PDF/HTML Page 1 of 21
single page version
PDF/HTML Page 2 of 21
single page version
પામ્યા...ભવ્ય જીવોનું પરમ ઇષ્ટ અને અંતિમ
ધ્યેય એવા મોક્ષપદને ભગવાન પામ્યા..
પામ્યા, ને ભગવાનના યુવરાજ ગૌતમ ગણધર
કેવળજ્ઞાન પામ્યા’ એ સાંભળીને કયા મુમુક્ષુનું
હૈયું આનંદથી ન નાચી ઊઠે!!
જ્ઞાનસંપદાને પામ્યા, અને અમને પણ
જ્ઞાનસંપદાની પ્રાપ્તિનો જ ઉપદેશ આપીને
આપ મુક્તપુરીમાં સીધાવ્યા....હે પ્રભો! અમે
તે ઉપદેશ ઝીલીને, જ્ઞાનસંપદા તરફ ઝુકીને,
આપને નમસ્કાર કરીએ છીએ, ને આપના
પંથે..... આપના પુનિત પગલે આવીએ છીએ.
PDF/HTML Page 3 of 21
single page version
છીએ.
આપણું આત્મધર્મ ‘માસીક’ છે, એટલે એ તો સહેજે સમજી શકાય એવું છે કે, પૂ. ગુરુદેવની નિત્ય
વરસતી વાણીમાં જેટલું આવે તે બધુંય તો આત્મધર્મમાં સમાવિષ્ટ ન જ થઈ શકે, એટલે અમુક ખાસ
અને જિજ્ઞાસુ જીવોને જે ખૂબ જ ઉપયોગી હિતકારી હોય એવા જ વિષયો ચૂંટીચૂંટીને આપવામાં આવે
છે. આમ છતાં વાંચકવર્ગને સંપાદન શૈલિમાં કાંઈ નવીન ફેરફાર કરવા જેવી સૂચના કરવી હોય તો
ત્યારે પણ, આત્માને જગતથી જુદો પાડીને આત્મિક શાંતિ પ્રાપ્ત કરવાનો અપૂર્વ કલ્યાણકારી રાહ
પરમપૂજ્ય ગુરુદેવ આપણને બતાવી રહ્યા છે–તે આપણું મહાન સૌભાગ્ય છે. હે સાધર્મી બંધુઓ! પૂજ્ય
શાંતિ પ્રાપ્ત કરવા માટે તે પંથને અનુસરો.
PDF/HTML Page 4 of 21
single page version
પ્રવચનમાંથી આનંદસ્વભાવની અદ્ભુત વાત!
(વીર સં. ૨૪૮૧ અધિક ભાદરવા વદ બીજ)
પર્યાય વળી ત્યાં દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય ત્રણેની એકતા થઈ ને ત્રણેમાં આનંદ વ્યાપી ગયો. દ્રવ્યમાં ને ગુણમાં તો આનંદ
સદાય વ્યાપેલો હતો જ, પણ જ્યારે પર્યાયમાં આનંદ વ્યાપ્યો–આનંદનો અનુભવ થયો ત્યારે દ્રવ્ય–ગુણમાં ભરેલા
આનંદનું ભાન થયું,–કે અહો! મારો આત્મા જ આવા આનંદસ્વભાવથી ભરેલો છે.
કોણે?–
દ્રવ્ય–ગુણ સાથે એકાકાર કરી ત્યાં તે પર્યાય પણ આનંદરૂપ થઈ. આ રીતે આનંદસ્વભાવનો આશ્રય કરતાં પર્યાય
દુઃખ ટળીને સુખરૂપ થઈ–આનંદરૂપ થઈ. આ રીતે જ આનંદગુણ –દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય ત્રણેમાં વ્યાપક છે.
કરતાં પર્યાયમાં તેનું નિર્મળ પરિણમન થઈ જાય છે, ને એ રીતે તે દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય ત્રણેમાં સરખી રીતે
(નિર્મળપણે) વ્યાપી જાય છે.
PDF/HTML Page 5 of 21
single page version
જગતના લોકો ભેગા થઈને પ્રશંસા કરે કે અભિનંદન–પત્ર આપે તેમાં
આત્માનું કાંઈ હિત નથી. અરે પ્રભો! તને તારા આત્માનું સાચું બહુમાન
જ કદી આવ્યું નથી. તારા ચૈતન્યસ્વરૂપની મહત્તાને ભૂલીને તું સંસારમાં
રખડયો. સર્વજ્ઞભગવાન જેવી તાકાત તારા સ્વભાવમાં પડી છે, તેનું
બહુમાન કરીને સ્વભાવસન્મુખ થા, અને સ્વભાવના આનંદનું વેદન
કરીને તું પોતે તારા આત્માને અભિનંદન કર, તેમાં જ તારું હિત છે.
કારણ છે. અને અખંડ આત્મામાં ભેદ પાડીને લક્ષમાં લેતાં રાગ થાય છે, જો તેના આશ્રયે લાભ માને તો મિથ્યાત્વ
છે ને તે મિથ્યાત્વનું ફળ સંસારપરિભ્રમણ છે.
ક્ષણિક નાશવંત છે, તે કાયમ રહેનારો સ્વભાવ નથી; તેનાથી પાર આત્માનો જ્ઞાનાનંદ સ્વભાવ છે તે કાયમ રહેનાર
છે. જ્ઞાનનું પડખું અંતરમાં વળીને શુદ્ધ જ્ઞાનાનંદ પરમાર્થ સ્વભાવને જાણે તેને શુદ્ધનય કહે છે. અનાદિકાળથી
પોતાના શુદ્ધ પરમાર્થ સ્વભાવને ભૂલીને, દેહ–મન વાણીની ક્રિયાને હું કરું ને પુણ્ય–પાપ મારું સ્વરૂપ–એમ અજ્ઞાની
માને છે, તેથી સંસાર પરિભ્રમણમાં રખડે છે. સંસારનો નાશ કરીને જેઓ સર્વજ્ઞ પરમાત્મા થયા તેઓ ક્યાંથી થયા?
અંતરમાં પરિપૂર્ણ જ્ઞાનાનંદસ્વભાવ હતો તેમાંથી જ સર્વજ્ઞતા પ્રગટી છે, બહારથી કે પુણ્યમાંથી તે સર્વજ્ઞતા આવી
નથી પણ અંર્તસ્વભાવના અવલંબનથી જ તે સર્વજ્ઞતા
PDF/HTML Page 6 of 21
single page version
એકેક આત્મામાં પરિપૂર્ણ જ્ઞાનસામર્થ્ય ભર્યું છે, તેમાંથી જ સર્વજ્ઞતા વ્યક્ત થાય છે. અંતરની સ્વભાવશક્તિને
પ્રતીતમાં લઈને તેનું અવલંબન કરવાથી સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર અને પરમાત્મદશા પ્રગટે છે. પણ આવા પરમાર્થ
સ્વભાવને જીવે કદી લક્ષમાં લીધો નથી.
લક્ષમાં લેતાં તે જણાય છે. તેમ આત્મામાં સર્વજ્ઞતા અનાદિથી વ્યક્ત નથી પણ નવી પ્રગટે છે. તે સર્વજ્ઞતા પ્રગટયા
પહેલાં અલ્પજ્ઞતા વખતે પણ સર્વજ્ઞ થવાની તાકાત આત્માના સ્વભાવમાં નિત્ય પડી છે. અંર્ત સ્વભાવની સન્મુખ
થઈને પ્રતીત અને અનુભવ કરતાં ખ્યાલમાં આવે છે કે અહો! સર્વજ્ઞતાનું સામર્થ્ય મારામાં જ ભર્યું છે, તેમાંથી મારી
સર્વજ્ઞતા વ્યક્ત થાય છે. આવા અંર્તસ્વભાવને પ્રતીતમાં લઈને તેનું અવલંબન કરતાં સર્વજ્ઞતા પ્રગટી તે સર્વજ્ઞની
વાણીમાં ઈચ્છા વિના સહજ ઉપદેશ નીકળ્યો, તેમાં કહે છે કેઃ અરે જીવ! તેં તારા પરમાનંદ સ્વરૂપને અનાદિથી
લક્ષમાં લીધું નથી, પરમાત્મદશા પ્રગટ થવાની તાકાત મારામાં જ પડી છે–એવી પ્રતીતિ કદી કરી નથી, અને પૂર્વે
સત્સમાગમે યથાર્થ રુચિપૂર્વક તેનું શ્રવણ પણ કર્યું નથી. સત્યની વાત તો કાને પડી, પણ અંતરમાં તેની રુચિ કરીને
સ્વભાવનું લક્ષ ન કર્યું, તેથી તેનું શ્રવણ કર્યું એમ પણ અમે કહેતા નથી. ખરેખર શ્રવણ ત્યારે કર્યું કહેવાય કે સંતો
જેવો આત્મસ્વભાવ કહેવા માંગે તેવો પોતે લક્ષમાં લઈને તેની રુચિ અને પ્રતીતિ કરે. ભાઈ, તારો આત્મા
જ્ઞાનાનંદસ્વભાવ છે–અને તું શુદ્ધનયથી દ્રષ્ટિમાં લે. તારો જ્ઞાનસ્વભાવ બહારમાં પરનું કાંઈ કાર્ય કરે એમ કદી બનતું
નથી. ઈચ્છા હોય છતાં તે પ્રમાણે શરીરાદિ પરચીજનાં કાર્ય બનતા નથી. વહાલી સ્ત્રી મરતી હોય ત્યાં તેને
બચાવવાની ઈચ્છા હોવા છતાં તે મરી જાય છે, શરીરમાં રોગ થવાની ઈચ્છા ન હોવા છતાં રોગ થાય છે; આ રીતે
ઈચ્છાનું કાર્ય પરમાં આવતું નથી, તેમ જ તે ઈચ્છા જીવનો સ્વભાવ પણ નથી; ઈચ્છા વડે અંર્તના સ્વભાવની
પ્રાપ્તિ થતી નથી. ઇચ્છાથી પાર હું જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપ છું, સંયોગો મારાથી જુદા છે, તે સંયોગોમાં મારું કાર્ય નથી–
આવો નિર્ણય કર્યા વગર જીવની વિપરીત માન્યતા ટળે નહિ, ને વિપરીતતા ટળ્યા વગર જીવને શાંતિ થાય નહિ.
સ્વભાવનો નિર્ણય જીવે પૂર્વે એક સેકંડ પણ નથી કર્યો તેથી તે અપૂર્વ છે. એ સિવાય બીજું બધું પૂર્વે કરી ચૂક્યો છે,
પણ તેનાથી ચાર ગતિનું પરિભ્રમણ મટયું નહિ, તે કાંઈ અપૂર્વ નથી.
સ્વભાવની તાકાત છે, જીવને લઈને તેનું કાર્ય થાય એમ બનતું નથી. પણ અજ્ઞાની સ્વ–પરની ભિન્નતાને ભૂલીને
પરનાં કાર્ય હું કરું એવું અભિમાન કરે છે. પણ ભાઈ, એમાં તારી મોટાઈ નથી, તું તો જ્ઞાનસ્વભાવ છો–તે
સ્વભાવની મહત્તાને લક્ષમાં તો લે. તારા ચૈતન્ય સ્વરૂપની મહત્તાને લક્ષમાં લીધા વગર તું સંસારમાં રખડયો.
જગતના લોકો ભેગા થઈને તારી પ્રશંસા કરે કે અભિનંદન–પત્ર આપે એમાં તારા આત્માનું કાંઈ હિત નથી; પણ
પોતાના ચિદાનંદ સ્વભાવની અભિમુખ જઈને તેના અતીન્દ્રિય આનંદનો અનુભવ કરવો તે જ આત્માનું સાચું
અભિનંદન છે. અરે પ્રભો! તને તારા સ્વભાવનું સાચું બહુમાન જ આવ્યું નથી અને પરના માનમાં તું રોકાઈ ગયો
છો. પણ તારા સ્વભાવનો પરમ મહિમા છે, જે સર્વજ્ઞ ભગવંતો થયા તેઓ આત્મામાંથી જ થયા છે અને તારા
સ્વભાવમાં પણ તેવી તાકાત પડી છે. આવા સ્વભાવ સામર્થ્યનું બહુમાન કર, અને તે સ્વભાવની સન્મુખ થઈને
તારા સ્વભાવના આનંદનું વેદન કરીને તારા આત્માનું અભિનંદન કર, તેમાં જ તારું હિત છે, આ સિવાય જગતના
લોકો ભેગા થઈને અભિનંદનનો કાગળ આપે એમાં કાંઈ હિત નથી.
કારતકઃ ૨૪૮૨
PDF/HTML Page 7 of 21
single page version
જ્યાં સુધી આવા ભૂતાર્થસ્વભાવનું અવલંબન ન લ્યે ત્યાં સુધી જીવને ધર્મની શરૂઆત પણ થતી નથી. અહો, પૂર્વે
અનંત જન્મમાં પુણ્ય કરીને સ્વર્ગમાં ગયો પણ પોતાના જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપને કદી એક ક્ષણ પણ લક્ષમાં લીધું નહિ, તેથી
સંસારમાં જ રખડયો. તેથી આચાર્યદેવ કહે છે કે અરે! અનંત જન્મ મરણમાં જીવોને આ ચૈતન્યતત્ત્વની પ્રાપ્તિ દુર્લભ
છે, ચૈતન્યતત્ત્વની વાત પણ તેને દુર્લભ થઈ ગઈ છે, પુણ્ય પાપ તો સુલભ છે, તે અનંતવાર કરી ચૂક્યો છે, પણ તે
પુણ્ય પાપથી પાર જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા શું ચીજ છે તે વાત પૂર્વે કદી એક ક્ષણ લક્ષમાં પણ લીધી નથી. માટે હે ભાઈ!
શુદ્ધનયથી તારા આત્માના સ્વભાવને લક્ષમાં તો લે! તારો શુદ્ધ ચિદાનંદસ્વભાવ અનંત ગુણનો પિંડ છે તે ભૂતાર્થ છે,
તે સિવાય ગુણભેદનો વિકલ્પ ઊઠે તે પણ અભૂતાર્થ છે ને સંયોગો તો પૃથક્ છે; એકાકાર જ્ઞાનાનંદ સ્વભાવને દ્રષ્ટિમાં
લઈને તેનું અવલંબન કરવું તે ધર્મ છે, આવો ધર્મ મોક્ષનું કારણ છે. પણ અનાદિથી આવો ધર્મ જીવે કદી લક્ષમાં પણ
નથી લીધો, તો પછી તેની સાધના તો કયાંથી કરે? હે આત્મા! પુણ્યના ફળમાં સ્વર્ગ મળે–તેમાં પણ તારું હિત કે ધર્મ
નથી, પણ અંતરમાં શુદ્ધ સિદ્ધસમાન તારો આત્મસ્વભાવ છે, તે પરમાર્થ સ્વભાવનું અવલંબન કર તો તેના
અવલંબને તારું હિત પ્રગટે ને ભવભ્રમણ ટળે. જ્ઞાનની વર્તમાન દશામાં મતિજ્ઞાન–શ્રુતજ્ઞાન વગેરે જે ભેદો છે, તેઓ
એકાકાર જ્ઞાનસ્વભાવને ભેદતા નથી પણ અભિનંદે છે, એટલે કે તે જ્ઞાનને અંતર્મુખ વાળીને અભેદ સ્વભાવમાં
એકાગ્ર કર્યું ત્યાં તે જ્ઞાન આત્માના એકાકાર જ્ઞાનસ્વભાવને અભિનંદે છે. આ રીતે પોતાના જ્ઞાનવડે પોતાના
આત્માને અભિનંદન કરવું તે મુક્તિનું કારણ છે.
* બીજી તરફ જગતના પરજ્ઞેયો–કર્મ વગેરે –નિમિત્તો છે;
વાળીને તારી પરિણતિને સ્વ તરફ વાળ.....ને સ્વભાવના મહિમામાં જ તેને એકાગ્ર કર....
PDF/HTML Page 8 of 21
single page version
છઠ્ઠના રોજ સુવર્ણધામમાં પધાર્યા. તે પ્રસંગે સુવર્ણધામમાં પૂ.
ગુરુદેવનું પ્રથમ પ્રવચન
रंगयुक्तिरकषायितवस्त्रे स्वीकृतैव हि बाहिर्लूठतीह ।। १४८।।
કેમ થયા તેની આ વાત છે. અનાદિથી રાગ–દ્વેષાદિ વિકારીભાવો તે હું એવી સ્વભાવ અને વિભાવ વચ્ચેની
એકત્વબુદ્ધિ છે તે બંધનનું કારણ છે. આત્માને પોતાના આત્માના જ અવલંબને બંધન ટળે ને શુદ્ધતા પ્રગટે છે; આનું
નામ ધર્મ છે, આ સિવાય બહારના બીજા કોઈ સાધનથી ધર્મ થતો નથી.
નિર્મળપર્યાય પ્રગટે છે. ધર્મીને પોતાના ચિદાનંદ આત્મસ્વભાવનો જ રંગ લાગ્યો છે એટલે તેને રાગાદિભાવોનો રંગ
લાગતો નથી, તેમ જ બાહ્ય દેહાદિની ક્રિયાનો પક્કડભાવ તેને નથી, જેમ વસ્ત્ર ઉપર ફટકડી વગેરે ન હોય તો તેને
રંગ લાગતો નથી તેમ જ્ઞાનીધર્માત્માને રાગાદિની રુચિ છૂટી ગઈ છે, તે જાણે છે કે મારું જ્ઞાનસ્વરૂપ રાગ સાથે
ભેળસેળ નથી પણ રાગથી જુદું જ છે; આવા ભાનમાં જ્ઞાનીને ચૈતન્યથી રુચિનો રંગ લાગ્યો છે ને રાગનો રંગ છૂટી
ગયો છે, તેથી તેને બંધન થતું નથી પણ નિર્જરા જ થાય છે. રાગમાં એકાગ્ર થઈને આત્માના શાંત જ્ઞાનાનંદ
સ્વરૂપના રસને જે ચૂકી જાય છે તેને રાગનો રસ છે, પણ ચૈતન્યનો રસ નથી; હું રાગથી ભિન્ન જ્ઞાતાદ્રષ્ટા છું–એવી
સ્વભાવ સન્મુખ દ્રષ્ટિ થઈ છે ત્યાં જ્ઞાનીને રાગનો રસ ઊડી ગયો છે. એક સમયમાં પૂર્ણ જ્ઞાનનો પિંડ મારો
ચૈતન્યસ્વભાવ છે–એવી રુચિ થતાં સ્વભાવની શુભતા તરફ જ્ઞાન વળ્યું; અનાદિથી જ્ઞાનને પરસન્મુખ જ કરીને
પરને જ જાણવામાં રોકાતો અને જ્ઞાનને રાગમાં જ એકાગ્ર કરતો, તેને બદલે હવે ભેદજ્ઞાન થયું કે પરથી ને રાગથી
ભિન્ન હું તો જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપ છું.–આવું ભેદજ્ઞાન થતાં જ્ઞાનસ્વભાવમાં જ જ્ઞાન એકાગ્ર થયું, ને રાગાદિનો રસ છૂટી
ગયો, તેને ક્ષણેક્ષણે નિર્જરા થાય છે એટલે કે ક્ષણેક્ષણે આત્માની શુદ્ધતા વધતી જાય છે. જુઓ, જ્ઞાનીનું જ્ઞાન એકલા
પરને કે રાગને જ જાણવામાં એકાગ્ર નથી; રાગથી લાભ માનવાની વાત તો દૂર રહી, પણ એકલા રાગને જ
જાણવામાં રોકાય ને શુદ્ધસ્વભાવને ચૂકી જાય તો તે પણ મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે; તેણે જ્ઞાનને જ્ઞાનપણે ન રાખતાં વચ્ચે
કારતકઃ ૨૪૮૨
PDF/HTML Page 9 of 21
single page version
મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. અને જે જ્ઞાન એકલા રાગને જ જાણવામાં રોકાય પણ ચિદાનંદ સ્વભાવ તરફ ન વળે તો તેને પણ
મિથ્યાત્વ છે. આત્માના જ્ઞાનાનંદસ્વભાવની દ્રષ્ટિ કરતાં ચૈતન્યની દોલત પ્રગટે છે. જે જ્ઞાન, રાગથી પાર થઈને
ચિદાનંદ સ્વભાવમાં ઢળ્યું તેને ભગવાન નિશ્ચયનય કહે છે. ‘નિશ્ચયનયાશ્રિત મુનિવરો પ્રાપ્તિ કરે નિર્વાણની’ આવી
વસ્તુસ્થિતિ છે. તેને બદલે અજ્ઞાની કહે છે કે નિશ્ચયનય તે જ્ઞાન નથી પણ જડ છે. અરે! કેટલી વિપરીત વાત!
આત્માના જ્ઞાનાનંદસ્વભાવ સન્મુખ ધર્મની દ્રષ્ટિ પડી છે તેને નિશ્ચયનય કહે છે, અને એવા સ્વભાવની દ્રષ્ટિપૂર્વકનું
જ્ઞાન રાગાદિને જાણે તેનું નામ વ્યવહારનય છે. નિશ્ચયનય અને વ્યવહારનય તે બંને નયો જ્ઞાનના જ પડખાં છે.
અહીં તો કહે છે કે જે જ્ઞાન પોતાના સ્વભાવમાં એકાગ્ર ન થતાં રાગમાં એકાગ્ર થયું તેને રાગનો રસ આવે છે, પણ
જ્ઞાનાનંદસ્વભાવનો રસ આવતો નથી, તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. જડવસ્તુનો સ્વાદ કાંઈ આત્મામાં આવતો નથી, પણ જડના
સ્વાદને જાણતાં અજ્ઞાની પોતાના જ્ઞાનને ચૂકીને એમ માને છે કે મને આ પર વસ્તુનો સ્વાદ આવે છે, રાગમાં
એકાગ્ર થઈને પરનો સ્વાદ આવે છે એમ અજ્ઞાની માને છે, એટલે તેનું જ્ઞાન રાગમાં જ અટકયું છે તેથી તેને
રાગાદિનો પરિગ્રહ છે. પણ જ્ઞાનીને સ્વભાવ અને વિભાવની એકતા તૂટી ગઈ છે, ચિદાનંદસ્વભાવની દ્રષ્ટિમાં ધર્મીને
રાગનો પણ પરિગ્રહ નથી, તેથી તેને બંધન થતું નથી. જ્ઞાનીને બાહ્યમાં સંયોગો વર્તતા હોય અને પર્યાયમાં રાગ પણ
થતો હોય, છતાં તેની દ્રષ્ટિમાં રાગાદિ સાથે કયાંય એકપણું રહ્યું નથી તેથી તેને રાગનો પરિગ્રહભાવ નથી, તો પછી
જડનો પરિગ્રહ જ્ઞાનીને કેવો? દેહ–મન–વાણી વગેરે જડની ક્રિયાને તો અજ્ઞાની પણ કરી શકતો નથી. કોઈ એમ કહે
કે ‘દેહાદિકની ક્રિયા કરવાની જ્ઞાની ના નથી કહેતા, પણ સમજીને કરવું એમ કહે છે.’–તો આમ કહેનાર પણ
જ્ઞાનીની વાતને સમજ્યો નથી. ભાઈ! આત્મા દેહની ક્રિયા કરી શકે જ નહિ. સમજ્યા પહેલાં કે સમજ્યા પછી, કોઈ
પણ આત્મા દેહાદિકપરની ક્રિયાને કરી શકતો જ નથી. અજ્ઞાની રાગની ક્રિયામાં એકાગ્ર થાય છે તે અધર્મ છે, અને
જ્ઞાની રાગથી ભિન્ન પોતાના જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપને જાણીને તેમાં એકાગ્રતા વડે જ્ઞાનની ક્રિયા કરે છે,–તે ધર્મની ક્રિયા છે.
આ સિવાય જડની ક્રિયા તો કોઈ કરી શકતો નથી. જ્ઞાનીને જ્ઞાનનો જ રસ છે ને રાગનો રસ ઊડી ગયો છે તેથી તેને
રાગનો પરિગ્રહ નથી; માટે જ્ઞાનીને બંધન થતું નથી પણ નિર્જરા થાય છે.
लिप्यते सकलकर्मभिरेषः कर्ममध्यपतितोऽपि ततो न ।। १४९।।
એકાગ્ર કર્યું છે, એટલે તેના જ્ઞાનમાં પોતાના ચિદાનંદ સ્વભાવનો રસ ચઢયો છે, ને નિજરસથી જ તેને રાગનો પરિગ્રહ
છૂટી ગયો છે. ધર્મીને રાગમાં એકાગ્રતા નથી, તો કયાં એકાગ્રતા છે? કે રાગરહિત ચૈતન્યસ્વભાવની મુખ્યતા કરીને
તેમાં જ ધર્મીને એકાગ્રતા વર્તે છે. મૂઢ જીવ ચૈતન્યને ચૂકીને, પુણ્યના રાગથી લાભ થશે એમ માનીને તે રાગને
અગ્રેસર બનાવીને તેમાં એકાગ્રતા કરે છે–તે સંસારનું કારણ છે. જ્ઞાની પોતાના જ્ઞાનાનંદસ્વભાવને એકને જ અગ્રેસર
બનાવીને તેમાં એકાગ્રતા કરે છે, તે મુક્તિનું કારણ છે, પહેલાં આ વાતનું શ્રવણ–મનન કરવામાં વિનય અને રુચિ પણ
જેને ન આવે તે નિર્ણય કરીને સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યગ્જ્ઞાન તો કયાંથી કરશે? પહેલાં વિનયથી સત્સમાગમે શ્રવણ–
મનન કરીને નિર્ણય કરે–રુચિ કરે, તેને અંર્તદ્રષ્ટિનું પરિણમન થતાં સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યગ્જ્ઞાન થાય. આ સિવાય
બીજા કોઈ ઉપાયથી ધર્મની શરૂઆત થતી નથી. જેને આત્માના ચિદાનંદસ્વભાવની દ્રષ્ટિ પ્રગટી છે એવા જ્ઞાની
નિજરસથી જ રાગના અભાવરૂપ સ્વભાવવાળો છે. અજ્ઞાનીને સ્વભાવની દ્રષ્ટિનો અભાવ છે, ને રાગમાં એકાગ્રતા છે
તેથી તેને બંધન થાય છે, અને જ્ઞાનીને સ્વભાવની દ્રષ્ટિમાં રાગ સાથે એકતાનો અભાવ છે, તેથી તેને બંધન થતું નથી.
રાગરહિત જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપની દ્રષ્ટિ આત્મામાં પ્રગટ કરવી તેનું નામ ધર્મ છે. જેણે આવી દ્રષ્ટિ પ્રગટ કરી તેણે પોતે
પોતાના આત્માનું સ્વાગત કર્યું. અનાદિથી રાગનો આદર કરીને ભગવાન આત્માનો અનાદર કરતો, તેને બદલે હવે
રાગથી ભિન્ન ચિદાનંદ સ્વભાવની સન્મુખ થઈને ભગવાન આત્માનું અપૂર્વ સ્વાગત કર્યું; આ માંગળિક છે.
ઃ ૮ઃ
PDF/HTML Page 10 of 21
single page version
શુદ્ધભાવોને જાણીને તેને અંગીકાર કર.
‘ભાવ’ છે,–કયો ભાવ? આત્માના સ્વભાવની સમ્યક્શ્રદ્ધા–જ્ઞાન આચરણરૂપ શુદ્ધભાવ તે જ મોક્ષનો પંથ છે. તેથી
આચાર્યભગવાન આ ‘ભાવપ્રાભૃતમાં’ કહે છે કે હે મોક્ષપુરીના પથિક!–મોક્ષને ચાહવાવાળા હે મુમુક્ષુ! પ્રથમ તું
સમ્યગ્દર્શનાદિ શુદ્ધભાવોને જાણ; ભાવ વગરના એકલા દ્રવ્યલિંગથી તારે શું પ્રયોજન છે?–એનાથી કાંઇ સિદ્ધિ નથી.
સમ્યગ્દર્શનાદિ શુદ્ધભાવોને જ મોક્ષનું કારણ જાણીને તેની પ્રાપ્તિનો ઉદ્યમ કર; કેમકે શ્રી જિનેન્દ્રભગવાને મોક્ષપુરીનો
પંથ પ્રયત્નસાધ્ય કહ્યો છે.
મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, તેને શિવપુરીના માર્ગની ખબર નથી. તેને આચાર્યદેવ શિવપુરીનો માર્ગ બતાવે છે કે હે ભાઈ!
જિનેશ્વરદેવે તો સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રને મોક્ષનો માર્ગ કહ્યો છે, માટે પ્રયત્નવડે પહેલાં તે શુદ્ધભાવોને જાણ, અને
તેની આરાધનાનો ઉદ્યમ કરઃ–
पंथिय! सिवपुरिपंथ जिणउवइट्ठं पयत्तेण ।। ६।।
जानीहि भावं प्रथमं किं ते लिंगेन भावरहितेन ।
पथिक! शिवपुरीपंथाः जिनोपदिष्टः प्रयत्नेन ।। ६।।
ઉપદેશ્યું છે. ભગવાને પોતે પ્રયત્ન વડે મોક્ષમાર્ગને સાધ્યો છે ને ઉપદેશમાં પણ એમ જ કહ્યું છે કે મોક્ષનો માર્ગ
પ્રયત્નસાધ્ય છે. માટે તે સમ્યગ્દર્શનાદિ શુદ્ધભાવોને જ મોક્ષનો પંથ જાણીને સર્વ ઉદ્યમવડે તેને અંગીકાર કર. હે
ભાઈ! સમ્યગ્દર્શનાદિ ભાવથી રહિત એવા દ્રવ્ય–
કારતકઃ ૨૪૮૨
PDF/HTML Page 11 of 21
single page version
શુદ્ધભાવસિવાય બાહ્યલિંગ કે વ્રતાદિ શુભરાગ તે કોઈ મોક્ષનું સાધન નથી. બાહ્યલિંગ કે શુભરાગ તે સાધન વડે
કાંઈ ભગવાન મોક્ષ પામ્યા નથી તેમ જ તેને ભગવાને મોક્ષનું સાધન કહ્યું નથી. સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ શુદ્ધ
વીતરાગીભાવ તે જ પરમાર્થ–એકમાત્ર–મોક્ષનું સાધન છે એમ ભગવાને કહ્યું છે. માટે હે મોક્ષના પંથી! આમ
જાણીને તું પ્રયત્નવડે તે શુદ્ધભાવને અંગીકાર કર.
થાય–એમ કદી બનતું નથી. માટે, શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીએ પણ કહ્યું છે કે–‘જો ઇચ્છો પરમાર્થ તો કરો સત્ય પુરુષાર્થ.’
થાય છે–એ વાત તો એમ જ છે,–પણ તે ક્રમબદ્ધપર્યાય શું પુરુષાર્થ વગર થાય છે? ભાઈ, ક્રમબદ્ધપર્યાયનો સાચો
નિર્ણય પણ જ્ઞાનસ્વભાવસન્મુખના પુરુષાર્થ વડે જ થાય છે, ને મોક્ષનો માર્ગ પણ તે જ પ્રયત્નપૂર્વક સાધ્ય છે. માટે
આચાર્યભગવાન કહે છે કે હે ભવ્ય! હે મોક્ષાર્થી બીજી બધી વાતો છોડીને પહેલાં તું ભાવને જાણ અને તેનો ઉદ્યમ
કર. મોક્ષના કારણભૂત ભાવો શું છે તેને ઓળખ. સમ્યગ્દર્શન, સમ્યગ્જ્ઞાન ને સમ્યક્ચારિત્ર એ ત્રણેય વીતરાગી
શુદ્ધભાવ છે ને તે ભાવ જ મોક્ષનું કારણ છે, તે સિવાય બહારમાં શરીરની નગ્નદશા કે શુભરાગ તે કાંઈ મોક્ષનું
કારણ નથી;–એમ જાણીને....પ્રયત્નવડે જાણીને, તું તે સમ્યગ્દર્શનાદિ શુદ્ધ ભાવોનો ઉદ્યમ કર; સર્વ ઉદ્યમ વડે તું
આત્માના સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રને આરાધ,–તે જ મુક્તિપુરીનો પંથ છે.
એવા સમ્યગ્દર્શનાદિ શુદ્ધભાવોને પ્રથમ જાણવાનું કહ્યું. અને પ્રયત્નથી જાણવાનું કહ્યું.
અંર્તમુખ થઈને શુદ્ધઆત્મદ્રવ્યને જાણતાં, તેના આશ્રયે પ્રગટેલી શુદ્ધપર્યાય પણ જણાઈ જાય છે; આ રીતે, પ્રયત્ન
વડે દ્રવ્ય સન્મુખ થઈને શુદ્ધભાવ પ્રગટ કર એવો ઉપદેશ છે, અને તે શુદ્ધભાવ પ્રગટ કરીને તેને જ તું મોક્ષનું પરમાર્થ
કારણ જાણ. શુદ્ધદ્રવ્યસ્વભાવની સન્મુખના પ્રયત્ન વગર શુદ્ધભાવ થતો જ નથી, તો તેનું જ્ઞાન કયાંથી થાય? જ્યાં
અંતર્મુખ પ્રયત્નથી દ્રવ્યસ્વભાવની સન્મુખ થઈને તેનું જ્ઞાન કર્યું ત્યાં, દ્રવ્યના આશ્રયે પ્રગટેલાં શુદ્ધભાવનું જ્ઞાન પણ
ભેગું થઈ જ જાય છે, કેમકે શુદ્ધપરિણામ થયા તે દ્રવ્ય સાથે અભેદ છે. આ રીતે શુદ્ધભાવની ઓળખાણ પણ દ્રવ્યના
જ આશ્રયે થાય છે, એકલી પર્યાયના લક્ષે શુદ્ધભાવનું જ્ઞાન થતું નથી.
હે શિવપુરીના પથિક! સ્વભાવસન્મુખ થઈને પ્રયત્ન વડે શુદ્ધભાવને તું જાણ. પહેલો આ જ પ્રયત્ન કર. આ પ્રયત્ન વડે
જ મોક્ષની સિદ્ધિ છે. આવા પ્રયત્ન વિના દ્રવ્યલિંગ ધારે તો પણ મોક્ષની સિદ્ધિ થતી નથી. અરે જીવ! સમ્યગ્દર્શનાદિ
શુદ્ધભાવ વગરનું દ્રવ્યલિંગ તો તેં અનંતવાર ધારણ કર્યું, તેનાથી કાંઈ જ સાધ્ય નથી.
PDF/HTML Page 12 of 21
single page version
સમ્યગ્દર્શનાદિ શુદ્ધભાવને અંગીકાર કર. એ જ શિવપુરીનો પંથ છે.
ત્રણે શુદ્ધભાવ છે, ને તે જ મોક્ષનું સાધન છે. રાગ તે ખરેખર જૈનશાસન નથી, વ્રતાદિનો શુભરાગ તે જૈનધર્મ નથી,
જૈનધર્મ તો વીતરાગ છે, સમ્યગ્દર્શનાદિ શુદ્ધ વીતરાગભાવ તે જ જૈન શાસન અને જૈનધર્મ છે; એ વાત આ
ભાવપ્રાભૃતની ૮૩મી ગાથામાં આચાર્યદેવ સ્પષ્ટ કહેશે. આ રીતે રાગરહિત શુદ્ધ વીતરાગ ભાવ (સમ્યગ્દર્શનાદિક
ભાવ) જ મોક્ષનું કારણ છે–એમ જાણીને હે શિવપુરીના પથિક! તું પ્રયત્ન વડે તે સમ્યગ્દર્શનાદિ શુદ્ધભાવોને અંગીકાર
કર, ચૈતન્યસ્વભાવની શક્તિમાં એકાગ્ર થઈને તેમાંથી શુદ્ધભાવ પ્રગટ કર, એમ શ્રી જિનેન્દ્રભગવાનનો ઉપદેશ છે.
કાંઈ સિદ્ધિ ન થઈ, દ્રવ્યલિંગ ધારણ કરીને પણ, રે જીવ! તેં મિથ્યાત્વ–આદિક ભાવોને જ ભાવ્યા છે, પણ સમ્યક્ત્વ–
આદિક શુદ્ધભાવોને તેં કદી એક ક્ષણ પણ ભાવ્યા નથી; તે શુદ્ધ ભાવોને પ્રયત્નવડે તેં ઓળખ્યા પણ નથી, માટે તે
શુદ્ધભાવોને ઓળખીને હવે તો તેની જ ભાવના કર. હે જીવ! જિનભાવના વિના એટલે કે શુદ્ધ આત્માની ભાવના
વિના તેં ચાર ગતિના ઘોર દુઃખો અનંતવાર સહન કર્યાં, માટે હવે તું જિનભાવના ભાવ.
पत्तोसि तिव्वदुक्खं भावहि जिणभावणा जीव ।। ८।।
તીવ્ર દુઃખ પામ્યો; માટે હવે તું જિનભાવના એટલે કે
શુદ્ધઆત્મતત્ત્વની ભાવના ભાવ–કે જેથી તારું
સંસારભ્રમણ મટે.
હવે તો તું જિનેશ્વરદેવનું શરણ લે, અને શુદ્ધસ્વરૂપનો
અભ્યાસ વારંવાર ભાવનારૂપે કર,–જેથી સંસારના
ભ્રમણથી રહિત એવા મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય.–આવો
ઉપદેશ છે.
સાવધાન થઈને પટકવાથી તેમને છેદી શકાય છે–એમ
અમે જાણીએ છીએ.
PDF/HTML Page 13 of 21
single page version
૨૩ સુધી છપાયેલ છે તેને બદલે સુધારીને નં. ૨૦ થી ૨૪ સુધી સમજવા.
આત્માનું સ્વરૂપ અને તેની પ્રાપ્તિનો ઉપાય બતાવે છે–
છે, અશુદ્ધ છે. પુદ્ગલમાં તો ઘડો વગેરે જુદી જુદી અવસ્થા થયા કરે એવો તેનો સ્વભાવ છે, પણ આત્માની
પર્યાયમાં જે અશુદ્ધતા થાય છે તે કાયમી થયા કરે એવો તેનો સ્વભાવ નથી, એટલે અશુદ્ધતા તેનો કાયમી સ્વભાવ
નથી પણ ઉપાધિભાવ છે. છતાં, તે ઉપાધિભાવને પણ એક સમયપુરતી પર્યાયમાં આત્માએ પોતે ધારણ કરી રાખ્યો
છે તેથી તે પણ આત્માનો એક ધર્મ છે, અને તે ધર્મની અપેક્ષાએ જોતાં આત્મા સોપાધિસ્વભાવવાળો છે. અહીં
‘સોપાધિસ્વભાવ’ કહ્યો તે ત્રિકાળી સ્વભાવ ન સમજવો પણ અશુદ્ધપર્યાય પુરતો ક્ષણિકસ્વભાવ સમજવો. જ્ઞાની
જાણે છે કે આ અશુદ્ધતા છે તે મારી પર્યાયમાં થાય છે, એટલે અશુદ્ધનયથી હું ઉપાધિવાળો–અશુદ્ધ છું.
આત્મદ્રવ્ય તો એક સાથે અનંતધર્મવાળું છે, અનંતધર્મોની
PDF/HTML Page 14 of 21
single page version
જેની દ્રષ્ટિ શુદ્ધચૈતન્યમાત્ર આત્મા ઉપર હોય. ‘અશુદ્ધનય’ તે પોતે કાંઈ અશુદ્ધતા નથી, તે પોતે તો શ્રુતજ્ઞાનનું એક
નિર્મળ પડખું છે.
ઉપાધિને જાણતી વખતે નિરુપાધિક સ્વભાવનું પણ અંશે પરિણમન તેને વર્તે છે; સાધકને એકલી અશુદ્ધતા જ નથી
પરિણમતી, અશુદ્ધતા વખતે અંશે શુદ્ધતા પણ ભેગી જ પરિણમે છે અને તેને સમ્યક્ અનેકાન્ત તથા નય હોય છે. જે
જીવને પોતામાં એકલી અશુદ્ધતાનું જ પરિણમન ભાસે ને શુદ્ધતા જરાપણ ન ભાસે તેને તો આવો અશુદ્ધનય પણ
હોતો નથી, તે તો મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે, મિથ્યાદ્રષ્ટિને એક પણ નય સાચા હોતા નથી.
અજ્ઞાનીનો ઉપાધિભાવ છે. તે મિથ્યામાન્યતા ટળ્યા પછી અસ્થિરતાથી જે ક્રોધાદિભાવો થાય છે તે પણ ઉપાધિભાવ
છે. તે ઉપાધિભાવ પણ આત્મામાં થાય છે એમ અશુદ્ધનયથી જ્ઞાની જાણે છે. અહીં નયની વાત છે, નય જ્ઞાનીને જ
હોય છે; ને જ્ઞાનીને મિથ્યાત્વનો ઉપાધિભાવ તો થતો જ નથી. મિથ્યાત્વ સિવાયના જે રાગાદિ ઉપાધિભાવ થાય છે
તે કોઈ પરને લીધે નથી પણ પોતાની પર્યાયનો તેવો સ્વભાવ છે એમ ધર્મી જાણે છે. દ્રવ્યના શુદ્ધસ્વભાવના
જ્ઞાનપૂર્વક પર્યાયની અશુદ્ધતાને જાણે છે. આત્માની પર્યાયમાં જે વિકારી ભાવો થાય છે તે તેનો એક સમયનો
ઉપાધિભાવ છે, તે ઉપાધિભાવ પરમાં નથી તેમ જ પરને લીધે નથી, પણ આત્માની પર્યાયનો તેવો ધર્મ છે.
ઉપાધિભાવ થાય તેવો ધર્મ જો આત્માનો પોતાનો ન હોય તો બીજા અનંતા પરદ્રવ્યો ભેગા થઈને પણ તેનામાં
ઉપાધિભાવની ઉત્પત્તિ ન કરાવી શકે. નિગોદથી માંડીને ચૌદમા ગુણસ્થાનના અંત સુધી જે ઉપાધિભાવ વિકારભાવ–
ઉદયભાવ–સંસારભાવ છે તેને તે–તે પર્યાયમાં આત્મા પોતે ધારી રાખે છે તેથી શુદ્ધનયથી તે પણ આત્માનો ધર્મ છે,
તે ત્રિકાળીસ્વભાવ નથી તેમ જ પરને લીધે પણ નથી. લક્ષ્મી–શરીર–સ્ત્રી પુત્ર–ઘરબાર–દુકાન વગેરે પરચીજની
ઉપાધિ આત્મામાં નથી, પરની ઉપાધિવાળો આત્મા નથી, પણ પોતાની પર્યાયમાં જે વિકાર થાય છે તે વિકારની
ઉપાધિવાળો આત્મા છે. ‘ઉપાધિ’ કહેતાં જ તે કાયમી મૂળસ્વભાવ નથી એ વાત તેમાં આવી જાય છે. પર્યાયમાં એક
સમયની ઉપાધિ છે પણ શુદ્ધનયથી અંતર્મુખ સ્વભાવને જોતાં તેમાં ઉપાધિ નથી. આ રીતે બંને પડખામાંથી
આત્મદ્રવ્યને જાણવું અને તે જાણીને શુદ્ધતા તરફ વળવું તેનું નામ ધર્મ છે. ત્રિકાળ નિરુપાધિ એવું શુદ્ધદ્રવ્ય, અને
ક્ષણિકઉપાધિરૂપ અશુદ્ધતા એ બંનેની યથાર્થ ઓળખાણ થતાં, શુદ્ધદ્રવ્યની દ્રષ્ટિથી પર્યાયનો ઉપાધિભાવ ટળતો જાય
છે, ને શુદ્ધતા થતી જાય છે.
પણ બીજા શુદ્ધપડખાનું જ્ઞાન ધર્મીને વર્તે છે. અનંતધર્મવાળા શુદ્ધઆત્મદ્રવ્યના લક્ષે ઉપાધિસ્વભાવનું યથાર્થ જ્ઞાન
થાય છે, એકલી ઉપાધિના જ લક્ષે ઉપાધિનું જ્ઞાન યથાર્થ થતું નથી. પણ એકાંત અશુદ્ધનય થઈ જાય છે.
છે. વિકાર એક સમય પુરતો આત્માએ પોતે ધારી રાખ્યો છે. જો તેને ન જાણે તો પુરી વસ્તુનું પ્રમાણજ્ઞાન થાય નહિ
એટલે સમ્યગ્જ્ઞાન થાય નહિ.
કારતકઃ ૨૪૮૨
PDF/HTML Page 15 of 21
single page version
જન્મેલો કોઈ જીવ તે ભવે કેવળજ્ઞાન પામે–એમ કદી ન બને,–પણ તેનું કારણ? કાંઈ પંચમકાળને લીધે કેવળજ્ઞાન
નથી અટકયું, પરંતુ જીવની પોતાની પર્યાયમાં તે પ્રકારના ઉપાધિભાવને લીધે જ કેવળજ્ઞાન અટકયું છે.
મનુષ્ય થયેલો જીવ જ તીર્થંકર થઈ શકે, ત્યારપછી ચોથી નરકથી નીકળેલો જીવ કેવળજ્ઞાન પામી શકે પણ તીર્થંકર ન
થાય; પાંચમી નરકથી નીકળેલો જીવ મુનિદશા પામે પણ કેવળજ્ઞાન ન પામી શકે; છઠ્ઠી નરકથી નીકળેલો જીવ
પાંચમા ગુણસ્થાનની શ્રાવકદશા પામે પણ મુનિદશા ન પામી શકે, સાતમી નરકથી નીકળેલો જીવ મનુષ્ય ન થાય–
આવો નિયમ છે.–પણ તેનું કારણ? શું કર્મને લીધે કે પૂર્વ પર્યાયને લીધે તેમ થાય છે? ના, પરંતુ તે તે જીવોને તે
પર્યાયમાં જ તેવો ઉપાધિભાવરૂપ ધર્મ છે, અને તે કારણે જ તેના કેવળજ્ઞાનાદિ અટકયા છે. સમકીતિ જાણે છે કે મારી
પર્યાયમાં જ આવો ઉપાધિભાવ છે તેથી જ કેવળજ્ઞાન, મુનિદશા કે શ્રાવકદશા અટકી છે, કોઈ પરને કારણે મારી દશા
અટકી નથી, તેમ જ પરને કારણે ઉપાધિભાવ નથી. ક્ષણિક ઉપાધિ વખતે પણ શુદ્ધનયથી તો હું નિરુપાધિક
શુદ્ધસ્વભાવ છું–એવું ભાન ધર્મીને ખસતું નથી. પૂર્વના તેવા ઊંધા સંસ્કાર છે માટે અત્યારે ઉપાધિભાવ છે–એમ કહેવું
તે પૂર્વપર્યાયના ઉપચારનું કથન છે, ખરેખર વર્તમાન પર્યાય જ તેવા ઉપાધિસ્વભાવે થઈ છે એટલે તે પર્યાયનો જ
તેવો ધર્મ છે. એ જ પ્રમાણે, સિદ્ધદશા થતાં જે ઊર્ધ્વગમન થાય છે તે પૂર્વે પ્રયોગને લીધે થાય છે એમ કહેવું તે પણ
ઉપચારથી છે, ખરેખર તો તેની તે સમયની પર્યાયનો જ તેવો ઊર્ધ્વગમનસ્વભાવ છે. આ સ્વભાવ ઊર્ધ્વગમન છે તે
ઉપાધિભાવ નથી પણ પર્યાયનો નિરુપાધિક ભાવ છે. ધર્મી જીવ પોતાની પર્યાયના ઉપાધિધર્મને જાણતો હોય કે
નિરુપાધિસ્વભાવને જાણતો હોય, પણ શુદ્ધચૈતન્યદ્રવ્ય ઉપરથી તેની દ્રષ્ટિ ખસતી નથી.
તેમાં કોઈ ઉપાધિ નથી. ક્ષણિક પર્યાયમાં અશુદ્ધતા છે તે અપેક્ષાએ ઉપાધિ છે પણ સામાન્યસ્વભાવની અપેક્ષાએ
આત્મામાં ઉપાધિ નથી. ઉપાધિ વખતેય આ નિરુપાધિક સ્વભાવ આત્મામાં છે. એક સમયે આત્મા આવા અનેક
ધર્મોવાળો છે. શુદ્ધચૈતન્યમાત્ર આત્માને દ્રષ્ટિમાં લેવો તે આ બધા ધર્મોને જાણવાનું ફળ છે.
છે. જો તેમ ન હોય ને એકલી ઉપાધિ જ હોય તો એકાંત થઈ જાય છે.
ધર્મ, અધર્મ, આકાશ ને કાળ તે નિમિત્ત છે પરંતુ તે ગતિ વગેરે ધર્મો કાંઈ નિમિત્તના નથી તેમ જ નિમિત્તને લીધે
નથી, તે ધર્મો તો પોતાના જ છે. આમ અનંતધર્મોને ધરનાર સ્વયંસિદ્ધ આત્માને જાણે તે જ્ઞાન સમ્યક્ છે.
ઃ ૧૪ઃ
PDF/HTML Page 16 of 21
single page version
તે બધા સિદ્ધદશામાં પણ હોય છે. સિદ્ધભગવાનને કાંઈ નયથી જોવાનું રહ્યું નથી, તેમને કાંઈ સાધવાનું બાકી નથી,
અહીં તો સાધકજીવ પોતે પોતાના આત્માને પ્રમાણ અને નય વડે સાધે છે તેની વાત છે.
વ્યાપ્ત અનંતધર્મોનું અધિષ્ઠાતા એક દ્રવ્ય છે. તે શ્રુતજ્ઞાન પ્રમાણપૂર્વક સ્વાનુભવ વડે જણાય છે. એટલું કહીને પછી
૪૭ નયો દ્વારા આત્માનું સ્વરૂપ સમજાવ્યું. શિષ્યને આ વાત સમજવાની ઝંખના છે, એટલે આ વાત વેઠથી નથી
સાંભળતો પણ અંતરમાં આત્માને સમજવાની ધગશથી સાંભળે છે, એવા શિષ્યને આ સમજાવ્યું છે.
આત્મદ્રવ્યનું કથન પૂરું કરીને પછી તેની પ્રાપ્તિની રીત કહેશે.
સુખ તો પોતાથી જુદી કોઈ પણ વસ્તુમાં ન હોય.
બહારમાં કયાંય તારું સુખ નથી, તારું સુખ તારામાં જ
ભર્યું છે; તે સુખના અનુભવ માટે તારા
વાસ્તવિકસ્વરૂપને તું ઓળખ.
કોઈ પણ સંયોગોના ભયથી તેઓ સમ્યક્ત્વથી ચ્યુત
થતા જ નથી, જે સ્વરૂપના અવલંબને સમ્યક્ત્વ થયું છે
તે સ્વરૂપના અવલંબને પોતાના સમ્યક્ત્વમાં તે નિઃશંક
અને નિર્ભયપણે પરિણમે છે. માટે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ નિઃશંક
અને નિર્ભય છે.
PDF/HTML Page 17 of 21
single page version
કરવી–ચાહના કરવી એવો ‘ઈચ્છામિ’ નો અર્થ છે.
રાગને નથી ઈચ્છતો, પણ રાગરહિત શુદ્ધ જ્ઞાનાનંદસ્વભાવનાં જેવા સમ્યક્શ્રદ્ધા–જ્ઞાન આપના આત્મામાં પ્રગટયા છે
તેવા શ્રદ્ધા–જ્ઞાનને હું ઈચ્છું છું.
આદર કર્યો તેણે ખરેખર તો રાગરહિત પોતાના સ્વભાવનો જ આદર કર્યો છે. અહો! ગૃહસ્થ ધર્માત્મા પ્રત્યે
“ઈચ્છામિ” કરનારની પણ કેટલી જવાબદારી છે!–ધર્માત્મા પ્રત્યે ‘ઈચ્છામિ’ કરનાર જીવને રુચિનું વલણ જ પલટી
ગયું છે.
ઈચ્છતો નથી. આવો “ઈચ્છામિ” નો અર્થ છે. આવા ભાવસહિત ઈચ્છામિ કરે તો જ તે સાચું ઈચ્છામિ છે. એટલે
ખરેખર તો આત્માની રુચિ કરવી–આત્માને જ ચાહવો–તેની જ લગની કરવી એવો ‘ઈચ્છામિ’ નો અર્થ છે. જેને
આત્માની આવી રુચિ નથી તેને તો ધર્મનું કાંઈ આચરણ સાચું હોતું નથી.
અમુક રાગ તૂટતાં વ્રત થાય ત્યારે
ઃ ૧૬ઃ
PDF/HTML Page 18 of 21
single page version
યથાર્થ હોતું નથી, તેને મુનિદશા કે શ્રાવકદશા હોતી નથી. ધર્મનું મૂળ તો સમ્યગ્દર્શન છે, ને તે સમ્યગ્દર્શન શુદ્ધ
આત્મસ્વરૂપની ચાહના વડે થાય છે, જગતની ઇષ્ટતા છોડીને, શુદ્ધ આત્માને જ ઇષ્ટ કરે–તેની જ ભાવના કરે તો જ
સમ્યગ્દર્શન થાય છે, અને સમ્યગ્દર્શનપૂર્વક જ શ્રાવકનાં કે મુનિનાં વ્રતાદિ હોય છે.
આત્માને ઓળખો. જુઓ, આચાર્યભગવાને પ્રયત્નની ચોક્ખી વાત કરી છે; આત્માના સમ્યક્ શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–
પ્રયત્નપૂર્વક જ થાય છે. માટે સર્વ પ્રકારનાં ઉદ્યમથી પ્રયત્ન કરીને સ્વરૂપની રુચિ કરો.....જ્ઞાન કરો......શ્રદ્ધા કરો, કે
જેથી આત્માને મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય.
છે? શ્રદ્ધા–જ્ઞાન વગરનું આચરણ તે કાંઈ આત્માને હિતરૂપ નથી. માટે જેનાથી આત્માનું હિત થાય એવું કરો......
સર્વ પ્રયત્નને આ તરફ રોકીને આત્માના સ્વરૂપને ઓળખો અને શ્રદ્ધા કરો. કે જેથી આત્માનું અપૂર્વ હિત થાય.–
આવો શ્રી ગુરુઓનો ઉપદેશ છે.
***********************************************
સ્વજ્ઞેયનો મહિમા મોટો છે. અંતર્મુખ થઈને સ્વજ્ઞેયના જ્ઞાનપૂર્વક જ પરજ્ઞેયનું જ્ઞાન
યથાર્થ થાય છે; માટે સ્વજ્ઞેયને જાણનારી જ્ઞાનપરિણતિ મહિમાવંત છે......ભગવતી છે.
પરિણતિસ્વરૂપ છે.
પણ સાચું નથી.
જ્ઞાન મિથ્યા છે, તે અસર્વાંશને સર્વાંશ માને છે. સૌથી મોટું–મહિમાવંત તો સ્વ–જ્ઞેય છે તેના જ્ઞાન વગર પરજ્ઞેયનું
જ્ઞાન પણ સાચું નથી.
અજ્ઞાનીને તે સ્વભાવની ખબર નથી. અહીં તો, જેને પોતાના આવા ચેતના સ્વભાવની ખબર પડી, ને જ્ઞાનમાં
પોતાના આત્માને જ્ઞેય બનાવ્યો ત્યાં ભગવતી ચેતનાપરિણતિરૂપ નિર્મળપર્યાય પ્રગટી. જેણે અંતર્મુખ થઈને
સ્વતત્ત્વને જ્ઞેય
કારતકઃ ૨૪૮૨
PDF/HTML Page 19 of 21
single page version
તે જ્ઞાન રાગના કર્તાપણામાં રોકાઈ ગયું છે, તેનું પરપ્રકાશન પણ સાચું નથી; કેમકે પરપ્રકાશકજ્ઞાન જેટલો જ
જ્ઞાનસ્વભાવ તેણે માન્યો. પણ જ્ઞાનનો સ્વપરપ્રકાશક સ્વભાવ તેણે જાણ્યો નથી.
દિશા બતાવીને જુદા રહે છે. પણ અંતરમાં પોતાના અનુભવ વિના એકલા શાસ્ત્રથી માર્ગનો પાર પમાય તેમ નથી.
મિથ્યા છે. સ્વજ્ઞેયનો મહિમા મોટો છે, જે પરિણતિ અંતર્મુખ થઈને સ્વજ્ઞેયને જાણે તે પરિણતિ પણ ભગવતી છે–
મહિમાવંત છે. તે ભગવતી ચેતના જ મોક્ષનું સાધન છે.
જે જ્ઞાને અંતર્મુખ થઈને પોતાના આત્મસ્વભાવને જાણ્યો તે જ્ઞાન પ્રશંસનીય છે. અનાદિથી એકલા પરને તથા
રાગાદિને જ જાણવામાં રોકાતું તે જ્ઞાનમાં આકુળતાનું જ વેદન હતું, હવે સ્વ–પરજ્ઞેયોને ભિન્ન ભિન્ન ઓળખીને
પોતાના જ્ઞાનાનંદસ્વભાવ તરફ વળીને એકાગ્ર થયું તે જ્ઞાન અપૂર્વ આનંદના અનુભવ સહિત છે તેથી તે ધન્યવાદને
પાત્ર છે. અનાદિથી જ્ઞાન બહારમાં ભમતું, પરને જ પોતાનું માનીને તેને જાણવામાં રોકાતું, ને સ્વજ્ઞેયને (આત્માને)
જાણતું ન હતું તે જ્ઞાનમાં શુદ્ધઆત્માની પ્રાપ્તિ ન હતી; હવે સ્વજ્ઞેયના તથા પરજ્ઞેયના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયને જુદા જુદા
ઓળખીને, પરથી ભિન્ન પોતાના સ્વ–દ્રવ્યને જ્ઞાનનું જ્ઞેય બનાવીને તેમાં પર્યાયને લીન કરી ત્યાં શુદ્ધ આત્મતત્ત્વની
પ્રાપ્તિ થઈ,–સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર થયા; આવી અપૂર્વ શુદ્ધ આત્મતત્ત્વની પ્રાપ્તિ થઈ તે અભિનંદનીય છે.
ઉત્તરઃ– જે પરદ્રવ્યને પોતાનું માને તે.
પ્રશ્નઃ– નિરપરાધી કોણ?
ઉત્તરઃ– જે પોતાના શુદ્ધ આત્માને જ પોતાનું માને
માનતો નથી તે.
ઉત્તરઃ– જે અપરાધી હોય તેને.
પ્રશ્નઃ– ‘હું નહીં જ બંધાઉં’ એવી નિઃશંકતા કોને હોય?
ઉત્તરઃ– જે જીવ નિરપરાધી હોય તેને
અને મનુષ્યગતિમાં, શુદ્ધઆત્માની ભાવના વિના તું તીવ્ર
દુઃખ પામ્યો; માટે હવે તો તું ‘જિનભાવના’ ભાવ....
જેથી તારા સંસારભ્રમણનો અંત આવે.
PDF/HTML Page 20 of 21
single page version
તૈયાર થાય છે–તે ઘણા હર્ષની વાત છે. મુંબઈ જેવા શહેરમાં સારા લત્તામાં પ્લોટ મળવો એ ઘણું મુશ્કેલ ગણાય, છતાં
મુંબઈ મુમુક્ષુ મંડળના સદ્ભાગ્યે મુમ્બાદેવી રોડ જેવા મહત્વના લત્તામાં, રસ્તા ઉપર જ જિનમંદિરને યોગ્ય પ્લોટ
મળી ગયો, તે પણ હર્ષની વાત છે.
હોંશપૂર્વક ભાગ લીધો હતો. આવો ધન્ય અવસર પોતાને પ્રાપ્ત થયો તે બદલ ભાઈશ્રી મણિલાલભાઈ તથા તેમના
બંધુઓએ ઘણો ઉલ્લાસ વ્યક્ત કરીને રૂા. ૨૦૦૦૧, (વીસહજાર ને એક) મુંબઈ–જિનમંદિરને અર્પણ કર્યા હતા. તે
ઉપરાંત કુટુંબીજનો તરફથી પણ રૂા. ૧૨૦૬, અર્પણ કરવામાં આવ્યા હતા. તેમ જ હાજર રહેલા અન્ય ભક્તજનો
તરફથી રૂા. પપ૨૮, અર્પણ કરવામાં આવ્યા હતા. એ રીતે આ પ્રસંગે કુલ રૂા. ૨૮૭૩૮, ની રકમો જાહેર થઈ હતી.
શિલાન્યાસવિધિ કરનાર શેઠશ્રી મણિલાલભાઈ મુંબઈ મુમુક્ષુમંડળના પ્રમુખ છે.
હતો; ભૂલેશ્વરના ચંદ્રપ્રભુભગવાનના જિનમંદિરેથી, ચાંદીના રથમાં જિનેન્દ્રદેવને બિરાજમાન કરીને ઠાઠમાઠપૂર્વક
ભવ્ય રથયાત્રા નીકળી હતી ને મંડપમાં આવી હતી. ત્યાં ભગવાનને બિરાજમાન કરીને અભિષેક પૂજન આદિ
વિધિપૂર્વક, ભક્તોના ઉલ્લાસ અને જયજયકાર પૂર્વક શ્રી દિગંબર જિનમંદિરનું શિલાન્યાસ થયું હતું.
ગયેલા એવા જિનેન્દ્રભગવાનના જિનમંદિરનું મુહૂર્ત થાય છે....વીતરાગી જિનધર્મના સુયોગ્ય સુકાની કહાન
ગુરુદેવનો પવિત્ર પ્રભાવના ઉદય જ આ બધાની પાછળ કામ કરી રહ્યો છે, તેથી તેઓશ્રીનો પરમ ઉપકાર છે. હવે
આ જિનમંદિર થતાં આપણા આંગણે જિનેન્દ્ર ભગવાન પધારશે....ભગવાનની પ્રતિષ્ઠા–પ્રસંગે પૂ. ગુરુદેવ પણ
પોતાના પવિત્ર પગલાંઓથી આ મુંબઈનગરીને પાવન કરશે અને તેમની મધુરી બંસરીદ્વારા ભવ્યજીવોને મુક્તિનો
સંદેશ સાંભળવા મળશે.....એ રીતે આપણી નગરી તે દિવસોમાં દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રના ત્રિવેણી સંગમથી ધન્ય બનશે.
ભગવાન શ્રી જિનેન્દ્રદેવના અને ગુરુદેવના દર્શનનો યોગ આપણને અહીં શીઘ્ર પ્રાપ્ત થાઓ....અને તેમની ઉપાસના
દ્વારા અંતરભૂમિમાં આત્મદેવના દર્શન થાઓ.–એ જ ભાવના......’
જોઈને ઘણાને આશ્ચર્ય થતું અને કહેતા કે ‘કાનજી સ્વામી દ્વારા મુંબઈમાં આટલી બધી પ્રભાવના થઈ છે, તેની તો
અમને આજે ખબર પડી!’