PDF/HTML Page 1 of 21
single page version
PDF/HTML Page 2 of 21
single page version
સાચી ભક્તિ છે. પોતાના ચિદાનંદ સ્વભાવની દ્રષ્ટિ અને સ્વસંવેદન કરીને
તેમાં લીન થવું તે જ રત્નત્રયની પરમભક્તિ છે, ને તેને જ ભગવાન ધર્મ
કહે છે.
પાપસમૂહથી મુક્ત ચિત્તવાળો જીવ–શ્રાવક હો કે સંયમી હો–નિરંતર ભક્ત
છે....ભક્ત છે.
ગઈ છે....તેથી તે ભક્ત છે–ભક્ત છે.
જ્ઞાન–ચારિત્ર પ્રગટે તે જ ભવભયનો નાશ કરનારી ભક્તિ છે. સર્વજ્ઞના
માર્ગમાં જે શુદ્ધરત્નત્રયને ભજે તેને જ ભક્ત કહ્યો છે. જીવ ‘રત્નત્રયરૂપે
પરિણમ્યો તે રત્નત્રયનો ભક્ત છે. ને એવા જીવને, રત્નત્રયના આરાધક
બીજા જીવો પ્રત્યે વાત્સલ્ય ને બહુમાનનો ભાવ આવે છે.
PDF/HTML Page 3 of 21
single page version
बहिर्निश्चयकालस्तु निश्चितं तत्त्वदर्शिभिः ।।
પરિણમનમાં નિશ્ચયકાળ બાહ્ય નિમિત્ત છે–એમ તત્ત્વદર્શીઓ વડે
નોંધઃ–(૧) અહીં અંતરંગ નિમિત્ત કહેતાં ક્ષણિક ઉપાદાન કારણ
સમજવું અને બાહ્યનિમિત્ત એટલે નિમિત્તકારણ સમજવું.
સમયની પર્યાયની યોગ્યતાની વાત છે, એ ખાસ ધ્યાનમાં લેવા
યોગ્ય છે.
સિદ્ધાંત પૂ. ગુરુદેવ સમજાવે છે, તે સાંભળીને અનેક વિદ્વાનો કહે
ગોમ્મટસારશાસ્ત્રમાંથી એક મુખ્ય અને સ્પષ્ટ આધાર આપ્યો છે;
બીજા પણ અનેક શાસ્ત્રોમાં આ સંબંધી સ્પષ્ટ કથન આવે છે.
PDF/HTML Page 4 of 21
single page version
કાળાણુઓ તથા આકાશના પ્રદેશો નેમિનાથ ભગવાનના વખતમાં હતા
તે ને તે જ આજે છે, તે કાંઈ પલટીને બીજાં નથી આવ્યાં; તેમ જ જે
માર્ગથી ભગવાન મુક્તિ પામ્યા તે જ મુક્તિનો માર્ગ આજે છે, કાંઈ
મોક્ષમાર્ગ બીજો નથી. ‘ભગવાન જે પંથે વિચર્યા તે પંથે વિચરવું’ એટલે
કે ચૈતન્યસ્વભાવ જેવા શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્રથી ભગવાન મુક્ત દશા
પામ્યા તેવા સમ્યક્–શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર પોતાના આત્મામાં પ્રગટ કરવા
તે ભગવાનનો પંથ છે ને તે જ મુક્તિનો માર્ગ છે.
મંગળરૂપ છે અને તેના નિમિત્તથી આ ભૂમિ પણ મંગળ છે. ભગવાન શ્રી નેમિનાથ પ્રભુ જ્યારે સાક્ષાત્ તીર્થંકરપણે
અહીં બિરાજતા હતા ત્યારે શ્રીકૃષ્ણ અને બલભદ્ર જેવા શ્લાકા પુરુષો તેમના ચરણે નમસ્કાર કરતા હતા; સ્વર્ગમાંથી
ઇન્દ્રો અને દેવો અહીં ભગવાનની ભક્તિ કરવા ઊતરતા હતા. ભગવાન નેમિનાથ પ્રભુને જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ આત્માનું
ભાન તો પહેલેથી હતું. પછી લગ્ન માટે અહીં આવેલા ત્યારે વૈરાગ્ય થતાં અહીંના સહસ્રામ્રવનમાં ભગવાન દીક્ષિત
થયા; પછી આનંદ નિધાન આત્મામાં રમણતાં કરતાં કરતાં કેવળજ્ઞાન પણ ત્યાં જ પામ્યા હતા અને મોક્ષદશા પણ
આ ગીરનારજીની પાંચમી ટૂંકેથી પામ્યા હતા. જ્યાંથી ભગવાન મોક્ષ પામ્યા ત્યાં ઈંદ્રે ભગવાનના ચરણચિહ્ન કર્યાં
હતા. તીર્થંકર થનાર આત્મા અનાદિઅનંત મંગળરૂપ છે એટલે ભગવાનનો આત્મા પોતે દ્રવ્યમંગળ છે, અને
ભગવાનના આત્મામાં જે કેવળજ્ઞાનાદિ ભાવ પ્રગટયા તે ભાવ મંગળ છે; તે કાળ અને ક્ષેત્ર
ઃ ૩૮ઃ
PDF/HTML Page 5 of 21
single page version
તેવા ભાવનું સ્મરણ થાય છે. જે ભાવથી ભગવાને મુનિપણું, કેવળજ્ઞાન અને મોક્ષદશા પ્રગટ કરી તે ભાવને
ઓળખીને, પોતાના આત્મામાં પણ તેવો ભાવ પ્રગટ કરવો તે અપૂર્વ ધર્મ છે, અને તે પરમાર્થ જાત્રા છે.
છે, પણ અનાદિકાળથી સંસારમાં રખડતા જીવે એક ક્ષણ પણ તેનું ભાન કર્યું નથી. દેહથી ભિન્ન જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માને
જાણ્યા વિના જે કાંઈ શીખ્યો તે બધી પરવસ્તુની કળા શીખ્યો છે, પણ ચૈતન્યની જ્ઞાનકળા કદી શીખ્યો નથી.
સંસારની ચાર ગતિમાં રખડતાં અજ્ઞાની જીવે ક્રૂર હિંસાદિના પાપભાવો કર્યાં છે, ને દયા વગેરેના પુણ્યભાવો પણ
કર્યા છે, પરંતુ તે પાપ તેમજ પુણ્ય બંનેથી પાર ચિદાનંદસ્વરૂપ આત્મા અનાદિ–અનંત છે તેનું ભાન પૂર્વે કદી કર્યું
નથી.
સાધનમાંથી તે તીખાસ નથી આવતી. તેમ આત્માના સ્વભાવમાં જ્ઞાનસામર્થ્ય પરિપૂર્ણ છે તેનામાં કેવળજ્ઞાન થવાની
તાકાત પડી છે; કેવળજ્ઞાન કોઈ નિમિત્તના સંયોગમાંથી નથી આવતું પણ અંતરની શક્તિમાંથી જ વ્યક્ત થાય છે.
આવા સ્વભાવસામર્થ્યની પ્રતીત કરવી ને તેમાં લીનતા કરવી તે ભવભ્રમણથી છૂટીને મુક્ત થવાનો ઉપાય છે.
દોષ ટળવા યોગ્ય છે અને દોષ ટાળીને નિર્દોષપણે આત્મા કાયમ રહી શકે છે. વિકારી અને અલ્પજ્ઞ જ રહે એવો
આત્માનો સ્વભાવ નથી, પણ વિકારને ટાળીને પરિપૂર્ણ જ્ઞાન પ્રગટ કરી ત્રિકાળવેત્તા થાય એવો આત્માનો સ્વભાવ
છે. આ રીતે ક્ષણિક દોષ અને તે દોષ રહિત કાયમી નિર્દોષ સ્વભાવ એ બંનેને જાણીને, નિર્દોષ સ્વભાવનું અવલંબન
કરતાં દોષ ટળી જાય છે ને સર્વજ્ઞતા પ્રગટી જાય છે.
તેમાં એકાગ્રતા વડે જ ભગવાન સર્વજ્ઞ થયા છે. સર્વજ્ઞ થયા પછી દિવ્યધ્વનિમાં ભગવાને એમ કહ્યું કે હે જીવો!
તમારા આત્મામાં પણ સર્વજ્ઞ થવાની તાકાત પડી છે, તેનો વિશ્વાસ કરીને તેનું અવલંબન કરો. આત્માની શક્તિમાં
નિર્દોષતા, જ્ઞાન અને અવિકારી આનંદરસ પરિપૂર્ણ છે તેમાંથી જ સર્વજ્ઞતા ને પૂર્ણાનંદ પ્રગટ થાય છે.
છે, તે કાયમી ચીજ નથી, અને દોષ વગરનો નિર્દોષ સ્વભાવ કાયમ છે. સદોષતામાંથી નિર્દોષતા આવતી નથી, પણ
જે કાયમી નિર્દોષ સ્વભાવ છે તેના આધારે નિર્દોષતા થાય છે. હિંસાદિ પાપલાગણી તે વિકાર છે, દયાદિની શુભ
લાગણી તે પણ વિકાર છે, આત્માનો સ્વભાવ તે વિકાર રહિત સર્વજ્ઞશક્તિવાળો છે, પણ તેના બેભાનથી પોતાને
દોષવાળો જ માનીને અજ્ઞાની જીવ સંસારમાં રખડી રહ્યો છે.
મોક્ષમાર્ગ કયાંથી હોય? માટે જેણે મોક્ષમાર્ગ પ્રગટ
પોષઃ ૨૪૮૨
PDF/HTML Page 6 of 21
single page version
જોઈએ કે સર્વજ્ઞ પરમેશ્વર જેવું પરિપૂર્ણ સામર્થ્ય મારા સ્વભાવમાં પણ છે, ભગવાનના અને મારા આત્માના
સ્વભાવ સામર્થ્યમાં કાંઈ ફેર નથી. અનાદિથી પોતાના શુદ્ધ ચિદ્ઘનસ્વભાવને ભૂલીને પુણ્ય–પાપથી જ જીવે લાભ
માન્યો છે. પણ પુણ્ય–પાપ રહિત મારા ચિદ્ઘનસ્વભાવનું અવલંબન લઉં તો મને સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રનો લાભ
થાય–એ વાત તેને કદી હૃદયમાં બેઠી નથી.
તો થોડા સંયોગવાળાને થોડું સુખ ને ઝાઝા સંયોગવાળાને ઝાઝું સુખ થવું જોઈએ, પણ એમ તો બનતું નથી. એક
માણસ પાસે પાંચ લાખની મૂડી હોય તેમાંથી એક લાખ જાય, ત્યાં બાકી ચાર લાખ હોવા છતાં તે દુઃખી થાય છે;
અને બીજો માણસ એક લાખની મૂડીવાળો હોય તેને બીજા એક લાખ મળે, ત્યાં બે લાખ હોવા છતાં તે પોતાને સુખી
માને છે. જુઓ, બે લાખવાળો સુખની કલ્પના કરે છે ને ચાર લાખવાળો દુઃખની કલ્પના કરે છે, માટે સંયોગને લીધે
સુખ–દુઃખ નથી. એ જ પ્રમાણે ચારે કોર અનુકૂળ સામગ્રીના ઢગલા વચ્ચે કોઈ માણસ બેઠો હોય ને તેમાં સુખ
માનતો હોય, પણ જ્યાં મોટો વીંછી કરડે ત્યાં રાડ નાંખે છે કે અરે! હું દુઃખી થઈ ગયો! જો સંયોગમાં સુખ હતું તો તે
જ સંયોગો પડયા હોવા છતાં તે સુખ ક્યાં ગયું? માટે સંયોગમાં સુખ સુખ નથી, તેમ સંયોગમાં દુઃખ પણ નથી, મહા
મુનિરાજ ચૈતન્યસ્વરૂપના ધ્યાનમાં બિરાજતા હોય ને બહારમાં શરીરને સિંહ ખાઈ જતા હોય એવો સંયોગ હોય,
છતાં મુનિરાજને સંયોગનું દુઃખ થતું નથી પણ ચૈતન્યના અપૂર્વ આનંદનો અનુભવ વર્તે છે. આ રીતે સંયોગમાં સુખ
કે દુઃખ નથી. પણ અજ્ઞાની જીવ પોતાની ઊંધી માન્યતાથી પરમાં સુખ–દુઃખ કલ્પે છે. આત્મા સિવાય પરમાં સુખ
નથી પરમાં દુઃખ પણ નથી. જીવને પોતાની ભૂલથી જ દુઃખ છે; દુઃખ તે આત્માના સુખગુણની વિકૃતદશા છે, તે દુઃખ
ક્ષણિક છે ને આત્માનો સુખસ્વભાવ ત્રિકાળ છે. પોતાનો ચિદાનંદ સ્વભાવ જ સુખરૂપ છે–એવું લક્ષ જીવે કદી કર્યું
નથી. જેમ ચણામાં મીઠાસ ભરી છે પણ વર્તમાન કચાસને લીધે તે તૂરો લાગે છે, તેમ ભગવાન આત્માનો સ્વભાવ
પરિપૂર્ણ જ્ઞાન–આનંદ રસથી ભરપૂર છે, પણ તેના ભાન વિના અજ્ઞાનરૂપી કચાસને લીધે વર્તમાનમાં તે આકુળતાનો
સ્વાદ ભોગવે છે, ને ચોરાસીના અવતારમાં રખડે છે; આમ છતાં તેના સ્વભાવમાંથી સુખનો અભાવ થઈ ગયો નથી.
ચિદાનંદ સ્વભાવની સન્મુખ થઈને તેની રુચિ અને એકાગ્રતા કરતાં અપૂર્વ આત્મસુખનો અનુભવ થાય છે. આ
સિવાય બહારના કોઈ ઉપાયથી સુખ પ્રગટતું નથી કેમકે બહારના કોઇ સંયોગમાં આત્માનું સુખ નથી.
આત્માના અંર્તસ્વભાવમાં જ વાસ્તવિક આનંદ છે, પુણ્ય–પાપમાં કે તેના ફળમા આત્માનો આનંદ નથી આત્માના
આનંદની આ વાત જીવે પૂર્વે કદી રુચિપૂર્વક સાંભળી નથી, જ્યારે વાત કાને પડી ત્યારે સમજણ કરીને અંતરમાં
બેસાડી નથી. રાગમાં અટકયો પણ ચૈતન્ય તત્ત્વ રાગથી પાર છે, તે ચૈતન્યની રુચિ કરવામાં રાગનું અવલંબન છે જ
નહિ; રાગથી પાર થઈને આવી ચૈતન્યની રુચિ પૂર્વે અનંતકાળમાં જીવે કદી કરી નથી. રાગમાં ને રાગના ફળમાં
આનંદ માનીને રોકાઈ ગયો પણ અંતર્મુખ થઈને ચૈતન્યના અતીન્દ્રિય આનંદને જાણ્યો નહિ.
એક ક્ષણમાં એક ખૂન કરનાર જો પકડાય તો સરકાર તેને એક
ઃ ૪૦ઃ
PDF/HTML Page 7 of 21
single page version
અહીં તેને શું સજા કરે? તેને પણ એક વાર ફાંસી આપે.–તો શું એક ખૂન કરનારને અને હજારો ખૂન કરનારને
બંનેને સરખું ફળ? ના, કુદરતના કાયદામાં એમ હોય નહિ. હજારો માણસોની હિંસા કરવાના તીવ્ર પાપ પરિણામનું
ફળ નરકમાં તે જીવ ભોગવે છે. વળી કોઈ જીવ મોટાં કતલખાનાં ચલાવવાના તીવ્ર પાપ કરતો હોવા છતાં અહીં તે
સુખી દેખાય છે,–તો શું પાપના ફળમાં સુખ હોય? ના; ત્યારે તેને જે સુખ દેખાય છે તે તો પૂર્વના પુણ્યનું ફળ છે, ને
વર્તમાનમાં જે ક્રૂર પાપ કરે છે તેનું ફળ તો તે નરકમાં જઈને ભોગવશે; નરકમાં અપાર દુઃખ છે. ચૈતન્યસ્વરૂપના
ભાન વિના તીવ્ર પાપભાવો કરીને નરકનાં દુઃખો પણ જીવ અનંતવાર ભોગવી ચૂક્યો છે. ચારે ગતિના અવતાર
જીવે અનંતવાર કર્યા છે. ભલે વર્તમાનમાં તેને યાદ ન હોય પણ અનાદિથી અત્યાર સુધીનો કાળ ચાર ગતિમાં જ
વીત્યો છે. કદી પણ તેની મુક્તિ થઈ નથી. જેમ છ માસનો બાળક હતો ને માતાના પેટમાં હતો–તે બાલ્યકાળનો પણ
ખ્યાલ નથી આવતો છતાં પણ તે વખતે પોતે હતો તો ખરો ને? તેમ પૂર્વે અનંતકાળમાં ક્યાં હતો તે અત્યારે યાદ
નથી છતાં પણ તે વખતે જીવ કયાંક હતો તો ખરો ને?–તે ક્યાં હતો? મોક્ષ તો પામ્યો નથી એટલે સંસારની ચાર
ગતિમાં જ અત્યાર સુધીનો કાળ ગૂમાવ્યો છે. સંસારમાં શુભભાવ કરીને અનંતવાર મોટો દેવ થયો, ને મહા પાપો
કરીને અનંતવાર નારકી થયો; વળી તીવ્ર માયા–દંભના પરિણામ કરીને અનંતવાર તિર્યંચ થયો અને સરળતા વગેરે
કંઈક મંદ પરિણામથી પુણ્ય કરીને મનુષ્ય પણ અનંતવાર થયો; પણ તે ચારે ગતિના ભવ અને તે ભવના કારણરૂપ–
વિભાવ તે બંનેથી રહિત ચિદાનંદસ્વરૂપ મારો આત્મા છે–એવા ભાન વગર કદી જીવનું કલ્યાણ થયું નહિ. માટે
પહેલાં આત્માની જિજ્ઞાસા પ્રગટવી જોઈએ અને પાત્ર થઈને સત્સમાગમે ચૈતન્યવસ્તુની સમજણ કરીને તેનો
ભરોસો બેસવો જોઈએ.
પ્રશ્નઃ– આમાં શું કરવાનું કહ્યું?
ઉત્તરઃ– બહારનું તો કાંઈ કરવાનું કહેતા નથી કેમ કે તે તો આત્માના હાથની વાત નથી. હવે અજ્ઞાની પુણ્ય
અપૂર્વ હિત કરવું હોય, આત્માને આ ભવભ્રમણના દુઃખથી ઉગારવો હોય તેણે અંતરમાં અજ્ઞાન ટાળીને આત્માનું
વાસ્તવિક જ્ઞાન કરવું, તે જ કરવાનું છે.
નથી. અંતરનો શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વભાવ તે એક જ ધર્મનું સાધન છે.
અભિપ્રાય નથી તેમ જ તે ભક્તિના શુભ રાગથી ધર્મ થશે એમ પણ માનતા નથી.
ઉત્તરઃ– ભાઈ, રાગ થાય તે ચારિત્રનો અપરાધ છે પણ શ્રદ્ધાનો અપરાધ નથી. રાગ વખતે પણ ધર્મીને ‘હું
પરંતુ શ્રદ્ધા સુધરતાં ચારિત્ર પણ તે ક્ષણે જ પૂરું સુધરી જાય–એવો કાંઈ નિયમ નથી; માટે રાગથી ધર્મ ન માનતા હોવા
છતાં, વીતરાગતા નથી થઈ તેથી ધર્મીને રાગ થાય છે, તેમાં સમ્યક્શ્રદ્ધાનો જરા પણ અપરાધ નથી. ધર્માત્માને
પોતાના નિરાલંબી ચૈતન્યસ્વભાવનું સમ્યક્ દર્શન અને જ્ઞાન થયું છે. પરથી લાભ થાય કે રાગથી ધર્મ થાય એવું
સ્વપ્ને પણ તે માનતા નથી, પરંતુ હજી પોતાને પૂર્ણતા પ્રગટી નથી, વીતરાગતા થઈ નથી, પૂર્ણતાની ભાવના વર્તે છે,
ત્યાં પૂર્ણતાને પામી ચૂકેલા સર્વજ્ઞભગવાન પ્રત્યે તેમ જ તેના સાધક સંતો પ્રત્યે ભક્તિના ઉલ્લાસનો શુભ
પોષઃ ૨૪૮૨
PDF/HTML Page 8 of 21
single page version
સ્વભાવનું અવલંબન વર્તે છે તેટલો જ ધર્મ છે.
એટલે કે આત્માને આનંદની મીઠાસનો અપૂર્વ લાભ થાય તેની વાત છે. ભાઈ! અનાદિથી તેં પુણ્ય પાપ કર્યા પણ
તેમાં તારો કાંઈ શુકરવાર ન થયો–તને આત્માના આનંદની પ્રાપ્તિ ન થઈ. માટે હવે તે પુણ્ય–પાપનું અવલંબન
છોડીને ચિદાનંદસ્વભાવની પ્રતીતિ કર તો તને આત્માના અતીન્દ્રિય આનંદની પ્રાપ્તિ થાય ને તારું અપૂર્વ કલ્યાણ
થાય. ચૈતન્યસ્વભાવના અવલંબને આવો ઉપાય કરીને ભગવાન પરમ હિતરૂપ મોક્ષપદને પામ્યા. તે મોક્ષદશા
કયાંથી આવી? આત્મામાંથી જ પ્રગટી. આત્માની પૂર્ણ શુદ્ધ દશા તે મોક્ષ છે, ને આત્માની અપૂર્ણ શુદ્ધ દશા તે સંસાર
છે. આત્માનો મોક્ષ તેમ જ સંસાર એ બંને આત્મામાં જ છે. કાંઈ શરીર–કુટુંબ–મકાન વગેરે પરસંયોગમાં આત્માનો
સંસાર નથી. જો બહારના સંયોગમાં આત્માનો સંસાર હોય તો, મરતાં તે કોઈ ચીજોને જીવ પોતાની સાથે લઈ જતો
નથી, તે બધી ચીજો અહીં છૂટી જાય છે એટલે સંસાર પણ છૂટી જવો જોઈએ ને મોક્ષ જ થઈ જવો જોઈએ. પરંતુ
એમ બનતું નથી. સંસાર તો જીવની પોતાની વિકારી દશા છે, તે પરમાં નથી; મરતાં જીવ પોતાના વિકારભાવને
સાથે લઈ જાય છે તે સંસાર છે. આત્માનો સંસાર ને મોક્ષ પરમાં નથી તેમ તે સંસાર અને મોક્ષનું કારણ પણ પરમાં
નથી. પોતામાં જે મિથ્યાત્વાદિ અશુદ્ધભાવ તે જ સંસારનું કારણ છે અને સમ્યગ્દર્શનાદિ શુદ્ધભાવ તે મોક્ષનું કારણ છે.
મુક્તિનો ઉપાય છે. આત્માના સ્વભાવને ઓળખીને તેનું અવલંબન લે તો મુક્તિનો ઉપાય પ્રગટે. અહીં ગીરનાર ઉપર
ભગવાન નેમિનાથ પ્રભુ અંતરના ચિદાનંદપ્રભુનું અવલંબન કરીને જ મુક્તિ પામ્યા. ભગવાન જ્યારે અરિહંતદશામાં
બિરાજતા હતા ત્યારે દિવ્યધ્વનિ દ્વારા જગતના જીવોને એવો સંદેશો આપ્યો કે દરેક આત્મા ચિદ્ઘન સ્વભાવથી ભરેલો
સ્વયંભૂ છે, તેને પોતાના મોક્ષ માટે બહારનાં સાધનો શોધવા પડે–એમ નથી, પોતામાં જ મોક્ષનું સાધન થવાની
તાકાત છે. આવા આત્મસ્વભાવની અંતર્મુખ થઈને તેની પ્રતીત કરો.......તેમાં એકાગ્રતા કરો.....તે જ મુક્તિનો માર્ગ છે
ને તે જ શાંતિનો રાહ છે, આ સિવાય બીજા કોઈ ઉપાયથી મુક્તિનો માર્ગ પ્રગટતો નથી.
આજે છે, તે કાંઈ પલટીને બીજાં નથી આવ્યાં; તેમ જ જે માર્ગથી ભગવાન મુક્તિ પામ્યા તે જ મુક્તિનો માર્ગ આજે
છે, કાંઈ મોક્ષમાર્ગ બીજો નથી.–તો આ ગીરનારજીની જાત્રામાં, ભગવાન નેમિનાથ પ્રભુ કઈ રીતે મોક્ષ પામ્યા તે
ઓળખવું જોઈએ ને? અને તે ઓળખીને પોતામાં પણ તેવો ઉપાય પ્રગટ કરે તો આત્માનું કલ્યાણ થાય. ‘ભગવાન
જે પંથે વિચર્યા તે પંથે વિચરવું’–એટલે કે ચૈતન્યસ્વભાવના જેવા શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્રથી ભગવાન મુક્તદશા પામ્યા
તેવા સમ્યક્ શ્રદ્ધ–જ્ઞાન–ચારિત્ર પોતાના આત્મામાં પ્રગટ કરવા તે ભગવાનનો પંથ છે ને તે જ મુક્તિનો માર્ગ છે.
PDF/HTML Page 9 of 21
single page version
તે જૈનધર્મ નથી, ને તેના વડે જૈનશાસનનો મહિમા નથી.
બુદ્ધિ છોડ ને આ વાત સમજ. આ સમજ્યે જ તારું હિત છે.
હોવાથી ઉપાદેય છે; એ સિવાય શુભ કે અશુભ રાગ તે ખરેખર ઉપાદેય નથી.
પણ મોહ અને રાગ–દ્વેષ રહિત એવો વીતરાગી શુદ્ધભાવ તે જૈનધર્મ છે.
શુભ ભાવ તો પુણ્યબંધનું કારણ છે, અશુભ ભાવ પાપ બંધનું કારણ છે, ને શુદ્ધભાવ તો
શુદ્ધસ્વભાવ જ છે એટલે તે મોક્ષનું કારણ છે.–આ પ્રમાણે જિનેશ્વરદેવે ત્રણ ભાવો કહ્યા છે તેને
જાણીને, હે જીવ! જે શ્રેયકારી હોય તેને તું આચર.
PDF/HTML Page 10 of 21
single page version
–શુદ્ધ ભાવ, એટલે કે સમ્યગ્દર્શન, સમ્યગ્જ્ઞાન અને સમ્યક્ચારિત્રરૂપ વીતરાગભાવ તે જ
PDF/HTML Page 11 of 21
single page version
જૈનશાસનની પ્રધાનતા છે, પુણ્ય વડે તેની પ્રધાનતા નથી.
જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ બોધિનો ઉપદેશ છે, અને તેની પ્રાપ્તિ પણ જૈનશાસનમાં જ છે. ‘જૈનશાસન’ તે
કયાંય–બહારમાં નથી પણ આત્માના શુદ્ધપરિણામ તે જ જૈનશાસન છે.
ચૈતન્યસ્વરૂપ સ્વદ્રવ્યમાં જ
ને અજીવ પણ છે; સ્વદ્રવ્યનું ભાન કરીને તેના આશ્રયે મોક્ષમાર્ગ સાધનારા જીવો પણ છે, તેમ જ
સ્વદ્રવ્યને ભૂલીને પરદ્રવ્યમાં અહં–મમબુદ્ધિરૂપ ભ્રમણાથી સંસારમાં રખડનારા જીવો પણ છે. તે
ભ્રમણા ક્ષણિક પર્યાયમાં છે, ચૈતન્યની યથાર્થ ઓળખાણ વડે તે ભ્રમણ ટાળીને સમ્યક્ શ્રદ્ધા–
જ્ઞાન–ચારિત્ર તથા મોક્ષદશા પ્રગટે છે, તથા આત્મા સળંગપણે કાયમ ટકી રહે છે.–આમાં સાતે
તત્ત્વો આવી જાય છે.–આવી યથાર્થ તત્ત્વોની વાત જૈનશાસનમાં જ છે. અને તેમાં જ બોધિની
પ્રાપ્તિ થઇ શકે છે. આ સિવાય બીજે કયાંય બોધિનો યથાર્થ ઉપદેશ કે તેની પ્રાપ્તિ નથી.
મોક્ષમાર્ગ જૈનશાસનના સેવનથી જ પમાય છે–એવું તેનું માહાત્મ્ય છે.
છે, એવો જીવ જૈનશાસનમાં બોધિ પામે છે. જેને રાગની રુચિ છે તેને પરદ્રવ્યની જ પ્રીતિ છે, તેને
જૈનશાસનની ખબર નથી, આત્માના સ્વભાવની ખબર નથી. જૈનશાસન એમ કહે છે કે શુદ્ધભાવ
PDF/HTML Page 12 of 21
single page version
તેથી હેય છે.
તેનાથી વિરુદ્ધ વિકાર;
તેને રાગની રુચિ નથી, ને જેને રાગની રુચિ છે તેને જૈનશાસનની રુચિ નથી. જૈનશાસન રાગથી
ધર્મ મનાવતું નથી. મંદ રાગ વડે પરમાર્થધર્મ પમાશે–એ મિથ્યાદ્રષ્ટિની માન્યતા છે. શ્વેતાંબર મત
પણ મિથ્યાદ્રષ્ટિને રાગથી (–દાન, દયાથી) ધર્મ થવાનું મનાવે છે,–તે ખરેખર જૈનશાસન નથી.
સ્વભાવ નથી, આત્માનો શુદ્ધ ચિદાનંદ સ્વભાવ તો રાગથી પણ પાર છે. આવા શુદ્ધ
આત્મસ્વભાવની સમીપતા–થતાં સ્વભાવની નિઃશંક દ્રઢતા થતાં, રાગમાંથી અને પરમાંથી અહંકાર–
મમકાર છૂટી જાય તેનું નામ નિર્માનતા છે; ને એવો નિર્માન જીવ રત્નત્રયરૂપ બોધિને પામે છે.
સાધારણ લૌકિક નિર્માનતાની આ વાત નથી; જ્ઞાનસ્વભાવના ભાન વિના સભામાં છેલ્લે બેસે કે
કોઈકના પગ પાસે બેસે ને બધાયનો વિનય સાચવીને વર્તે અને માને કે હવે આવા વિનયથી મારું
કલ્યાણ થઈ જશે! તો તે કાંઈ નિર્માનતા નથી, તે તો અવિવેક અને મૂઢતા છે. અહીં તો કહે છે કે
જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ આત્મામાં ‘
પરમાં સાવધાની તે મિથ્યાત્વ હતું, તે પણ જીવમાં એક અવસ્થા હતી; હવે જૈનશાસનનો ઉપદેશ
પામીને સ્વભાવની સાવધાની વડે તે ઊંધી શ્રદ્ધાનો નાશ કરીને સમ્યક્ શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–રમણતા
પ્રગટ કર્યા; આવા સમ્યક્ શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–રમણતારૂપ મોક્ષમાર્ગ જૈનશાસનમાં જ થાય છે, એવું
જૈનશાસનનું માહાત્મ્ય છે.
છે તેને પરદ્રવ્યમાં ઇષ્ટ–અનીષ્ટપણું કરવાનો સ્વભાવ નથી. આવા સ્વભાવની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–
રમણતાથી જ ખરી સમતા થાય છે. પરદ્રવ્યો જ્ઞેયોમાં પણ આ ઇષ્ટ ને આ અનીષ્ટ એવો સ્વભાવ
નથી; પરમાં કયાંય ઇષ્ટ–અનીષ્ટ કરવાનો જ્ઞાનનો કે જ્ઞેયનો સ્વભાવ નથી; પરમાં ઇષ્ટ–
અનીષ્ટપણાની કલ્પના તો અદ્ધરથી કરે છે. ‘હું તો જ્ઞાનસ્વભાવ જ છું’–એ વાત જો બરાબર
સમજે તો જ્ઞાતાદ્રષ્ટા થઈને સમચિત–વીતરાગચિત્ત થઈ જાય! અહો! આ તો કુંદકુંદાચાર્ય
ભગવાનની અલૌકિક
PDF/HTML Page 13 of 21
single page version
જ્ઞાનસ્વભાવની સાવધાનીથી સમચિત–વીતરાગભાવ થઈ જાય; આ જ જૈનશાસન છે.
તેની સાથે જ્ઞાતાજ્ઞેયપણાનો જ સંબંધ છે, પણ તે વેરી થઈને આ જીવનું અહિત કરે–એવો તેનો
સ્વભાવ નથી. જગતમાં કોઈ દ્રવ્ય કોઈ દ્રવ્યનું વેરી છે જ નહીં. પરદ્રવ્યને ઇષ્ટ–અનીષ્ટ માનવું તે
ભ્રમબુદ્ધિ છે.
જ્ઞાનસૂર્ય છે, તેનું બહુમાન કર ને રાગનું બહુમાન છોડ. શુભરાગનું પણ બહુમાન છોડ ને તારા
શુદ્ધસ્વભાવનું બહુમાન કર. તારે ખરેખર જૈનશાસનનું સેવન કરવું હોય તો તેનાથી વિરુદ્ધ એવા
રાગનું સેવન છોડ. જૈનશાસનમાં રાગને ધર્મ નથી કહ્યો, જૈનશાસનમાં તો વીતરાગભાવને જ
ધર્મ કહ્યો છે. આવા જૈનશાસનના સેવનથી જ મોક્ષમાર્ગની પ્રાપ્તિ થાય છે,–એ તેનો મહિમા છે.
આવા શુદ્ધ સ્વભાવે દેખવો–અનુભવવો તે જ જિનશાસનમાં જિનેન્દ્ર ભગવાનની આજ્ઞા છે,
સમયસારની પંદરમી ગાથામાં પણ આચાર્ય ભગવાને એ જ કહ્યું છે કે જે આ ભગવાન શુદ્ધ
આત્માની અનુભૂતિ છે તે સમસ્ત જિનશાસનની અનુભૂતિ છે.
જશે ને અપૂર્વ આનંદ તથા બોધતરંગ સહિત સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ થશે. આ સિવાય બીજો કોઈ
મોક્ષનો ઉપાય નથી. માટે હે જીવો! અંતરમાં વળો......આત્માના શુદ્ધસ્વભાવનું લક્ષ અને પક્ષ
કરીને તેનો અનુભવ કરો.
બતાવ્યું છે; તથા તેનાથી વિરુદ્ધ મિથ્યાત્વ શું, તથા કષાય શું, તે ઓળખાવીને તેના નાશનો
યથાર્થ ઉપાય પણ જૈનશાસનમાં જ બતાવ્યો છે; અન્ય મતમાં કયાંય તે વાતનું યથાર્થ કથન પણ
નથી ને તેવો વીતરાગભાવ પણ તેમનામાં હોતો નથી. આ રીતે જૈનશાસનમાં જ યથાર્થ બોધિરૂપ
મોક્ષમાર્ગની પ્રાપ્તિ થાય છે.
PDF/HTML Page 14 of 21
single page version
તરફનો ઝૂકાવ તે જ જિનશાસન છે. ધર્મીને સાધકદશામાં રાગ પણ હોય, પરંતુ તે જાણે છે કે આ
રાગ તે ધર્મ નથી. ધર્મ તો મારા સ્વભાવના જ અવલંબને વીતરાગભાવરૂપ છે.
જ ધર્મ થાય છે, માટે તું તારા સ્વદ્રવ્યને ઓળખીને તેમાં અંતર્મુખ થા. ભગવાન પોતે પણ
પરદ્રવ્ય તરફના ઝૂકાવથી પરમાત્મપદ નથી પામ્યા પણ અંતરમાં સ્વદ્રવ્યમાં લીનતાથી જ
ભગવાને પરમાત્મપદ સાધ્યું છે; ને ઉપદેશમાં પણ એ જ માર્ગ બતાવ્યો છે કે હે જીવો! તમારી
પરમાત્મ શક્તિ તમારા આત્મામાં જ છે, તેમાં અંતર્મુખ થાવ.....અંતરના અવલોકનથી
પરમાત્મપદ પ્રગટે છે.
સેવનથી જ જીવ પામે છે, કેમકે તેનો યથાર્થ ઉપાય જૈનશાસનમાં જ છે, બીજે નથી. આથી
જિનશાસનનો જ મહિમા છે.
શુભભાવ પણ થતો હોવા છતાં તે ધર્મ નથી; ધર્મ તો તે અશુભ ને શુભ બંનેથી પાર છે, રાગરહિત
સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ શુદ્ધભાવ તે જ ધર્મ છે; વીતરાગી શુદ્ધભાવ જ જૈનધર્મ છે.
અસ્થિરતાને કારણ રાગ થતો હોવા છતાં તેની દ્રષ્ટિનું ધ્યેય પલટી ગયું છે. તેની દ્રષ્ટિનું ધ્યેય તો
શુદ્ધ જ્ઞાનાનંદ સ્વભાવ જ છે. હું તો શુદ્ધજ્ઞાનાનંદ સ્વભાવ જ છું એવી ધર્મીની દ્રષ્ટિ રાગ વખતે
પણ છૂટતી નથી. જોકે ગૃહસ્થપણામાં સમકિતીને વિષયકષાય હજી સર્વથા નથી છૂટયા પણ તેનું
ધ્યેય રહ્યું નથી, તેનું ધ્યેય પલટી ગયું છે, શુદ્ધ આત્મા જ તેનું ધ્યેય છે. અનાદિથી ધ્યેય પરમાં ને
રાગમાં જ માન્યું હતું તે પલટીને હવે શુદ્ધ આત્માને જ ધ્યેય બનાવ્યો છે. ને આવું ધ્યેય
જૈનશાસન જ બતાવે છે માટે જૈનશાસનના સેવનથી જ યથાર્થબોધિ (રત્નત્રય) પમાય છે.
આ વાત સમજ. આ સમજ્યે જ તારું હિત છે.
PDF/HTML Page 15 of 21
single page version
સ્વસન્મુખ થવું તે જ જાગૃતિનો ઉપાય છે....સ્વસન્મુખતામાં જ તારું હિત
છે, તેમાં જ મોક્ષમાર્ગ છે. ભાઈ રે! આત્મા શું? તેના ભાન વિના કયાંથી
તારી જાગૃતિ થશે?
ભાવના હોય,–તો જૈનશાસનમાં કહેલા સમ્યક્ત્વાદિ શુદ્ધભાવોનું તું સેવન કર, ને
રાગાદિનું સેવન છોડ. ધર્મીને રાગની ભાવના હોય નહિ, તેને તો શુદ્ધઆત્માની
જ ભાવના હોય છે.
શુભભાવ પણ સમ્યગ્દ્રષ્ટિને જ આવે છે, મિથ્યાદ્રષ્ટિને એવા ભાવ હોતા જ નથી. અહો! તીર્થંકરના વૈભવની શી
વાત! એના આત્માનો ચૈતન્યવૈભવ તો અચિંત્ય છે, ને બહારનો પુણ્ય વૈભવ લોકોત્તર હોય છે. સો ઇન્દ્રો જેમનાં
ચરણને પૂજે તેમના પણ પુણ્યની શી વાત! સો ઇન્દ્રોના પુણ્ય કરતાં પણ જેમનાં પુણ્ય ઉત્તમ છે એવા તીર્થંકરદેવ,
અને તેમનું દિવ્ય સમવસરણ,–તે તો નજરે જુએ તેને ખબર પડે!–‘વિના જોયે ન સમજાયે, સમોસર્ણ જિનેશનું.’–
પણ અહીં તો એ બતાવવું છે કે આવો ભાવ સમ્યગ્દ્રષ્ટિને જ આવે છે. સમ્યગ્દર્શન સહિતની ભૂમિકામાં જ
તીર્થંકરપ્રકૃતિ બંધાય છે, તે સિવાય બંધાતી નથી. ચોથા ગુણસ્થાને પણ સમકિતીને–જેને તેવી યોગ્યતા હોય તેને–
તીર્થંકર પ્રકૃતિ બંધાય છે. (શ્રેણીકરાજાવત્). પણ અહીં ઉત્કૃષ્ટ વાત બતાવવા આ ગાથામાં મુનિની વાત લીધી છે.
PDF/HTML Page 16 of 21
single page version
દર્શનવિશુદ્ધિ મુખ્ય છે અને સમ્યગ્દર્શન વગર તે દર્શનવિશુદ્ધિભાવના હોતી નથી. સમ્યગ્દર્શન વગર કોઈ જીવ એમ
માને કે હું સોળ કારણની ભાવના કરીને તીર્થંકરપ્રકૃતિ બાંધું,–તો એમ બંધાય નહિ. જેને તીર્થંકર પ્રકૃતિ બાંધવાની
ભાવના છે તેને આસ્રવની ભાવના છે એટલે તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે ને મિથ્યાદ્રષ્ટિને તીર્થંકરપ્રકૃતિ કદી બંધાતી નથી.
કારણો વિશેષપણે ન હોય તો પણ તેને તીર્થંકરપ્રકૃતિ બંધાઈ શકે છે. પણ દર્શન વિશુદ્ધિ સિવાયના બીજા પંદર કારણો
સામાન્યપણે હોય ને એક દર્શનવિશુદ્ધિ જ ન હોય, તો એવા મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવને કાંઈ તીર્થંકરપ્રકૃતિ બંધાતી નથી.
સમ્યગ્દ્રષ્ટિઓમાં પણ જે દ્રવ્યમાં તે જાતની તીર્થંકર થવાની ખાસ લાયકાત હોય તે જીવને જ તે પ્રકૃતિ બંધાય છે.
બધાય સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવોને કાંઈ તીર્થંકરપ્રકૃતિ નથી બંધાતી, અમુક જીવદ્રવ્યમાં તે જાતની વિશિષ્ટ યોગ્યતા હોય તેને
જ તે પ્રકૃતિ બંધાય છે; પણ જેને જેને તે અચિંત્ય તીર્થંકરપ્રકૃતિ બંધાય છે તેને તેને સમ્યગ્દર્શનસહિતની ભૂમિકામાં જ
તે બંધાય છે, મિથ્યાદ્રષ્ટિની ભૂમિકામાં તો તે પ્રકૃતિ બંધાતી જ નથી. આ રીતે સમ્યગ્દ્રષ્ટિના ભાવનો મહિમા છે. ત્રણ
લોકમાં ઉત્તમ અને સારભૂત એવી અપૂર્વ બોધિરૂપ મોક્ષમાર્ગ સમ્યગ્દ્રષ્ટિને જ હોય છે. તેમ ત્રણલોકમાં ઉત્તમ
પુણ્યરૂપ એવી તીર્થંકરપ્રકૃતિ પણ સમ્યગ્દ્રષ્ટિને જ હોય છે. આ રીતે સમ્યગ્દર્શનનો મહિમા બતાવવો છે. સમકિતીને
કાંઈ કર્મના આસ્રવની (તીર્થંકરપ્રકૃતિની પણ) ભાવના નથી, ભાવના તો શુદ્ધતાની જ છે. સોળ કારણની ભાવના
કહી તેમાં પણ કાંઈ તે પ્રકારના રાગની કે આસ્રવની ભાવના નથી, સ્વભાવની પૂર્ણતાની જ ભાવના છે. તે
ભાવનામાં વચ્ચે તે પ્રકારના વિકલ્પોથી તીર્થંકરપ્રકૃતિ વગેરે પુણ્ય બંધાય છે.
તીર્થંકરનામકર્મ બાંધ્યું છે, ને અત્યારે તે નરકમાં હોવા છતાં ત્યાં પણ ક્ષણે ક્ષણે તીર્થંકરપ્રકૃતિના રજકણો બંધાય છે.
ત્યાંથી નીકળીને તે શ્રેણીકના જીવ આ ભરતક્ષેત્રે આવતી ચોવીસીના પહેલા તીર્થંકર થશે. તે ભવમાં રાગ તોડીને
કેવળજ્ઞાન થયા પછી તે તીર્થંકર પ્રકૃતિનો ઉદયઆવશે ને તેના નિમિત્તે અદ્ભુત સમવસરણની રચના ઈંદ્રો કરશે તથા
દિવ્યધ્વનિ છૂટશે; ને તેના નિમિત્તે અનેક જીવો ધર્મ પામશે. સમ્યગ્દર્શન સહિત શુદ્ધભાવની ભૂમિકામાં જ આવું બને
છે, તેથી અહીં તો તે સમ્યગ્દર્શનાદિ શુદ્ધભાવનો મહિમા બતાવવો છે. અને તે શુદ્ધભાવની પ્રાપ્તિ જૈનશાસનમાં જ
થાય છે તેથી જૈનશાસનનો મહિમા છે.
વિના કયાંથી તારી જાગૃતિ થશે! તને આત્માની ભાવના છે કે કર્મના બંધનની? તને છૂટકારાની ભાવના છે કે
બંધનની? તને મોક્ષની ભાવના છે કે સંસારની? જો તને છૂટકારાની ભાવના હોય–મોક્ષની ભાવના હોય તો
જૈનશાસનમાં કહેલા શુદ્ધભાવોનું તું સેવન કર, ને રાગનું સેવન છોડ! ધર્મીને બંધનની ભાવના હોય નહિ, તેને તો
શુદ્ધ આત્માની જ ભાવના હોય છે; આત્માના આશ્રયે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ વીતરાગભાવની જ તેને ભાવના
છે. ને વીતરાગભાવ તે જ જૈનધર્મ છે. રાગ તે જૈનધર્મ નથી. જેને રાગની ભાવના છે તેને જૈનધર્મની ખબર નથી.–
આ વાત ૮૩ મી ગાથામાં આચાર્યદેવ એકદમ સ્પષ્ટ કરશે.
ઃ પ૦ઃ
PDF/HTML Page 17 of 21
single page version
સમ્યગ્દર્શન વિના બધું બેકાર છે. સમ્યગ્દર્શન સહિતની ભૂમિકામાં સોળ કારણભાવનાનો ભાવ આવતાં તીર્થંકરપ્રકૃતિ
કોઈ જીવને બંધાય છે, પણ દર્શનવિશુદ્ધિ વિના તો કોઈ જીવને તીર્થંકરપ્રકૃતિ બંધાતી નથી. બીજી પંદર ભાવનાઓ
વિશેષપણે ન હોય તો પણ એકલી દર્શનવિશુદ્ધિ તેમનું કાર્ય કરી લ્યે છે, એને તે દર્શનવિશુદ્ધિ સમ્યગ્દર્શન વિના હોતી
નથી. માટે તે સમ્યગ્દર્શન આદિ શુદ્ધભાવનું જ માહાત્મ્ય છે. જૈનશાસનમાં રાગનું માહાત્મ્ય નથી પણ શુદ્ધભાવનું જ
માહાત્મ્ય છે.
કારણભાવનાથી તે પ્રકૃતિ બંધાય છે. ત્યાં પણ જે રાગ છે તે કાંઈ ધર્મ નથી, પણ તેની સાથે સમ્યગ્દર્શન આદિ
શુદ્ધભાવ છે તે જ ધર્મ છે અને તેનો ખરો મહિમા છે.
રાગ કે ભોગવવાનો ભાવ નથી, પણ આરાધક પુણ્યના ફળમાં તેવું બની જાય છે. હજી તો તીર્થંકર ભગવાન માતાની
કૂખમાં પણ ન આવ્યા હોય ત્યાર પહેલાં છ મહિના અગાઉ દેવો સોનાની નગરી રચે છે ને રોજ રોજ રત્નોની વૃષ્ટિ
કરે છે; ઇન્દ્ર આવીને માતા–પિતાનું બહુમાન કરે છે કે હે રત્નકૂખધારિણી માતા! ત્રણ લોકના નાથ તારી કૂખેથી
અવતરવાના છે, તેથી તું ત્રણ લોકની માતા છો.....પછી ભગવાનનો જન્મ થતાં ઇન્દ્રો અને દેવો આવીને
મહાવૈભવથી મેરુગિરિ ઉપર જન્માભિષેકનો મહોત્સવ કરે છે.....ભગવાન વૈરાગ્ય પામીને દીક્ષા લ્યે ત્યારે પણ મોટો
મહોત્સવ કરે છે; અને ભગવાનને કેવળજ્ઞાન થતાં દૈવી સમવસરણ રચીને ઈંદ્રો મહોત્સવ કરે છે. ભગવાનના
સમવસરણની એવી તો શોભા હોય કે ઈંદ્રોને પણ તે દેખીને આશ્ચર્ય થાય....કે અહો નાથ! આ તો આપના અચિંત્ય
પુણ્યનો જ પ્રતાપ! પ્રભો! અમારું આવી રચના કરવાનું સામર્થ્ય નથી.–ઇત્યાદિ પંચકલ્યાણકનો યોગ તીર્થંકર
ભગવાનને હોય છે. પૂર્વે સમ્યગ્દર્શન સહિતની સાધકદશામાં વિશિષ્ટ પુણ્ય બંધાયા તેનું તે ફળ છે. દર્શનવિશુદ્ધિ વિના
કોઈ જીવને તીર્થંકરપ્રકૃતિ બંધાતી નથી, માટે સમ્યગ્દર્શનાદિ શુદ્ધભાવનો મહિમા છે.
(૧) દર્શનવિશુદ્ધિ એટલે શું? જીવાદિ તત્ત્વોનું જેવું સ્વરૂપ છે તેવું યથાર્થ શ્રદ્ધાન કરે ને નિર્વિકલ્પ આનંદ
હોય છે. આવી દર્શનવિશુદ્ધિની ભૂમિકામાં જ તીર્થંકરનામકર્મ બંધાય છે. પણ એટલું વિશેષ સમજવું કે ત્યાં
સમ્યગ્દર્શનની શુદ્ધિ પોતે કાંઈ બંધની કારણ નથી, પણ તે સમ્યગ્દર્શન સાથે અમુક વિકલ્પ ઊઠતાં તીર્થંકરપ્રકૃતિ
બંધાય છે. સમ્યગ્દર્શન તો સંવર–નિર્જરાનું કારણ છે, તે કાંઈ બંધનું કારણ નથી; પણ તેની સાથેનો દર્શનવિશુદ્ધિ
વગેરે સંબંધીનો વિકલ્પ તે બંધનું કારણ છે. સોળે ય ભાવનામાં આ પ્રકાર સમજી લેવો. જેટલે અંશે રાગ છે તે જ
બંધનનું કારણ છે, જે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર છે તે તો મોક્ષનું જ કારણ છે, તે બંધનું કારણ નથી. તેથી આવા
વીતરાગી રત્નત્રયના શુદ્ધભાવને જ જિનશાસનમાં ધર્મ કહ્યો છે ને તેનાથી જ જિનશાસનની મહત્તા છે.
ઘણો વિનય હોય, અંતરથી તે પ્રત્યે અનુમોદના હોય છે. અહીં સમ્યગ્દર્શન સહિતના આવા ભાવની વાત છે.
સમ્યગ્દર્શન વિના એકલા વિનયનો શુભરાગ તે કાંઈ તીર્થંકરપ્રકૃતિનું કારણ થતો નથી, તે તો સાધારણ પુણ્યબંધનું
કારણ છે.
પોષઃ ૨૪૮૨
PDF/HTML Page 18 of 21
single page version
મિથ્યાદ્રષ્ટિને ખરેખર વિનય સંપન્નતા હોતી નથી. જેને રાગનો આદર છે–રાગ વડે ધર્મ માને છે તે ખરેખર તો દેવ–
ગુરુ–શાસ્ત્રની આજ્ઞાનો અવિનય કરે છે.
ચિદાનંદસ્વભાવનું જ બહુમાન હોય છે. હજી સમ્યગ્દર્શન જ જેને નથી તેને શીલ કે વ્રત કેવા? અને વ્રત વગર
અતિચાર રહિતપણાની વાત કયાંથી? સમ્યગ્દર્શન પછી નિરતિચાર વ્રતાદિના શુભરાગ વડે કોઈ જીવને તીર્થંકરપ્રકૃતિ
બંધાઈ જાય છે. પણ સમ્યગ્દર્શન વગરનો જીવ વ્રતાદિ કરે તેની અહીં વાત નથી. સોળેય કારણભાવનામાં
સમ્યગ્દર્શનરૂપ શુદ્ધભાવની સળંગતા છે, તે શુદ્ધભાવ સહિતનો શુભરાગ જ તીર્થંકરપ્રકૃતિના બંધનું કારણ થાય છે;
શુદ્ધભાવ વગરના શુભથી તેવી ઊંચી પુણ્યપ્રકૃતિ બંધાતી નથી; માટે શુદ્ધભાવનો મહિમા છે–એમ અહીં બતાવવું છે.
કાંઈ બંધનું કારણ નથી, પણ વારંવાર જ્ઞાનના વિચારમાં રહેતાં તેની સાથેના શુભરાગથી તીર્થંકરપ્રકૃતિ બંધાઈ જાય છે.
સમકિતીને ચિદાનંદ સ્વભાવની દ્રષ્ટિપૂર્વકના રાગમાં જે પુણ્ય બંધાય છે તે અલૌકિક પુણ્ય છે, તે આરાધકભાવ
સહિતના પુણ્યને શ્રીમદ્રાજચંદ્રજી ‘સત્ પુણ્ય’ કહે છે. સમકિતીને જ સત્પુણ્ય હોય છે. છતાં સમકિતીને તે પુણ્યની
મીઠાસ નથી. મિથ્યાદ્રષ્ટિને પુણ્યની મીઠાસ છે તેને સત્પુણ્ય હોતા નથી.
હોય છે તે તીર્થંકરાદિ પ્રકૃતિના બંધનું કારણ થાય છે. અને સમ્યગ્દર્શનાદિરૂપ શુદ્ધભાવ તે મોક્ષનું કારણ થાય છે.
તેની આ વાત નથી. સમ્યગ્દર્શન વગર તો બધું થોથાં છે, તેની ધર્મમાં કાંઈ ગણતરી નથી. સમકિતી હોય–ને કદાચ
વિશેષ ત્યાગી ન હોય–ગૃહસ્થાશ્રમમાં હોય–તોય તેને તીર્થંકરપ્રકૃતિ બંધાય (શ્રેણીકરાજાવત્); પણ મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ
શુભરાગથી બહારમાં ત્યાગ કરીને તેનાથી તીર્થંકરપ્રકૃતિ બાંધવા માંગે તો કાંઈ તેને બંધાય નહિ. સમકિતીને પણ
ત્યાગમાં જેટલો શુદ્ધવીતરાગભાવ છે તે તો કાંઈ બંધનું કારણ નથી પણ તેની સાથેના રાગથી તીર્થંકરપ્રકૃતિ બંધાઈ
જાય છે–જેને તે પ્રકારની યોગ્યતા હોય તેને.
નિશ્ચયતપસહિત જે તપનો શુભવિકલ્પ ઊઠયો તેનાથી કોઈ જીવને તીર્થંકર પ્રકૃતિ બંધાઈ જાય છે. સમ્યગ્દર્શન તો
સાથે રાખીને જ વાત છે.
તેમની આરાધના અને સમાધિ અખંડ ટકી રહો–એવો ભાવ હોય છે, આનું નામ સાધુસમાધિભાવના છે. રત્નત્રયના
સાધક સંતો પ્રત્યે ધર્મીને અંતરથી બહુમાન ઊછળી જાય છે, તેમની સેવાનો ભાવ આવે છે. પોતાને તેવા રત્નત્રયનો
ઘણો પ્રેમ છે એટલે તે ભૂમિકામાં, બીજા રત્નત્રયસાધક ધર્માત્માઓને પણ અખંડ સમાધિ રહે–શાંતિ રહે–ને તેમાં
કાંઈ વિઘ્ન ન આવે એવી શુભભાવના થાય છે, ને એવા ઉત્તમ શુભભાવ વડે કોઈ
ઃ પ૨ઃ
PDF/HTML Page 19 of 21
single page version
સમકિતીને તેવો ભક્તિભાવ પોતાની ભૂમિકાને કારણે આવે છે.
છે. કેમ કે–સમ્યગ્દર્શન વગર મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ એકલા શુભભાવથી જે વૈયાવૃત્યાદિ કરે તે કાંઈ તીર્થંકર પ્રકૃતિના બંધનું
કારણ ન થાય, પણ તે તો સાધારણ પુણ્યબંધનું કારણ છે. અહીં તો સમ્યગ્દર્શન સહિતના વિશેષ ભાવોની વાત છે.
તીર્થંકરપ્રકૃતિના કારણભૂત આ સોળ ભાવનાનો શુભભાવ તો સમકિતીને જ આવે છે.
નથી, પણ ત્યાં સાથે અર્હંત ભગવાનની ભક્તિનો ભાવ ઊછળે છે તે શુભભાવથી તીર્થંકરપ્રકૃતિ બંધાઈ જાય છે.
બંધાવાથી જીવને (–પોતાને કે પરને) લાભ છે એમ નથી બતાવવું. કેમ કે તે જીવને પોતાને પણ જ્યારે તે પ્રકારના
રાગનો અભાવ થશે ત્યારે જ કેવળજ્ઞાન થશે, ને કેવળજ્ઞાન થશે ત્યારે જ તીર્થંકરપ્રકૃતિનું ફળ આવશે; તેના નિમિત્તે
જે દિવ્યધ્વનિ છૂટશે તે દિવ્યધ્વનિના લક્ષે પણ સામા શ્રોતા–જીવને ધર્મનો લાભ નથી થતો, પણ તે વાણીનું લક્ષ
છોડીને પોતાના જ્ઞાનાનંદસ્વભાવનું લક્ષ કરે ત્યારે જ તેને ધર્મનો લાભ થાય છે ને ત્યારે જ તેને માટે વાણીમાં
ધર્મના નિમિત્તપણાનો આરોપ થાય છે. આ રીતે તીર્થંકરપ્રકૃતિના બંધભાવથી સ્વને કે પરને ધર્મનો લાભ થતો નથી.
છતાં તે ભાવ ધર્મની ભૂમિકામાં જ હોય છે, ને છતાં ધર્મી તેનો ઉપાદેય માનતા નથી.
બધાયને હોય જ–એ નિયમ છે.
અર્હંતભગવાન વગેરેની વ્યવહારભક્તિનો ભાવ પણ નથી ઉલ્લસતો તેને પરમાર્થભક્તિ એટલે કે સમ્યગ્દર્શનાદિની
પાત્રતા તો હોય જ કયાંથી?
મુખ્ય ગણીને તે વેપાર કરે છે; તેને લાભનું જ લક્ષ છે. તેમ સમકિતીના ઉપયોગનો વેપાર આત્મા તરફ વળી ગયો
છે–તેમાં આત્મામાં લક્ષનો લાભ થાય છે. સમકિતી–વેપારીની દ્રષ્ટિ લાભ ઉપર જ છે, સ્વભાવની દ્રષ્ટિમાં તેને
શુદ્ધતાનો લાભ જ થતો જાય છે. શુભરાગ હોવા છતાં તેની દ્રષ્ટિ તો શુદ્ધસ્વભાવના લાભ ઉપર જ છે. પોતાના શુદ્ધ
ચિદાનંદસ્વભાવ ઉપર દ્રષ્ટિ રાખીને સમકિતી જીવને જિનેન્દ્ર ભગવાનનું બહુમાન–ભક્તિ–પૂજા, જિનમંદિર તથા
જિનબિંબ પ્રતિષ્ઠાનો ઉત્સવ, તીર્થયાત્રા વગેરેનો શુભભાવ આવે છે, તે રાગના નિમિત્તે કંઈક આરંભસમારંભ પણ
થાય છે,–પણ ધર્મીને તો ધર્મના બહુમાનનું લક્ષ છે, હિંસાનો તેનો ભાવ નથી, તેનો ભાવ તો ધર્મના બહુમાનનો છે
એટલે ત્યાં અલ્પ આરંભને મુખ્ય ગણ્યો નથી, અને સ્વભાવદ્રષ્ટિના ઉલ્લાસમાં અલ્પ રાગને પણ મુખ્ય ગણ્યો નથી.
પોતાના પરિણામમાં ધર્મનો ઉલ્લાસ છે અને તેથી ધર્મનો લાભ થતો જાય છે તેની જ મુખ્યતા છે. ત્યાં અલ્પ રાગ તો
છે, પણ ધર્મીનો ઉલ્લાસ તે રાગ તરફ નથી, ધર્મીનો ઉલ્લાસ તો ધર્મ ઉપર જ છે. આવા ધર્મીને જ અર્હંત ભક્તિ
વગેરેના ભાવથી તીર્થંકરપ્રકૃતિ બંધાય છે.
સમ્યગ્દર્શન સહિતની આચાર્યભક્તિની વાત છે.
PDF/HTML Page 20 of 21
single page version
તેના નિમિત્તે કોઈને તીર્થંકરપ્રકૃતિ પણ બંધાય છે. શ્રુતજ્ઞાન શું છે તેની જ જેને ખબર નથી એવા અજ્ઞાનીને સાચી
શ્રુતભક્તિ હોતી નથી, ને તેને તીર્થંકરપ્રકૃતિ પણ બંધાતી નથી.
જ જન્મ થાય છે, કેમકે તે પોતાના જ્ઞાનને બહારમાં ને રાગમાં જ એકાગ્ર કરે છે તેથી તેમાં આકુળતાની જ ઉત્પત્તિ
થાય છે. જ્ઞાનીને ચિદાનંદસ્વભાવમાં જ્ઞાનપરિણતિની એકતા થતાં અતીન્દ્રિય–આનંદનો જન્મ થાય છે.
વગેરેનો જે વખત હોય–તે કાળે બરાબર તે કરવું, ને તેમાં ભંગ ન પડવા દેવો–તેનું નામ આવશ્યકનો અપરિહાર છે.
નિર્વિકલ્પદશા ન હોય ત્યાં સમકિતીને આવો ભાવ આવે તેની વાત છે. સમ્યગ્દર્શન વગર તો સામાયિક વગેરે હોતા
નથી. સામાયિક વગેરે સમ્યગ્દ્રષ્ટિને જ હોય છે, અને તેમાં પણ જે રાગરહિત સામાયિક છે તે કાંઈ બંધનું કારણ નથી,
પણ તેની સાથેનો તે પ્રકારનો વિકલ્પ તે તીર્થંકર પ્રકૃતિ વગેરેના આસ્રવનું કારણ છે.
‘આત્મપ્રભાવના’ એટલે કે ‘આત્માની વિશેષ ભાવના’ છે, કે જેનું રત્નત્રયરૂપી તેજ–વડે ઉદ્યાપન થતાં
કેવળજ્ઞાનરૂપી ઉત્કૃષ્ટ ફળને આપે છે. સ્વભાવની ભાવના વડે જેટલી વીતરાગી શુદ્ધતા પોતાના આત્મામાં પ્રગટ કરી
તેટલી તો ધર્મીને નિશ્ચયપ્રભાવના છે, અને તેની સાથે સાથે અસ્થિરતાની ભૂમિકામાં જિનધર્મની પ્રભાવનાનો
શુભભાવ પણ તેને આવે છે. તેની દ્રષ્ટિ તો શુદ્ધ ભાવના લાભ ઉપર જ છે, પણ વચ્ચે રાગ આવે છે તેટલું ખર્ચ છે.
આ રીતે સાધકદશામાં અંશે શુદ્ધતા અને અંશે રાગ બંને હોય છે; કેવળજ્ઞાની ભગવાનને રાગનો તદ્ન અભાવ થઈને
પૂર્ણ આનંદનો લાભ થઈ ગયો છે, એટલે તેમને તો એકલો લાભ જ છે ને ખર્ચ બિલકુલ નથી. જેમ ચક્રવર્તીને પગલે
પગલે નિધાન પાકે છે તેમાં તેને એકલો લાભ જ છે, તેમ ધર્મના ચક્રવર્તી એવા સર્વજ્ઞભગવાનને એકલો ધર્મનો પૂરો
લાભ જ છે; સાધકને પણ શુદ્ધ સ્વભાવની દ્રષ્ટિમાં પર્યાયે પર્યાયે લાભ જ થતો જાય છે,–છતાં હજી અલ્પરાગ છે
તેટલું ખર્ચ પણ છે, છતાં તેને શુદ્ધ દ્રષ્ટિના જોરે લાભની જ મુખ્યતા છે. શુદ્ધ દ્રષ્ટિ સહિત વચ્ચે રત્નત્રયરૂપ
સન્માર્ગની પ્રભાવનાનો, તેમ જ દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રની પ્રભાવનાનો શુભભાવ છે, ને તે શુભભાવ તીર્થંકરપ્રકૃતિ આદિ
ઊંચ પુણ્યબંધનનું કારણ છે. રત્નત્રયનો શુદ્ધભાવ છે તે ધર્મ છે ને તે મોક્ષનું કારણ છે.
પણ તેને અતિશય પ્રીતિનો ભાવ આવે છે. સમ્યગ્દર્શન સહિતના વાત્સલ્યની આ વાત છે. સમ્યગ્દર્શન પહેલાંની
ભૂમિકામાં પણ ધર્માત્મા પ્રત્યે જિજ્ઞાસુને અત્યંત વાત્સલ્ય અને ભક્તિનો ભાવ હોય; પણ તીર્થંકરપ્રકૃતિના કારણરૂપ
થાય એવો વાત્સલ્યભાવ તો સમ્યગ્દર્શન સહિત જીવને હોય છે, તેથી અહીં તેની વાત છે.
તો હોવી જોઈએ. દર્શનવિશુદ્ધિ વગર બીજી પંદર ભાવનાઓનો વ્યવહાર હોય તોપણ તે કાર્યકારી થતો નથી; અને તે
પંદર ભાવનાઓ કદાચ ન હોય તો પણ એકલી દર્શનવિશુદ્ધિભાવના જ તે પંદર ભાવનાઓનું કાર્ય કરી લે છે. આ
રીતે દર્શનવિશુદ્ધિનું એટલે કે સમ્યગ્દર્શનનું જ માહાત્મ્ય છે. સમ્યગ્દર્શન પોતે કાંઈ બંધનું કારણ નથી, પણ
દર્શનવિશુદ્ધિમાં સમ્યગ્દર્શનની સાથે વિશુદ્ધતા સંબંધી જે વિકલ્પ હોય તે બંધનું કારણ છે–એમ સમજવું. આ રીતે
જૈનશાસનમાં સમ્યગ્દર્શનાદિ શુદ્ધભાવો જ ઉપાદેય છે, ને તે શુદ્ધભાવો વડે જ જૈનશાસનની શોભા છે, તેનાથી જ
જિનશાસનનો મહિમા છે.