણનું ગ્રહણ ક્યાંથી થાય? અજ્ઞાની પાસેથી પણ કંઈક ગુણગ્રહણ કરવાનું જે માને છે તેણે
ખરેખર ગુણને ઓળખ્યા નથી અને આત્માના ગુણગ્રાહીસ્વરૂપને પણ ઓળખ્યું નથી; એવા જીવને ગુણગ્રાહીનય
હોતો નથી. જેણે સમ્યગ્દર્શનાદિ કાંઈક ગુણોનું ગ્રહણ કર્યું હોય તે નિમિત્તમાં આરોપ કરીને એમ કહી શકે કે
‘અહો! મારા ગુરુ પાસેથી મેં ગુણનું ગ્રહણ કર્યું, મારા ગુરુએ મને સમ્યગ્દર્શન આપ્યું’ –અને તેને ગુણગ્રાહીનય
હોય. પણ જેણે હજી સાચા ગુરુને જ જાણ્યા નથી, ગુણનું ગ્રહણ કર્યું નથી, તેને તો ‘ગુરુએ ગુણ આપ્યા’ એમ
કહેવાનું ઉપચારથી પણ નથી એટલે તેને ગુણગ્રાહીનય હોતો નથી.
હોય તે સમજવાની આત્માની તાકાત છે, –સમ્યગ્દર્શનથી માંડીને ઠેઠ કેવળજ્ઞાન સુધીના ગુણને ગ્રહણ કરી શકે
એવો આત્માનો ધર્મ છે.
ગુણને જ ગ્રહણ કરે છે. હવે તે ગુણોનું ગ્રહણ તો સ્વભાવના આશ્રયે જ થાય છે, તેથી આ ગુણીનયમાં પણ
શુદ્ધચૈતન્યસ્વભાવના આશ્રયનો જ અભિપ્રાય છે.
શિષ્ય ગ્રહણ કરે બીજું–એમ નથી, પણ જેવું ગુરુ કહે તેવું જ શિષ્ય ગ્રહણ કરે–એવો તેનો ગુણગ્રાહી ધર્મ છે.
શ્રીગુરુ આત્માના શુદ્ધસ્વભાવ ઉપર જોર દેવા માંગે છે ને શિષ્ય પણ એવું જ સમજીને ગુણગ્રહણ કરે છે. શ્રીગુરુ
કહે છે કે હે જીવ! તેં તારી ભૂલથી અનંત ભવો કર્યા છે છતાં એક અંતર્મુહૂર્તમાં કેવળજ્ઞાન લેવાની તારા
આત્માની તાકાત છે, –આવા તારા સ્વભાવનો તું વિશ્વાસ કર તો તેમાં તારું ભવભ્રમણ મટે. ગુરુની આવી
શિક્ષા ઝીલીને તે પ્રમાણે કરવાની શિષ્યની તાકાત છે. જેમ શાહી પડી હોય તેને ચૂસી લેવાનો બ્લોટિંગપેપરનો
સ્વભાવ છે, અથવા કોરા ઘડા ઉપર પાણીનું ટીપું પડતાં જેમ તે ઘડો પાણીને ચૂસી લ્યે છે, તેમ શ્રીગુરુ જેવું કહે
છે તેવું ઝીલીને શિષ્ય ચૂસી લ્યે છે ને પોતામાં ગુણ પ્રગટ કરે છે. –આવો ગુણગ્રાહી આત્મા છે.
સ્વભાવ તો આત્માનો છે, કાંઈ ગુરુ પરાણે ગ્રહણ કરાવી દેતા નથી. ગુણને ગ્રહણ કરે એવો ગુણગ્રાહીધર્મ
આત્માનો પોતાનો છે. આ રીતે ગુણીનયનું વજન પર નિમિત્ત ઉપર નથી, –જેવું નિમિત્ત હોય તેવું જ્ઞાન થાય
એમ નથી, પણ ગુણગ્રાહીધર્મનું ધારક અંતરમાં શુદ્ધ સ્વાધીન ચૈતન્યદ્રવ્ય છે તેને દેખવું તે આ ગુણનયનું
તાત્પર્ય છે.
એમ કહેવાય કે આત્મા ગુરુ પાસેથી ગુણનું ગ્રહણ કરે એવો ગુણગ્રાહી છે. પરંતુ ત્યાં ધર્મી જાણે છે કે આવો
ગુણગ્રાહીધર્મ પણ મારા આત્મદ્રવ્યનો છે, મારો ધર્મ કાંઈ ગુરુના આધારે નથી; તેથી મારે મારા આત્મા સામે જ
જોવાનું છે. આ પ્રમાણે ધર્મી જીવ નયના બધાં પડખાંને સ્વ તરફ વાળીને અંતરમાં પોતાના આત્માને
શુદ્ધચૈતન્યસ્વરૂપે દેખે છે. શુદ્ધચૈતન્યમાત્ર આત્મા ઉપર દ્રષ્ટિ કરે તેને જ આ નયોનું જ્ઞાન સાચું થાય છે.
PDF/HTML Page 14 of 23
single page version
કે ‘આ ધર્મ આ આત્માનો છે’ . આ રીતે નયનું ધ્યેય પણ શુદ્ધઆત્માને જ લક્ષમાં લેવાનું છે; આ એકેય નયમાં
પરાશ્રય કરાવવાનું ધ્યેય નથી.
સમ્યગ્દર્શનાદિ ગુણ પ્રગટે નહિ. વળી કેટલાક લોકો એમ કહે છે કે ‘સામો જીવ ભલે મિથ્યાદ્રષ્ટિ કે ગમે તેવો
હોય, પણ આપણે કોઈને ખોટા ન કહેવા, આપણે તો બધામાંથી ગુણ ગ્રહણ કરવા.’ –તો આનું નામ કાંઈ
ગુણગ્રાહીપણું નથી, એ તો ચોકખો વિનયમિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, સાચા ખોટાનો પણ તેને વિવેક નથી. શ્રીગુરુએ જે રીતે
કહ્યું તે રીતે સમજીને પોતાના સ્વભાવના અવલંબને સમ્યગ્દર્શનાદિ પ્રગટ કરવા તેનું નામ ગુણગ્રાહીપણું છે.
ગુણને ગ્રહણ કરવાનો સ્વભાવ તો મારો છે–એમ જો સ્વાશ્રયની દ્રષ્ટિ રાખીને કહે તો તેને ગુણીનય સાચો છે.
અહીં તો ચારે પડખાથી સ્વાશ્રયનું જ પોષણ છે. અહો! યથાર્થદ્રષ્ટિ રાખીને કોઈપણ પડખેથી જુઓ તો
આત્મામાં કેવળજ્ઞાનનો કંદ ઊભો થાય છે. આત્માને જોનારું જે શ્રુતજ્ઞાન છે તે અનંતનયોવાળું છે, તેમાંથી
કોઈપણ નય વડે આત્માને જુઓ તો આત્મા અનંતગુણનો પિંડ શુદ્ધચૈતન્યમૂર્તિ જ દેખાય છે.
દર્શનસારમાં દેવસેનાચાર્યે પણ કહ્યું છે કે “શ્રી સીમંધર સ્વામી પાસેથી મળેલા દિવ્ય જ્ઞાન વડે શ્રી પદ્મનંદીનાથે
અર્થાત્ શ્રી કુંદકુંદાચાર્યદેવે બોધ ન આપ્યો હોત તો મુનિજનો સાચા માર્ગને કેમ જાણત?” આવા ગુણીનય
વખતે ધર્મીને અંતરમાં ભાન છે કે ગુણોનું ગ્રહણ કરે એવો ધર્મ તો મારો પોતાનો છે. ધર્મને જોનાર નય તે
વર્તમાન જ્ઞાન છે, વર્તમાન દ્વારા ત્રિકાળીસ્વભાવને જોવો, ધર્મ દ્વારા ધર્મીને લક્ષમાં લેવો, તે નયનું ફળ છે. મૂળ
ધ્યેય તો અખંડાનંદ ધુ્રવ ચૈતન્યસ્વરૂપ શુદ્ધ આત્મા છે, તેના જ અવલંબને સમ્યગ્દર્શન છે, તેના જ અવલંબને
સમ્યગ્જ્ઞાન છે, તેના જ અવલંબને સમ્યક્ચારિત્ર છે, તેના જ અવલંબને પૂર્ણ વીતરાગતા ને કેવળજ્ઞાન છે. ગમે
તે નયથી ગમે તે ધર્મનું વર્ણન હોય, પણ આ મૂળ ધ્યેયને લક્ષમાં રાખીને જ બધી વાત છે.
ભલે નિમિત્તથી હોય, પણ દ્રષ્ટિમાં તો શુદ્ધચૈતન્યદ્રવ્યનો જ આશ્રય ધર્મીને હોય છે. ગુણીનયના દ્રષ્ટાંતમાં શિક્ષક
વડે કુમારને કેળવણી આપવાનું કહ્યું, પણ તે કેળવણી લેનાર તો કુમાર છે ને? કુમારમાં તે ગ્રહણ કરવાની
તાકાત છે; તેમ સિદ્ધાંતમાં પણ સમજવું કે–ગુરુ શિખવે છે ને શિષ્ય તે પ્રમાણે ગુણનું ગ્રહણ કરે છે, ત્યાં ગુણનું
ગ્રહણ કરવાનો ધર્મ શિષ્યનો છે. શિષ્ય જ પોતાની તાકાતથી ગુરુનો ઉપદેશ ઝીલીને ગુણનું ગ્રહણ કરે છે. કોઈ
પણ નયથી આત્માના ધર્મને જુએ તો ત્યાં એક ધર્મને જુદો પાડીને જોવાનું ધ્યેય નથી પણ શુદ્ધચૈતન્યસ્વરૂપ
નિજ આત્મા દેખાય છે.
પણ તે ધર્મ તો આત્માનો પોતાનો જ છે.
રહેવાનો ધર્મ જીવમાં છે, તેનું વર્ણન હવે ‘અગુણીનય’ થી કહે છે.
PDF/HTML Page 15 of 23
single page version
વાણી બંનેના સાક્ષીપણે રહેવાનો આત્માનો ધર્મ છે. ભગવાન કે સંતોની વાણી ઝીલીને આત્મા ગુણ ગ્રહણ કરે
છે–એમ કહેનાર ગુણીનય પણ આત્માને જ બતાવે છે; અને આત્મા કોઈ બીજા પાસેથી શીખતો નથી, આત્મા
તો સાક્ષીપણે જોનાર જ છે–એમ કહેનાર આ અગુણીનય પણ આત્માને જ બતાવે છે. ત્રિલોકનાથ તીર્થંકર
ભગવાનની દિવ્યવાણી છૂટે ને તે ઝીલીને પાત્ર જીવો સમ્યગ્દર્શનાદિ પામી જાય, ગણધરદેવ બાર અંગની રચના
કરે. ત્યાં શું આત્માએ પરમાંથી ગુણગ્રહણ કર્યા? –ના; તે વખતે પણ સાક્ષી રહેવાનો આત્માનો સ્વભાવ છે.
આત્માનો ધર્મ છે. ક્યાંય પરમાંથી ગુણ મળશે–એમ ધર્મી માનતો નથી અને પરને માટે તે વિકલ્પ ઉઠાવતો
નથી. વિકલ્પ વખતેય પોતાના સાક્ષી સ્વભાવની તેને પ્રતીત છે. સાક્ષીપણું અને ગુણગ્રાહીપણું બંને ધર્મો
આત્મામાં એક સાથે છે. સમ્યક્ નયની વિવક્ષાથી જોતાં પરસ્પર વિરુદ્ધ ધર્મોને સાથે રહેવામાં કાંઈ વિરોધ
આવતો નથી, પણ યથાર્થ વસ્તુસ્વરૂપ સિદ્ધ થાય છે. નયોની વિવક્ષા તે મૂંઝવણ થવાનું કારણ નથી પણ મૂંઝવણ
મટાડીને જ્ઞાનની સ્પષ્ટતાનું કારણ છે.
* અનંત નયો સ્વરૂપ શ્રુતજ્ઞાનપ્રમાણ છે;
* તે શ્રુતજ્ઞાનપ્રમાણથી સ્વાનુભવ વડે આત્મદ્રવ્ય પ્રમેય થાય છે.
* અનંતધર્મોને જાણનારા અનંતનયો છે.
* ચૈતન્યમૂર્તિ આત્મદ્રવ્ય ઓળખાવવા માટે અહીં કેટલાક નયોથી તેના ધર્મોનું વર્ણન કર્યું છે.
* તેમાં આ ૩૭મા ‘અગુણીનય’ થી આત્માના સાક્ષી ધર્મનું વર્ણન ચાલી રહ્યું છે.
જેમ શિક્ષક વડે કુમારને કેળવણી અપાતી હોય અને તે વખતે બીજો માણસ ત્યાં ઊભો ઊભો જોતો હોય,
ન આવડે તો મૂંઝવણ થાય, પણ જે મધ્યસ્થપણે જોનારો છે તે તો સાક્ષી જ છે. તેમ ચૈતન્યમૂર્તિ આત્મા
સાક્ષીપણે જાણનાર છે. વિકલ્પ ઊઠતાં ગુરુ વગેરે નિમિત્ત ઉપર લક્ષ જાય છે ત્યારે ગુણગ્રાહી કહ્યો, –એવો એમ
ધર્મ છે, અને વિકલ્પ રહિત માત્ર સાક્ષીપણે રહે–શુદ્ધજ્ઞાન–ચેતનાપણે રહે એવો સાક્ષીસ્વભાવ પણ આત્મામાં છે.
‘ગુણગ્રાહી’ માં જરાક વિકલ્પ છે ને સાક્ષીપણામાં વિકલ્પ નથી. વાણીનો સાક્ષી, વિકલ્પનો સાક્ષી, આખા
જગતનો સાક્ષી એવો આત્માનો સ્વભાવ છે.
(૨) હવે ૩૯મા નયમાં સાક્ષીપણું કહેશે તે રાગના કર્તૃત્વની સામેનું સાક્ષીપણું કહેશે.
(૩) ૪૧મા નયમાં હર્ષ–શોકના ભોક્તા સામેનું સાક્ષીપણું કહેશે.
–એ રીતે ત્રણ પ્રકારે આત્માનું સાક્ષીપણું કહેશે.
જુઓ, આત્માનો સાક્ષીસ્વભાવ! નિમિત્તનો સાક્ષી, કર્મના ઉદયનો સાક્ષી, ઘોર ઉપસર્ગ દેહ ઉપર આવી
ક્યાંય ઊથલપાથલ કરવાનો સ્વભાવ નથી. રાગની પર્યાયનો ક્રમ ફેરવી નાંખું–એ વાત પણ સાક્ષીપણામાં રહેતી
કરવાનો તું અભિપ્રાય કરીશ તો તારું જ્ઞાન મિથ્યા થશે. પરમાં તો તારાથી ફેરફાર ન થાય, પણ તારી પર્યાયમાં
ફેરફાર કરીને આઘીપાછી કરવાનું પણ બનતું નથી, કેમકે જે પર્યાય થઈ છે તે ફરે નહિ, અને જે પર્યાય થઈ જ
નથી તેમાં પણ ફેરફાર કરવાનું બનતું
PDF/HTML Page 16 of 23
single page version
બતાવ્યો છે.
પરિણમન વધતું જાય છે ને વિકલ્પ તૂટતો જાય છે. સાધકને ‘અગુણીનય’ સદાય ન હોય, પણ સાક્ષીપણાનું
પરિણમન તો સદાય વર્તી જ રહ્યું છે. ‘નય’ તો તે તરફનો ઉપયોગ મૂકે ત્યારે જ હોય.
(હવે, સાધકને પર્યાયમાં કંઈક રાગાદિ થાય છે તેટલું રાગનું કર્તાપણું છે, અને સ્વભાવની મુખ્યતામાં તે
મુખ્ય રાખીને તેની સાથે અત્યાર સુધી છઠ્ઠી–સાતમી તેમજ નવમી વખતનાં પ્રવચનોનો
મુખ્ય સાર પણ ઉમેરી દેવામાં આવતો હતો; તે ઉપરાંત હવે દસમી વખત પણ પ્રવચનો
થઈ ગયા હોવાથી આ ૧૮મી શક્તિથી દસમી વખતના પ્રવચનોનો મુખ્ય સાર પણ ઉમેરી
દેવામાં આવે છે. આ રીતે આ ૪૭ શક્તિઓ ઉપરનાં પૂ. ગુરુદેવના છઠ્ઠી–સાતમી–આઠમી–
નવમી ને દશમી એમ પાંચ વખતનાં પ્રવચનોનો સાર આ લેખમાળામાં પ્રસિદ્ધ થાય છે.
PDF/HTML Page 17 of 23
single page version
આનંદ ભલે એવો ને એવો જ રહે છે, પણ પહેલાં સમયનો જે આનંદ હતો તે જ બીજા સમયે નથી રહેતો, બીજા
સમયે આનંદની નવી અવસ્થાનો ઉત્પાદ થાય છે, ને પહેલી અવસ્થાનો વ્યય થાય છે, તથા આનંદ ગુણની તો
સળંગપણે ધુ્રવતા રહે છે. આ રીતે પર્યાય ઉત્પાદવ્યયથી ક્રમવર્તી છે, ને ગુણો ધુ્રવપણે અક્રમવર્તી છે. આવો
વસ્તુનો સ્વભાવ છે.
તેમાં ઉત્પાદ–વ્યયરૂપ પર્યાયો ક્રમવર્તી છે, એક સાથે બધી પર્યાયો નથી વર્તતી, પણ એક પછી એક વર્તે છે; ને
ધુ્રવરૂપ ગુણો અક્રમવર્તી છે, બધા ગુણો ત્રણે કાળ એક સાથે જ વર્તે છે.
એવી પરાશ્રયબુદ્ધિ છૂટી જાય, ને પોતામાં ધુ્રવસ્વભાવ તરફ વલણ થઈ જાય; ધુ્રવ સાથે પર્યાયની એકતા થતાં
નિર્મળ પર્યાયરૂપ મોક્ષમાર્ગ પ્રગટે છે.
વ્યય–ધુ્રવપણું છે. આવું ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવપણું વસ્તુમાં ત્રિકાળ છે, પણ જ્યારે તેનું ભાન કરીને સ્વાશ્રયે પરિણમે
ત્યારે નિર્મળતાનો ઉત્પાદ ને મલિનતાનો વ્યય થાય છે.
ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ મારાથી જ છે’ એમ જેણે નક્કી કર્યું–તેણે કોની સામે જોઈને તે નક્કી કર્યું? મારા સ્વભાવથી જ
મારા ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ છે–એમ નક્કી કરનારની દ્રષ્ટિ તો પોતાના સ્વભાવ ઉપર આવી, એટલે એકલા વિકારની
ઉત્પત્તિ તેને રહે જ નહિ, તેને તો સ્વભાવદ્રષ્ટિમાં નિર્મળ પર્યાય પ્રગટીને સાધકદશા શરૂ થઈ જાય. જેને આવી
સાધકદશા થાય તેને જ પર્યાયના વિકારનું યથાર્થ જ્ઞાન થાય. આ મૂળભૂત ન્યાય છે.
પરિણમન શરૂ થયા વિના રહે નહિ. ત્રિકાળી ગુણી સાથે અભેદ થઈને પર્યાયનું પરિણમન થાય તે ધર્મ છે.
સર્વજ્ઞદેવને માન્યા જ નથી. તું સર્વજ્ઞને નથી દેખતો પણ એકલા વિકારને જ દેખે છે, ક્રમબદ્ધપર્યાયની પણ તને
ખબર નથી. સર્વજ્ઞદેવને પ્રતીતમાં લ્યે તેને તો પોતામાં સાધકદશાનો ક્રમ શરૂ થઈ જાય, એકલો વિકારનો ક્રમ
તેને રહે જ નહિ. જેને સ્વભાવના આશ્રયે અમુક નિર્મળ પરિણમન થયું છે ને બાકી અલ્પ વિકાર રહ્યો છે–એવા
સાધક જીવની આ વાત છે. તેને જ પોતાના ક્રમ–અક્રમસ્વભાવની (–ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવરૂપ સ્વભાવની) તેમ જ
સર્વજ્ઞદેવની ખરી પ્રતીત થઈ છે. એકલા વિકારના વેગે તણાતો આત્મા સ્વભાવશક્તિની પ્રતીત ક્યાંથી કરે?
વિકારના પ્રવાહમાં તણાઈ રહ્યો છે તે જીવ કોના આધારે સ્વભાવની પ્રતીત કરશે? ને કોના આધારે સર્વજ્ઞને
માનશે? સ્વભાવ તરફ વળેલો જીવ વિકારને પણ જેમ છે તેમ જાણશે, ને તે જ સર્વજ્ઞતાને યથાર્થપણે માનશે.
(૨) બીજા કોઈ એમ કહે કે સર્વજ્ઞભગવાને આપણી પર્યાયમાં વિકાર થવાનું જ જોયું છે માટે વિકાર
PDF/HTML Page 18 of 23
single page version
ક્રમબદ્ધપર્યાયની શ્રદ્ધા થઈ જ નથી.
અને તેને જ શક્તિઓનું ખરું પરિણમન થયું, તેણે જ સર્વજ્ઞદેવને ખરેખર જાણ્યા, તેને જ ક્રમબદ્ધપર્યાયનું ભાન
થયું, તે કર્મથી વિકાર થવાનું માને નહિ, ને વિકારથી લાભ માને નહિ. દ્રષ્ટિમાં જ્ઞાનાનંદસ્વભાવની મુખ્યતા
રાખીને, અસ્થિરતાનો જે અલ્પ વિકાર છે તેને જ્ઞેયપણે જેમ છે તેમ તે જ્ઞાતા જાણે છે.
ખરી પ્રતીત ક્યારે થઈ કહેવાય? –કે ગુણીના અવલંબને નિર્મળ પર્યાય પ્રગટ કરે ત્યારે. જે એકલા વિકારને જ
દેખે છે ને વિકારમાં જ તન્મય થઈને પરિણમે છે તેણે અનંત–શક્તિવાળા આત્માને ખરેખર માન્યો નથી. જો
અનંત શક્તિવાળા આત્માને માને તો તેના આશ્રયે સમ્યગ્દર્શનાદિ નિર્મળપરિણમન થયા વગર રહે નહિ.
કોઈપણ શક્તિની પ્રતીત ધુ્રવસ્વભાવના આશ્રયે જ થાય છે. અભેદ આત્મસ્વભાવનો આશ્રય લીધા વગર તેની
એક પણ શક્તિની ખરી ઓળખાણ થતી નથી.
જો પોતાના સ્વભાવ સાથે એકતા કરીને પરિણમે તો નિર્મળ થાય છે, ને જો પર સાથે એકતા માનીને પરિણમે
તો મલિન થાય છે.
અર્થ એમ નથી કે વિકારપર્યાય આડીઅવડી થઈ જાય છે! પરંતુ ક્રમબદ્ધસ્વભાવનો નિર્ણય કરનારની દ્રષ્ટિ
જ્ઞાયકસ્વભાવ ઉપર હોય છે એટલે તે દ્રષ્ટિ વિકારને સ્વીકારતી નથી, તેથી નિર્મળપર્યાયની જ મુખ્યતા છે.
એક પછી એક ક્રમસર થાય છે, તેમ પર્યાયો ક્રમસર થાય છે. પહેલાં સમયની અવસ્થા બીજા સમયે રહેતી નથી
પણ વ્યય પામી જાય છે; કોઈ જીવ પર્યાયને બીજા સમયે રાખવા માંગે તો પણ રહી શકે નહિ, એવો જ સ્વભાવ
છે. માટે શું કરવું? કે ધુ્રવ સ્વભાવ કાયમી શુદ્ધ એવો ને એવો ટકતો છે, તેની સામે જો, અને તેમાં દ્રષ્ટિની
એકાગ્રતા કર, તો તે ધુ્રવના આધારે પર્યાયનો નિર્મળ પલટો થઈ જશે. ત્યાંય સમયે સમયે પલટો તો થશે પણ
તે પર્યાયો નિર્મળ જ્ઞાન–આનંદસ્વરૂપ થતી જશે.
તેવો સ્વભાવ છે. જ્ઞાની કે અજ્ઞાની બધા આત્માને ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ તો સમયે સમયે વર્તે જ છે, પણ તેમાં ફેર
એટલો છે કે જ્ઞાનીને તો સ્વભાવની દ્રષ્ટિથી નિર્મળ પર્યાયોની ઉત્પત્તિ થતી જાય છે, ને અજ્ઞાનીને વિકારમાં જ
આત્મબુદ્ધિ હોવાથી વિકારી પર્યાયોની ઉત્પત્તિ થાય છે. બસ, આ જ ધર્મ–અધર્મ છે, મોક્ષમાર્ગ ને સંસારમાર્ગ
આમાં આવી જાય છે.
PDF/HTML Page 19 of 23
single page version
મિથ્યાત્વનો ઉત્પાદ રહે જ નહિ.
કરે છે. એટલે નિમિત્ત આવે તો પર્યાય થાય ને નિમિત્ત ન આવે તો ન થાય–એ વાત રહેતી નથી. આવા
સ્વભાવની શ્રદ્ધા થતાં જ્ઞાતાદ્રષ્ટાપણાનો વીતરાગભાગ પ્રગટે છે, પર્યાયના ક્રમને ફેરવવાની કે રાગના
કર્તાપણાની બુદ્ધિ રહેતી નથી. ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવત્વશક્તિમાં ક્રમ–અક્રમપણું આવે છે, તે ક્રમ–અક્રમપણાની પ્રતીત
એકલી પર્યાયને જોવાથી થઈ શકે નહિ, અનંતશક્તિવાળા સ્વભાવ સામે જોવાથી જ ક્રમ–અક્રમપણાની પ્રતીત
થાય છે, ને એવી પ્રતીત કરનારને પર્યાયબુદ્ધિ રહેતી નથી. આ રીતે પર્યાયબુદ્ધિનો નાશ ને સ્વભાવબુદ્ધિની
ઉત્પત્તિ તે આ શક્તિઓની સમજણનું ફળ છે.
ભિન્ન છે. મન–વાણી–દેહ–લક્ષ્મી વગેરેના ઉત્પાદ–વ્યયનો આત્મામાં અભાવ છે, તે જડના ઉત્પાદ–વ્યય
આત્માથી જુદા છે, એટલે તેનાથી આત્મામાં કાંઈ થતું નથી, ને આત્મા તેનું કાંઈ કરતો નથી. શરીર–લક્ષ્મી
વગેરે જડનો સદુપયોગ કરીને હું ધર્મ પામું–એ વાત પણ રહેતી નથી. કોઈ એમ વિચારે કે સસલાનાં શીંગડામાં
હું સુંદર કારીગરી કરું! –તો તે તેની ભ્રમણા છે, કેમકે સસલાના શીંગડાંનો અભાવ છે. જેમ સસલામાં
શીંગડાંનો અભાવ છે તેમ આત્મામાં દેહાદિ જડનો અભાવ છે, એટલે તે દેહાદિના સદુપયોગ વડે ધર્મ કરું–એ
પણ અજ્ઞાનીની ભ્રમણા જ છે.
ક્રિયાનું અભિમાન કરીને, પોતાના અનંતગુણોનો અનાદર કરતો થકો અનાદિથી વિકારમાં જ વર્તે છે, તેમાં
આત્માની પ્રસિદ્ધિ નથી. પોતાના ગુણ–પર્યાયમાં અભેદ થઈને વર્તે તે આત્મા છે. આત્મા ને તેના ગુણ–પર્યાય
વચ્ચે ખરેખર ભેદ નથી, અનાદિથી પોતાના ગુણ–પર્યાયમાં ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવપણે આત્મા વર્તી જ રહ્યો છે, પણ
અજ્ઞાની તેની સામે જોતો નથી તેથી વિકારપણે પરિણમે છે. પોતાના સ્વભાવ સન્મુખ થઈને નિર્મળદશારૂપે
પરિણમવું ને મલિનતાનો નાશ કરવો તથા ધુ્રવપણે ટકી રહેવું–તે આત્માની ફરજ છે, ફરજ કહો કે મોક્ષનો
ઉપાય કહો, અજ્ઞાની આવી ફરજ ચૂકીને વિકારપણે પરિણમે છે, પણ પરમાં તો કંઈ પણ ફરજ તે પણ બજાવી
શકતો નથી. વસ્તુના ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવસ્વભાવને બરાબર સમજે તો બધા ગોટા નીકળી જાય. વસ્તુના
સ્વભાવના સ્વીકાર વગર કોઈ રીતે ધર્મ થાય નહિ ને મિથ્યાત્વાદિ પાપ મટે નહિ.
તે બહુજ હળવા છે, અનંતગુણના આદર પાસે તેની કાંઈ ગણતરી નથી; અને અજ્ઞાની જીવ આત્મસ્વભાવના
અનંતગુણનો અનાદર કરીને ક્ષણિક વિકારનો આદર કરે છે તે જીવ પુણ્ય પરિણામ કરતો હોય તોપણ તે
વખતેય ધર્મના અનાદરનું અનંતું પાપ તે સેવી જ રહ્યો છે. મૂળ ધર્મ શું છે ને મૂળ પાપ શું છે તે સમજ્યા વગર
જીવોનો મોટો ભાગ પુણ્યમાં કે બહારની ક્રિયામાં જ ધર્મ માનીને અટકી રહ્યો છે. અહીં આચાર્યદેવ સમજાવે છે કે
ભાઈ! અનંતગુણનો આધાર એવો તારો આત્મસ્વભાવ છે તેનો આદર કરવો તે જ મૂળ ધર્મ છે, ને તે
સ્વભાવનો અનાદર એ જ મહાન પાપ છે. સ્વભાવના આધારે વિકાર ટળે છે તેને બદલે વિકારના આધારે
વિકારને ટાળવા માંગે છે તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ પોતાના સ્વભાવનો તિરસ્કાર કરી રહ્યો છે.
PDF/HTML Page 20 of 23
single page version
ઉત્પત્તિ થતી નથી, માટે પર્યાયનું લક્ષ પણ હિતનું કારણ નથી. પૂર્ણ શક્તિથી ભરેલો ધુ્રવસ્વભાવ છે તેના લક્ષે જ
સમ્યગ્દર્શનાદિ નિર્મળપર્યાય પ્રગટે છે ને તે જ હિતરૂપ છે. અહીં આચાર્ય ભગવાન આત્માની શક્તિઓ બતાવીને
તેનો જ આશ્રય કરાવવા માંગે છે.
છૂટીને, અનંત ગુણના પિંડરૂપ અખંડ સ્વભાવ ઉપર દ્રષ્ટિ થંભે છે, ને તે દ્રષ્ટિમાં ક્રમે ક્રમે નિર્મળ પર્યાયોની
ઉત્પત્તિ થાય છે. –આનું નામ સાધકદશા ને આ મોક્ષનો માર્ગ!
થઈ જાય તો અલ્પકાળમાં તે જીવની મુક્તિ થયા વગર રહે નહિ. ‘મારો સ્વભાવ શું છે’ એમ લક્ષ કરીને જીવે
–પોતાના ઘરનું કરીને બેસાડયું નથી.
જાય. –પણ એમ કદી બનતું નથી. ‘પર્યાય’ નવી ઉત્પન્ન થાય છે ને તેનો નાશ થાય છે. પણ ગુણ કદી નવા
ઉત્પન્ન થતા નથી તેમજ તેનો કદી નાશ થતો નથી. ગુણો તો વસ્તુનિષ્ઠ છે, વસ્તુમાં અનાદિઅનંત વસેલા છે.
થાય પણ તેના પર્યાયોનો નાશ થાય. જેમકે જીવમાં સિદ્ધ પર્યાયની ઉત્પત્તિ નવી થાય, ને સંસારપર્યાયનો નાશ
થાય, પણ કાંઈ જીવદ્રવ્ય કે તેના જ્ઞાનાદિગુણો નવા ઉત્પન્ન ન થાય, તેમજ તેનો નાશ ન થાય; તે તો સિદ્ધદશા
વખતે કે સંસારદશા વખતે એકરૂપ ધુ્રવ રહે છે. આવો ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવત્વ સ્વભાવ છે.
સાથે વર્તતી નથી, એવો જ તેનો પર્યાયસ્વભાવ છે. હાર ભાંગીને મુગટ થયો, ત્યાં તે અવસ્થા સોનીએ નથી
બનાવી, પણ સોનાના જ ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવ સ્વભાવને લીધે તેનામાં મુગટ અવસ્થાની ઉત્પત્તિ ને હાર
અવસ્થાનો વ્યય તથા સોનાની ધુ્રવતા છે. વસ્તુના ઉત્પાદ–વ્યય–ધુ્રવસ્વભાવને જે નથી જાણતો તે જ બીજાને
લીધે અવસ્થા થવાનું માને છે, તેની માન્યતા વસ્તુસ્વભાવથી વિપરીત છે એટલે કે ખોટી છે.
અવસ્થાને ઈચ્છે છે તેને તે અવસ્થાનો વ્યય થતાં દ્વેષ થાય છે, જે પુરુષ મુગટ–અવસ્થાને ઈચ્છે છે તેને તે
અવસ્થાની ઉત્પત્તિ થતાં રાગ થાય છે, પણ જે પુરુષ સોનાની ધુ્રવતાને દેખે છે તેને તે સંબંધી રાગદ્વેષ થતો નથી
કેમકે સોનું તો હાર વખતે કે મુગટ વખતે તેટલું ને તેટલું ધુ્રવ છે. તેમ આત્માના ધુ્રવ જ્ઞાનાનંદ સ્વભાવના
આશ્રયે વીતરાગતા થાય છે, ને ક્ષણિક પર્યાયના ઉત્પાદ–વ્યયના લક્ષે તો રાગ–દ્વેષ થાય છે.