PDF/HTML Page 1 of 17
single page version
PDF/HTML Page 2 of 17
single page version
સર્વજ્ઞ પરમાત્મા જિનેશ્વર અરિહંત દેવનો સેવક થવા માટે આખી દુનિયાને મૂકી દેવી પડે એટલે કે
ભક્તિ ન છોડાય. પોતાના પુરુષાર્થથી સંસાર તરફનો અશુભ ભાવ છેદીને સાચા દેવ–ગુરુ પ્રત્યેની ભક્તિ, પૂજા,
વિનય, વગેરેનો શુભ ભાવ આવ્યા વગર ગૃહીતમિથ્યાત્વ પણ ટળે નહીં.
હું કઈ વિધ પૂજું નાથ કઈ વિધ વંદું રે? મારે આંગણે વિદેહી નાથ જોઈ જોઈ હરખું રે...
પૂજું? (અહીં અજ્ઞાનતા નથી પણ વિનય છે, ભક્તિનો ઉલ્લાસ છે.) પહેલાંં તો વીતરાગ દેવ–ગુરુની ભક્તિમાં
સર્વસ્વ અર્પણતા જોઈએ, તે વિના વીતરાગનો ભક્ત કહેવાય નહિ.
થયો તે અરિહંતપદ લીધા વગર રહે જ નહીં, અરિહંત જેવા થયે જ છૂટકો. આનું નામ અરિહંતનો ભક્ત, આનું
વાર્ષિક લવાજમ
PDF/HTML Page 3 of 17
single page version
મુખ્યપણે શુભોપયોગ હોય છે. પણ શુભભાવને તેઓ ધર્મ માનતા નથી.
માત્ર આહારપાન પુરતો રાગ તેમને રહ્યો હોય છે. તેથી જરૂર પડે ત્યારે એક વખત હાથમાં આહાર લે છે. એ જ
છે અને મનાવે છે છતાં વસ્ત્ર વિગેરે ધારણ કરે છે તેઓ ખરા સાધુઓ નથી. અને તે ખોટી માન્યતાનું ફળ
(સીધું કે પરંપરાએ) નિગોદ છે એ વિગેરે મતલબે તેઓએ જણાવ્યું છે.
પ્રમાણે કહે છે:–
ગુરુસંપ્રદાયનો (ગુરુ પરંપરાગત ઉપદેશનો) વ્યુચ્છેદ થઈ ગયો છે એમ જોઈ સંવત ૧૮૦૭ માં પંડિત
જયચંદ્રજીએ દેશભાષામાં તેને સર્વ લોકો વાંચે–જાણે–તેનો અભ્યાસ કરે તે હેતુથી લખ્યો હતો. તે હીંદી અનુવાદ
પરમ શ્રુત પ્રભાવક મંડલે સાં ૧૯૭૫ માં પ્રસિદ્ધ કર્યો.
વ્યાખ્યાન તેઓશ્રીએ છ વખત સભામાં પૂરું કરી હાલ સાતમી વખત તેનું વ્યાખ્યાન સોનગઢ મુકામે કરી રહ્યા
છે. એ પ્રકારે અનેક જીવોને તેઓ પાવન કરી રહ્યા છે.
કરવામાં આવ્યું છે તેમાં ભગવાન શ્રી કુંદકુંદાચાર્યને પણ પધરાવવામાં આવ્યા છે. તેથી ભગવાનનું સમોસરણ
કેવું હોય અને વિદેહક્ષેત્રે ભગવાનના સમોસરણમાં તેઓ પધાર્યા હતા તેનો તાદ્રશ ખ્યાલ મુમુક્ષુ જીવોને મળે છે.
ભગવાન શ્રી કુંદકુંદાચાર્યનો જય હો!
ગુરુરાજ શ્રી કહાન પ્રભુનો જય હો!
ગ્રંથાધિરાજ શ્રી સમયસારનો જય હો!
સનાતન જૈન ધર્મનો જય હો, જય હો!
“ શાંતિ: “ શાંતિ: “ શાંતિ:
PDF/HTML Page 4 of 17
single page version
શ્રી કુંદકુંદાચાર્યના ઉપકારના સ્મરણ અર્થે બનાવવામાં આવ્યું છે,
અને માગશર વદ ૮ ના રોજ કુંદકુંદ ભગવાનને ‘શાસનના રક્ષક’
ની મહાન પદવી (આચાર્યપદવી) મળ્યાની તિથિ છે, આચાર્ય શ્રી
કુંદકુંદ ભગવાનના શાસન પર મહાન–મહાન ઉપકારો વર્તે છે; આ
માગશર વદ ૮ ના પ્રસંગે તે બધાની યાદરૂપે “ભગવાન કુંદકુંદને
અંજલિ” એ સ્તવન તેના અર્થ સહિત આપવામાં આવે છે.
જન ભ્રાંતિ વિધાતા, તત્ત્વોના જ્ઞાતા, નમન કરૂં છું આજ.
જડતાનો આ ધરણી ઉપર. હતો પ્રબળ અધિકાર;
કર્યો ઉપકાર અપાર પ્રભુ! તેં, રચીને ગ્રંથ ઉદાર રે–સુખ... ૧
વરસાવી નિજ વચન સુધારસ, કર્યો સુશીતલ લોક;
સમયસારનું પાન કરીને, ગયો માનસિક શોક રે–સુખ... ૨
તારા ગ્રંથોનું મનન કરીને, પામું અલૌકિક ભાન;
ક્ષણે ક્ષણે હું જ્ઞાયક સમરૂં, પામું કેવળ જ્ઞાન રે–સુખ... ૩
તારું હૃદય પ્રભુ! જ્ઞાન–સમતાનું, રહ્યું નિરંતર ધામ;
ઉપકારોની વિમલ યાદીમાં, લાખો વાર પ્રણામ રે–સુખ... ૪
PDF/HTML Page 5 of 17
single page version
અજ્ઞાન જનિત ભાવ–મરણથી બચાવનાર છે, અજ્ઞાની લોકોની ઊંધી માન્યતાનો નાશ કરનાર છે અને
વસ્તુસ્વરૂપના જાણકાર છે.
સમયે, ઓ કુંદપ્રભુ! આપે સમયસારજી–નિયમસારજી–પ્રવચનસારજી જેવા અનેક મહાન શાસ્ત્રોની રચના કરીને
ઘણો–ઘણો ઉપકાર કર્યો છે... હું આજે (શરૂઆતમાં કહ્યા એવા) કુંદકુંદ ભગવાનને નમસ્કાર કરૂં છું–૧.
શોક દૂર થયો; અથવા બીજો એવો પણ અર્થ નીકળે છે કે–કુંદકુંદ ભગવાનના વચનોરૂપી અમૃતદ્વારા શુદ્ધાત્મ
સ્વરૂપનો અનુભવ કરવાથી રાગદ્વેષરૂપ માનસિક શોકનો નાશ થયો..... હું કુંદકુંદ ભગવાનને નમસ્કાર કરૂં છું–૨.
શુદ્ધ આત્માને દરેક ક્ષણે–નિરંતર સ્મર્યા કરું–અનુભવ્યા કરૂં અને છેવટ તે જ્ઞાયક સ્વરૂપમાં પૂર્ણ સ્થિરતા કરીને
કેવળજ્ઞાન પામું. એવો હે કુંદકુંદ પ્રભુ! આપનો મહિમા છે... હું કુંદકુંદ પ્રભુને નમસ્કાર કરું છું–૩.
ભમ્યા કરે છે, એવા સંસારથી મુક્ત થવા હે જીવો! તમે સત્ત્વર આત્મભાન સહિત જાગો! જાગો!
છૂટીને, અજ્ઞાનની મોહજાળને ફગાવીને તારા મૂળ સ્વરૂપને જો!
સુખ પ્રાપ્ત થાય. તે માટે પ્રથમમાં પ્રથમ સત્પુરુષને ચરણે અર્પાઈ જવું જોઈએ અને રુચિપૂર્વક નિરંતર
સત્નું શ્રવણ–મનન જોઈએ.
ભોગવે છે તે દુઃખથી છૂટવા માટે ત્રણેકાળના જ્ઞાનીઓ એક જ ઉપાય બતાવે છે કે આત્માને ઓળખો.
PDF/HTML Page 6 of 17
single page version
પ્રગટ કરવામાં આવે છે. આ ચરિત્ર ‘આત્મધર્મ’ ના વાંચકો મનન પૂર્વક વાંચી આચાર્યદેવના રચેલા
સત્ શાસ્ત્રો (પરમાગમો) નું નિરંતર અધ્યયન કરી મનુષ્ય જન્મ સફળ કરશે એવી આશા છે
કુંદકુંદાચાર્યનું સ્થાન આવે છે. દીગંબર જૈન સાધુઓ પોતાને કુંદકુંદાચાર્યની પરંપરાના કહેવડાવવામાં ગૌરવ માને છે.
તેમના સર્વ શિષ્યો તેમનું સમ્યગ્જ્ઞાન અને ચારિત્ર જોઈને અતિશય નમતા રહેતા હતા. તેઓએ પોતાના બધા
શિષ્યોને વીતરાગી સિદ્ધાંતિક જ્ઞાનમાં પ્રવિણ બનાવ્યા હતા. પોતાની અસ્ખલિત વાણીથી સર્વે જીવોને ધર્મોપદેશ
દેતા. તેમની ઉમર ૬૫ વર્ષની થઈ ત્યારે અંતકાળ સમિપ જાણી પોતાના પટ્ટશિષ્ય કુંદકુંદ મુનિને સ્વત: આચાર્ય
પદ ઉપર બેસાડી પોતે સમાધિસ્થ થયા.
સાધુ–જીવન થયું હતું. તેઓ ૫૧ વર્ષ અને ૧૦
સ્થિતિ જોઈ તેઓએ આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપ બતાવનારાં અનેક શાસ્ત્રો રચ્યાં. તે વખતની પરિસ્થિતિ નીચેની
સ્તુતિમાં યથાર્થપણે વર્ણવી છે:–
PDF/HTML Page 7 of 17
single page version
કુંદકુંદાચાર્ય દેવનાં શાસ્ત્રોનો હવાલો આપે છે.
દેવના વિરહનો તાપ થયો કે ‘અરેરે! આ ભરતક્ષેત્રને સાક્ષાત્ તીર્થંકરદેવ સીમંધર જિનના વિરહ પડ્યા!’
જોડી હાથ ઉભા પ્રભુ પ્રણમતા, શી ભક્તિમાં લીનતા! નાનો દેહ અને દિગંબરદશા, વિસ્મિત લોકો થતા; ચક્રી
વિસ્મય ભક્તિથી જિન પૂછે હેં નાથ! છે કોણ આ –છે આચાર્ય સમર્થ એ ભરતના સદ્ધર્મવૃદ્ધિ કરા.
કારણે નીકળ્યા તે સભાજનો સમજી શકયા નહિ; અને તે સંધિ વગરની વાણી સાંભળીને સમવસરણની સભામાં
મહાન આશ્ચર્ય થયું કે આ શું? આ રીતે સભા આશ્ચર્યમાં પડી ગયા પછી થોડા વખતમાં સીમંધર ભગવાનના
સમવસરણમાં એક મુનિ આવ્યા, તે મુનિ જાણે કે અધ્યાત્મની જ મૂર્તિ હોય એવા હતા.
આશ્ચર્ય થયું. (મહાવિદેહના માણસોનાં શરીર પ૦૦ ધનુષના હોય છે અને આ મુનિનું શરીર એક ધનુષ–૩
PDF/HTML Page 8 of 17
single page version
થયો એ પ્રમાણે મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં શ્રી સીમંધર ભગવાનનો દિવ્ય ધ્વનિ આઠ દિવસ સાંભળીને, ત્યાંના
શ્રુતકેવળીઓનો પરિચય કરીને અને બધી શંકાઓનું નિવારણ કરીને શ્રી કુંદકુંદ આચાર્ય ભરતમાં પાછા આવ્યા.
પરમ આગમ ગ્રંથોમાં ઉતાર્યું છે, અને એ રીતે કુંદકુંદાચાર્યદેવનો આ ભરતક્ષેત્રમાં ઘણો જ ઉપકાર છે.
ભવમાં ભૂલેલ ભવિ જીવ તણા સુમિત્ર, વંદું તને ફરી ફરીને મુનિ કુંદકુંદ!
ઓ કુંદકુંદ! તને નમસ્કાર કરું છું–ફરીફરીને વંદન કરૂં છું.
णविवोहइतो समणा कहं सुम्मगं पयाणं ति।।
न विबोधति तर्हि श्रमणाःकथं सुमार्ग प्रजानन्ति।।
તો કઈ જાતની વિપરીતતા છે કે–તત્ત્વજ્ઞાન રહિત, અને વિષયાસક્ત
PDF/HTML Page 9 of 17
single page version
(૧) નિશ્ચયનય એટલે કે:– વસ્તુ સત્યાર્થપણે જેમ હોય તેમજ કહેવું તે; એટલે નિશ્ચયનયની મુખ્યતાથી
બતાવવા તેને ‘ઘીનો ઘડો’ કહેવામાં આવે છે. એવી રીતે જ્યાં વ્ય્વહારનયથી કથન હોય ત્યાં ખરેખર તેમ નથી
પણ નિમિત્તાદિ બતાવવા માટે તે ઉપચારથી કથન છે, એમ સમજવું.
બતાવનારું તે કથન છે એમ સમજવું.
ઉપરથી જાણી શકાય છે.
ચારણઋદ્ધિ જેવી અસાધારણ શક્તિ ધરાવનાર મહાત્મા વિદેહક્ષેત્રની દુર્ગમયાત્રા કરી લે એ તેમને માટે એક
સાધારણ કાર્ય છે. ઋદ્ધિધારીઓ માટે સુદુરવર્તી ક્ષેત્રોમાં સ્વયં યા કોઈ આકાશગામી વ્યક્તિ સાથે જવાને માટે
માર્ગની વિષમતા કે દુર્ગમતા જરાપણ બાધક થતી નથી.
પણ તેમણે બનાવેલા શાસ્ત્રોમાં “સર્વજ્ઞ વીતરાગ દેવ કહે છે કે” એમ જણાવી ઘણે ઠેકાણે પોતાના કથનને
વીતરાગ દેવની સાક્ષીથી દ્રઢ કર્યું છે. અને શ્રી પ્રવચનસારની ૩જી ગાથામાં વિદેહ ક્ષેત્રના વર્તમાન તીર્થંકર દેવોને
નમસ્કાર કર્યો છે તથા શ્રુતકેવળી ભદ્રબાહુના તેઓ અનુયાયી (પરંપરા) શિષ્ય છે એમ અષ્ટ પાહુડમાં જણાવી
નમસ્કાર કર્યા છે એ લક્ષમાં રાખવા યોગ્ય છે.
આત્માર્થીઓને આત્મ જીવન અર્પે છે. હાલ તેમના જે શાસ્ત્રો વિદ્યમાન છે તેનાં નામ નીચે મુજબ છે.
PDF/HTML Page 10 of 17
single page version
ગ્રંથાધિરાજ! તારામાં ભાવો બ્રહ્માંડના ભર્યા.
શ્રી સમયસાર અલૌકિક શાસ્ત્ર છે. આચાર્ય ભગવાને આ જગતના જીવો પર પરમ કરૂણા કરીને આ
જે કાંઈ સમજવું બાકી રહી ગયું છે તે આ પરમાગમમાં સમજાવ્યું છે. પરમકૃપાળુ આચાર્ય ભગવાન આ શાસ્ત્ર
શરૂ કરતાં પોતે જ કહે છે:– ‘કામ ભોગ બંધનની કથા બધાએ સાંભળી છે, પરિચય કર્યો છે, અનુભવી છે પણ
પરથી જુદા એકત્વની પ્રાપ્તિ જ કેવળ દુર્લભ છે. તે એક–વની–પરથી ભિન્ન આત્માની–વાત હું આ શાસ્ત્રમાં
સમસ્ત નિજ વિભવથી (આગમ, યુક્તિ, પરંપરા અને અનુભવથી) કહીશ. ’ આ પ્રતિજ્ઞા પ્રમાણે આચાર્યદેવ
આ શાસ્ત્રમાં આત્માનું એકત્વ–પર દ્રવ્યથી અને પર ભાવોથી ભિન્નતા–સમજાવે છે. તેઓશ્રી કહે છે કે ‘જે
આત્માને અબદ્ધસ્પૃષ્ટ, અનન્ય, નિયત, અવિશેષ અને અસંયુક્ત દેખે છે તે સમગ્ર જિનશાસનને દેખે છે. ’ વળી
તેઓ કહે છે કે ‘આવું નહિ દેખનાર અજ્ઞાનીનાં સર્વ ભાવો અજ્ઞાનમય છે. ’ આ રીતે, જ્યાંસુધી જીવને પોતાની
શુદ્ધતાનો અનુભવ થતો નથી ત્યાં સુધી તે મોક્ષમાર્ગી નથી, પછી ભલે વ્રત, સમિતિ ગુપ્તિ આદિ વ્યવહાર ચારિત્ર
પાળતો હોય અને સર્વ આગમો પણ ભણી ચૂક્યો હોય. જેને શુદ્ધ આત્માનો અનુભવ વર્તે છે તે જ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ
છે. રાગાદિના ઉદયમાં સમકીતી જીવ કદી એકાકારરૂપ પરિણમતો નથી પરંતુ એમ અનુભવે છે કે ‘આ
પુદ્ગલકર્મરૂપ રાગના વિપાકરૂપ ઉદય છે; એ મારો ભાવ નથી, હું તો એક જ્ઞાયક ભાવ છું–’ અહીં પ્રશ્ન થશે કે
રાગાદિ ભાવો થતાં હોવા છતાં આત્મા શુદ્ધ કેમ હોઈ શકે? ઉત્તરમાં સ્ફટિકમણિનું દ્રષ્ટાંત આપવામાં આવ્યું છે.
જેમ સ્ફટિકમણી લાલ કપડાના સંયોગે લાલ દેખાય છે–થાય છે તો પણ સ્ફટિકમણિના સ્વભાવની દ્રષ્ટિથી જોતાં
સ્ફટિકમણિએ નિર્મળપણું છોડ્યું નથી, તેમ આત્મા રાગાદિ કર્મોદયના સંયોગે રાગી દેખાય છે–થાય છે તો પણ
શુદ્ધનયની દ્રષ્ટિથી તેણે શુદ્ધતા છોડી નથી. પર્યાયદ્રષ્ટિએ અશુદ્ધતા વર્તતા છતાં દ્રવ્યદ્રષ્ટિએ શુદ્ધતાનો અનુભવ
થઈ શકે છે. તે અનુભવ ચોથે ગુણસ્થાને થાય છે. સમ્યગ્દ્રષ્ટિનું પરિણમન જ ફરી ગયું હોય છે. તે ગમે તે કાર્ય
કરતાં શુદ્ધ આત્માને જ અનુભવે છે. જેમ લોલુપી માણસ મીઠાના અને શાકના સ્વાદને જુદા પાડી શકતો નથી
તેમ અજ્ઞાની જ્ઞાનને અને રાગને જુદા પાડી શકતો નથી; જેમ અલુબ્ધ માણસ શાકથી મીઠાનો જુદો સ્વાદ લઈ
શકે છે તેમ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ રાગથી જ્ઞાનને જુદું જ અનુભવે છે. હવે એ પ્રશ્ન થાય છે કે આવું સમ્યગ્દર્શન કઈ રીતે
પ્રાપ્ત કરી શકાય અર્થાત્ રાગને આત્માની ભિન્નતા કઈ રીતે અનુભવાંશે સમજાય? આચાર્ય ભગવાન ઉત્તર
આપે છે કે, પ્રજ્ઞારૂપી છીણીથી છેદતાં તે બન્ને જુદાં પડી જાય છે, અર્થાત્ જ્ઞાનથી જ–વસ્તુના યથાર્થ સ્વરૂપની
ઓળખાણથી જ–’ અનાદિ કાળથી રાગદ્વેષ સાથે એકાકારરૂપે પરિણમતો આત્મા ભિન્નપણે પરિણમવા લાગે છે;
આ સિવાય બીજો કોઈ ઉપાય નથી. માટે દરેક જીવે વસ્તુના યથાર્થ સ્વરૂપની ઓળખાણ કરવાનો સદા પ્રયત્ન
કરવો તે તેનું કર્તવ્ય છે.
યથાર્થ આત્મસ્વરૂપની ઓળખાણ કરાવવી તે આ શાસ્ત્રનો મુખ્ય ઉદેશ છે. તે ઉદેશને પહોંચી વળવા આ
છતાં બન્નેનું તદન સ્વતંત્ર પરિણમન, જ્ઞાનીને રાગદ્વેષનું અકર્તા–અભોક્તાપણું, અજ્ઞાનીને રાગદ્વેષનું કર્તા–
ભોક્તાપણું, સાંખ્ય દર્શનની એકાંતિકતા, ગુણસ્થાન–આરોહણમાં ભાવનું અને દ્રવ્યનું નિમિત્તનૈમિત્તિકપણું,
વિકારરૂપે પરિણમવામાં અજ્ઞાનીનો પોતાનો જ દોષ, મિથ્યાત્વાદિનું જડપણું તેમ જ ચેતનપણું, પુણ્ય અને પાપ
બન્નેનું બંધ સ્વરૂપપણું, મોક્ષમાર્ગમાં ચરણાનુયોગનું સ્થાન ઈત્યાદિ અનેક વિષયોમાં આ શાસ્ત્રમાં પ્રરૂપ્યા છે.
PDF/HTML Page 11 of 17
single page version
જેમણે મહાતત્ત્વથી ભરેલો પ્રાભ્રતરૂપી પર્વત બુદ્ધિરૂપી શિર પર ઉપાડીને ભવ્ય જીવોને સમર્પિત કર્યો છે. ’
ખરેખર આ કાળે આ શાસ્ત્ર મુમુક્ષુ ભવ્યજીવોનો પરમ આધાર છે. આવા દુષમકાળમાં પણ આવું અદ્ભુત
નિશ્ચય વ્યવહારની સંધિપૂર્વક યથાર્થ મોક્ષમાર્ગની આવી સંકલનાબદ્ધ પ્રરૂપણા બીજા કોઈ પણ ગ્રંથમાં નથી.
પરમપૂજ્ય સદ્ગુરુદેવના શબ્દોમાં કહું તો– ‘આ સમયસાર શાસ્ત્ર આગમોનું પણ આગમ છે; લાખો શાસ્ત્રોનો
નિચોડ એમાં રહેલો છે, જૈન શાસનનો એ સ્થંભ છે; સાધકની એ કામધેનું છે, કલ્પવૃક્ષ છે. ચૌદ પૂર્વનું રહસ્ય
એમાં સમાયેલું છે. એની દરેક ગાથા છઠ્ઠા–સાતમાં ગુણસ્થાને ઝુલતા મહામુનિના આત્મ–અનુભવમાંથી નીકળેલી
છે. આ શાસ્ત્રના કર્તા ભગવાન કુંદકુંદાચાર્યદેવ મહાવિદેહ ક્ષેત્રમાં સર્વજ્ઞ વીતરાગ શ્રી સીમંધર ભગવાનના
સમવસરણમાં ગયા હતા અને ત્યાં અઠવાડિયું રહ્યા હતા એ વાત યથાતથ્ય છે, અક્ષરશ: સત્ય છે, પ્રમાણ–સિદ્ધ
છે, તેમાં લેશમાત્ર શંકાને સ્થાન નથી. તે પરમ ઉપકારી આચાર્ય ભગવાને દેવની નિરક્ષરી “કારધ્વનિમાંથી
રચેલા આ સમયસારમાં તીર્થંકર નીકળેલો જ ઉપદેશ છે.’
છે, અને તેના ૬૦૦ ઉપરાંત પાના છે. તેની કિંમત રૂ. ૩–૦–૦ છે, ટુંક વખતમાં આ ગ્રંથ તૈયાર થઈ જશે. આ
ગ્રંથની કિંમત ભરીને અગાઉથી ગ્રાહક થઈ શકાય છે.
(આ ગ્રંથમાં) આચાર્યદેવે સૌથી પહેલાંં પંચપરમેષ્ઠિઓને નમસ્કાર કરીને આત્મા અને તેના ગુણોના
આકુળતા–રહિત આત્માના પરિણામને સમભાવ કહે છે અર્થાત્ રાગરહિત સ્વરૂપ સ્થિરતા એ જ આત્માનો
સ્વભાવ કે આત્માનો ધર્મ છે.
બાહ્ય સગવડો પામે છે, પરંતુ તે બાહ્ય સામગ્રીમાં આત્માનું વાસ્તવિક કે અવિનાશી સુખ નથી.
ભ્રમ (ભેદ) તેના મનમાંથી દૂર થઈ જાય છે. આ ભ્રાંતિ (આત્મા અને પરમાત્મા વચ્ચેનો ભેદ) ટળી જવાથી
કરી લે છે. આત્મા અને પરમાત્માના (સાચા જ્ઞાનરૂપ) વિવેકથી જ સમ્યગ્જ્ઞાનનો વિકાસ થાય છે.
PDF/HTML Page 12 of 17
single page version
વ્યય થાય છે તે જ વખતે બીજી અવસ્થાનો ઉત્પાદ થાય છે તેથી બધી વસ્તુઓ પોત–પોતાના ગુણ પર્યાય સહિત
પોતાથી છે.
દ્રવ્યો (છ એ દ્રવ્યો) લોકાકાશમાં રહેલા છે. અલોકાકાશમાં એક માત્ર આકાશ દ્રવ્ય છે. બીજું કોઈ દ્રવ્ય ત્યાં
નથી. કાળદ્રવ્ય બહુપ્રદેશી નથી, બાકીના પાંચે દ્રવ્યો બહુપ્રદેશી છે તેથી તેમને અસ્તિકાય કહેવાય છે.
થાય છે. આત્મા પોતાના સ્વભાવથી જાણનાર છે. અને બધી વસ્તુઓ સાથે તેને જ્ઞેય–જ્ઞાયક સંબંધ છે (અર્થાત્
તેના જ્ઞાનમાં બધી વસ્તુઓ જણાવા યોગ્ય છે) પણ કોઈ વસ્તુની સાથે આત્માને સ્વામીપણાનો સંબંધ નથી
ઘણા પ્રદેશોવાળા હોવાથી કાયવાળા બતાવીને તે (ઉપર કહેલા પાંચ દ્રવ્યો) ને ‘પંચાસ્તિકાય’ એવા નામથી
ઓળખાવ્યા છે અને તેને ઉત્પાદ–વ્યય ધુ્રવને આધીન હોવાથી ત્રણ લોકની રચનાનું કારણ સિદ્ધ કર્યું છે.
પ્રકરણવશ જરૂરિયાત પ્રમાણે કોઈ કોઈ ઠેકાણે ગૌણ રૂપથી તેનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે.
ત્યાર પછી આચાર્યદેવે જીવ દ્રવ્યની સંસારી અને મુક્ત અવસ્થાઓનું વિસ્તારથી વર્ણન કર્યું છે.
પુદ્ગલ દ્રવ્યના પરમાણુઓ અને તેનો સ્કંધ (જથ્થો) એ વગેરેનું કથન કર્યું છે, પછી ધર્મ અને અધર્મ
અને કાળદ્રવ્યની વ્યાખ્યા પણ ટુંકમાં કરી છે.
છે. પૂ. સદ્ગુરુદેવ આ ગ્રંથ સંબંધે કહે છે કે “આ એક અપૂર્વ ગ્રંથ તૈયાર થશે, બે હજાર વર્ષમાં ગુજરાતી
ભાષામાં નહિ થયેલો એવો અપૂર્વ આ ગ્રંથ તૈયાર થશે” વળી સાથે સાથે હર્ષની વાત તો એ છે કે શ્રી
હિંમતલાલ ભાઈ તેમની અદ્ભુત કવિત્વ શક્તિનો લાભ આપી મૂળગાથાઓને વળગીને તેનો ગુજરાતી
પદ્યાનુવાદ હરિગીત છંદમાં તૈયાર કરે છે... આ–મહાન ગ્રંથની કિંમત રૂા. ૩–૦–૦ છે. અગાઉથી કિંમત ભરી
ગ્રાહક થઈ શકાય છે.
PDF/HTML Page 13 of 17
single page version
રત્નત્રયીની વ્યાખ્યા આપીને તેને મોક્ષપ્રાપ્તિનું સાધન સાબિત કર્યું છે.
આ શુભ અશુભ કર્મબંધથી છુટવા માટે શુભ–અશુભ બન્ને પ્રકારના ભાવોનો સમસ્ત પ્રકારે ત્યાગ કરવાનો
ઉપદેશ આપ્યો છે.
કાળની પોતાની વિકારી અવસ્થાનો સમસ્ત પ્રકારે નાશ કરીને પોતાની સ્વાભાવિક નિર્વિકાર અવસ્થાને આત્મા
પ્રાપ્ત કરે છે.
પહેલાં ઓગણીસ ગાથાના જીવાધિકારમાં આચાર્યદેવે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ રત્નત્રય ને ‘નિયમ’
કર્યો છે.
પરમાત્મા આપ્ત અર્થાત્ પૂજ્ય કહેવાય છે. પૂર્વાપર વિરોધ રહિત શુદ્ધ, હિતકર અને મધુર એવા આપ્ત વચનોને
આગમ કહે છે; અને આગમમાં કહેલા ગુણપર્યાયો સહિત જીવ, પુદ્ગલ, ધર્મ, અધર્મ, આકાશ અને કાળ એ છ
દ્રવ્યો જ તત્ત્વાર્થ છે. આવા આપ્ત, આગમ અને તત્ત્વાર્થની શ્રદ્ધા તે સમ્યગ્દર્શન છે.
કેવળજ્ઞાન તે આત્માનો સ્વભાવ છે. મતિ, શ્રુત, અવધિ અને મનઃપર્યયજ્ઞાન તે અપૂર્ણ જ્ઞાન છે. એજ પ્રમાણે
દર્શનોપયોગ પણ સ્વભાવ અને વિભાવ એવા ભેદથી બે પ્રકારનો છે. કેવળદર્શન તે સ્વભાવ ઉપયોગ છે અને
ચક્ષુ, અચક્ષુ તથા અવધિ દર્શન તે અપૂર્ણ દર્શનોપયોગ છે.
બીજા અઢાર ગાથાના અજીવાધિકારમાં પુદ્ગલ દ્રવ્યના એક છૂટો પરમાણુ અને સ્કંધ એવા બે ભેદ કહ્યા
લક્ષે વર્તતો આત્મા અશુદ્ધ, વિભાવસહિત અને વિકારરૂપ છે–એમ કહ્યા પછી ધર્મ, અધર્મ, આકાશ અને કાળ
દ્રવ્યોના લક્ષણ તથા તેના ભેદ અને વિશેષ ભેદનું વર્ણન કર્યું છે.
યોનિ, શરીર, સમાસ, માર્ગણા, દંડ, દ્વંદ, રાગદ્વેષ, શલ્ય, મૂઢતા વિષય, કષાય, કામ, મોહ, ગોત્ર, વેદ, સંસ્થાન,
સંહનન વગેરે બધા વિકારોથી આ શુદ્ધસ્વરૂપી આત્મા તદ્ન રહિત છે, એ રીતે વિભાવ ભાવોથી જુદો શુદ્ધ
આત્મા એ જ ઉપાદેય છે, બાકીના બાહ્ય તત્ત્વો હોય છે. આઠ ગુણ સહિત જેવા સિદ્ધભગવાનના આત્મા
અવિનાશી, નિર્મળ, લોકના અગ્રભાગે બિરાજે છે તેવા જ શુદ્ધસ્વરૂપી બધા સંસારી જીવો પણ નિશ્ચયનયથી છે.
વિપરીત અભિપ્રાયથી રહિત તત્ત્વ શ્રદ્ધાન તે સમ્યગ્દર્શન છે અને સંશય, મોહ વિભ્રમથી રહિત હેય ઉપાદેયનું
જ્ઞાન તે સમ્યગ્જ્ઞાન છે.
PDF/HTML Page 14 of 17
single page version
વિરાધના (સ્વરૂપથી ખસીને જે શુભાશુભ ભાવ થાય તે વિરાધના છે તેને અહીં પાપક્રિયા કીધી છે–તે) છોડીને
સન્મુખ રહેવું, માયા મિથ્યાત્વ નિદાન ભાવોથી છૂટીને શલ્ય રહિત થવું, આર્ત્ત રૌદ્ર ધ્યાન છોડીને ધર્મ–શુક્લ
ધ્યાનમાં લીન થવું, મિથ્યાદર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રને સર્વથા છોડીને સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રની ભાવના કરવી–તે
પ્રતિક્રમણ છે. એ રીતે બધા પરભાવો અને ક્રિયાઓથી છ્રૂટીને આત્મામાં સ્થિર થવું તે જ સાચું પ્રતિક્રમણ છે–કે
જે મોક્ષ પ્રાપ્તિનું વાસ્તવિક સાધન છે.
નથી પણ પોતાના સ્વરૂપની સ્થિરતા કરવાના પ્રયોજનથી બધા પરભાવોનો સર્વથા ત્યાગ કરવો તેને સાચું
પ્રત્યાખ્યાન બતાવ્યું છે.
ઔદારીક–વૈક્રિયિક–આહારક એ ત્રણ પ્રકારના શરીર એ નોકર્મ–આત્માના સ્વભાવ જ્ઞાનથી વિભાવરૂપ મતિ,
શ્રુત, અવધિ અને મન: પર્યાય જ્ઞાન અને આત્માની વિભાવ વ્યંજન પર્યાય દેવ, મનુષ્ય તિર્યંચ અને નારક છે–
તેનાથી રહિત આત્માના સ્વરૂપનું ધ્યાન કરવું તે સાચી આલોચના છે.
કરવી તે સાચું પ્રાયશ્ચિત છે એમ કહ્યું છે. એ રીતે શરીર વગેરે પરદ્રવ્યોનું મમત્ત્વ તથા તે તરફના વિકલ્પને
છોડીને સકલ વિકલ્પો એટલે કે શુભાશુભ ભાવ છોડીને આત્મસ્વરૂપમાં એકાકાર રૂપ લીન થઈ જવું તે જ બધા
પુણ્ય–પાપનું કારણ જે રાગ–દ્વેષ તેને છોડીને સ્વરૂપમાં સ્થિરતારૂપ સમભાવ ધારણ કરવો અને હાસ્ય, રતિ,
અરતિ, શોક, ભય, જુગુપ્સા, અને સ્ત્રી–પુરુષ તથા નપુંસક એ ત્રણ વેદ એવા નવ પ્રકારના નોકષાયોને છોડી
દેવા તે પરમ સમાધિ છે.
ભક્તિ થવી અને રાગ–દ્વેષ વિષય કષાયાદિ
અહીં ક્રિયાનું ઉત્થાપન નથી થતું પણ વાસ્તવિક મોક્ષની ક્રિયા શું તેનું સ્થાપન થાય છે–
એ આ નાના શાસ્ત્રમાં બહુ સુંદર રીતે બતાવ્યું છે... આ પુસ્તક ટૂંક વખતમાં પ્રગટ થશે.
PDF/HTML Page 15 of 17
single page version
સ્થિર થઈ જવું તે સ્વાધીનતા છે, તે જ વાસ્તવિક મોક્ષમાર્ગ છે, આ માર્ગનું ગ્રહણ કરવું તે દરેક આત્માનું પરમ
આવશ્યક એટલે કે ખાસ કરીને કરવા યોગ્ય કર્તવ્ય છે. આત્માના વીતરાગ યોગીશ્વર સ્વરૂપનું પરભાવોમાં ન
ફસાવું અર્થાત્ પર ભાવોનો સર્વથા નાશ કરવો એ જ જરૂરી કરવા યોગ્ય કર્તવ્ય છે. આત્માથી અત્યંતપણે જુદા
એવા પરપદાર્થોનું લક્ષ કરીને શુભાશુભ ભાવોને આધીન થવું, છ દ્રવ્યોના ગુણ–પર્યાયના વિકલ્પ કરવા, પુણ્ય–
પાપરૂપ પરિણામોમાં પ્રવર્તવું એ વગેરેરૂપ પરાધીનતાને (પર લક્ષે થતા વિકલ્પોને) છોડીને આત્માના
સ્વભાવનું ધ્યાન કરવું તે જ સ્વાધીનતા છે. એ સ્વાધીનતારૂપ આવશ્યક કર્યા વિના બધું ચારિત્ર ભ્રષ્ટ છે અને
નિષ્ફળ છે; અર્થાત્ ચારિત્ર હોતું જ નથી.
અને જ્ઞાન બન્ને સ્વ–પર પ્રકાશક છે. આત્મા સ્વભાવથી જ દર્શન જ્ઞાનસ્વરૂપ છે. બધા રૂપી અને અરૂપી દ્રવ્યોને
ગુણ પર્યાયો સહિત જેમ છે તેમ એક સાથે જાણવું તે પ્રત્યક્ષ જ્ઞાન છે. કેવળીને ઈચ્છાનો અભાવ હોય છે અને
ઈચ્છાના અભાવમાં દેખવું, જાણવું, વાણી છૂટવી, સ્થિર રહેવું કે ચાલવું વગેરે કર્મ બંધનું કારણ નથી. કેવળીને
આયુકર્મની પૂર્ણતા થતાં બાકીના અઘાતિયા કર્મો પણ ક્ષય થઈ જાય છે; અને આત્મા લોક શિખરની ટોચે
બિરાજમાન થાય છે, જ્યાં સંસારીક સુખ, દુઃખ, પીડા, બાધા જન્મ, મરણ, નિદ્રા, તૃષા, ક્ષુધા, દ્રવ્યકર્મ, નોકર્મ,
ઈન્દ્રિય–વિષય, ઉપસર્ગ, મોહ, આશ્ચર્ય, ચિંતા, ધ્યાન વગેરે વિકારનો અભાવ છે, અને આત્મા અનંતદર્શન–
અનંત–જ્ઞાન–અનંતવીર્ય–અનંતઆનંદમય સચ્ચિદાનંદ સ્વરૂપ અવિનાશી અને નિર્વિકારી અવસ્થામાં રહે છે.
કરતાં પરમ પદની પ્રાપ્તિ એ જ મુખ્ય છે. પોતે લક્ષમાં લીધેલા પદની પ્રાપ્તિની નિરંતર ભાવના અને પરમ ધ્યેય
એવા સિદ્ધ સ્વરૂપી પરમાત્માના ગુણ ચિંતનમાં (શુદ્ધ–સ્વરૂપની ભાવનામાં) એકાગ્ર થઈ જવું તે શુદ્ધોપયોગ છે.
આ શુદ્ધોપયોગ નિર્વાણ અર્થાત્ સિદ્ધદશાની પ્રાપ્તિનું ખરેખર કારણ છે.
આ જ (સમ્યગ્દર્શન જ) ધર્મનો આધાર અને મુક્તિમાર્ગનું સુનિશ્ચિત સાધન છે, તેના વિના જ્ઞાન, ચારિત્ર કે
તપનું કાંઈ મૂલ્ય નથી, અને તેનાથી (સમ્યગ્દર્શનથી) અશુદ્ધતાનો નાશ થાય છે, તેના વિના સંસાર
પરિભ્રમણથી છૂટી શકાતું નથી.
હોય. તે જીવોએ પોતાની સંપૂર્ણ શુદ્ધતા પ્રાપ્ત કરેલી હોય છે; તેથી તેઓ જ આત્મસ્વરૂપની
PDF/HTML Page 16 of 17
single page version
કરી શકાય નહિ. પદાર્થોના સ્વરૂપનો તે પ્રકાશક છે. ત્રિકાળ અબાધિત સત્યરૂપ છે. વસ્તુઓ અનાદિ અનંત છે.
તેથી તેનું સ્વરૂપ પ્રકાશક તત્ત્વજ્ઞાન અને તેના સત્ય જ્ઞાતા પણ અનાદિ અનંત છે.
જૈનના શ્રમણો હોવાનું જણાવે છે છતાં ‘કર્મ આત્માને અજ્ઞાની કરે’ વિગેરે પ્રકારે કહી જૈનોને કર્મવાદી કહે છે
તેઓ શ્રમણાભાસો છે, તેઓ તેમની બુદ્ધિના અપરાધથી સૂત્રના સાચા અર્થને નહિ જાણનારા છે–એમ શ્રી
સમયસારની ગાથા ૩૩૦ થી ૩૪૪ સુધીમાં તેઓ કહે છે.
સમાનતા છે. લોક ઈશ્વરને કર્તા માને છે અને તે મુનિઓએ આત્માને પરનો કર્તા માન્યો એટલે બન્નેની
માન્યતા સમાન થઈ. લોકનો અને શ્રમણનો પરદ્રવ્યમાં કર્તાપણાનો વ્યવસાય સિદ્ધ કરે છે કે આ વ્યવસાય
સમ્યગ્દર્શન રહિત પુરુષોનો છે. (જુઓ સમયસાર ગાથા ૩૨૧ થી ૩૨૭)
૧–આ જગતમાં છ દ્રવ્યો જીવ, પુદ્ગલ, ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય આકાશ અને કાળ છે. આચાર્યદેવે
બદલી શકતી નથી, પ્રેરણા કરી શકતી નથી, સહાય કે મદદ આપતી નથી એટલે કે દરેક દ્રવ્ય ત્રણેકાળે
ત્રણલોકમાં સ્વતંત્ર જ છે. કોઈપણ દ્રવ્ય તેના ગુણ કે પર્યાય કોઈપણ બીજા દ્રવ્ય તેના ગુણ કે પર્યાયને કિંચિત્
માત્ર લાભ કે નુકશાન કરી શકે જ નહિ; આવું પરમ સત્ય વીતરાગ સર્વજ્ઞ દેવ અને તેમના યથાર્થ અનુયાયીઓ
જ જાણી–કહી શકે.
આત્મામાં જ અખંડપણે રહે છે. આત્માનો સમાજ આત્માની બહાર હોઈ શકે જ નહિ, માટે આત્માના
શુદ્ધભાવનું સેવન તે એક જ ખરી સમાજ સેવા છે. કોઈ પરનું તો કરી શકતું નથી, પછી તે પરની સેવા કેમ કરી
શકે? ન જ કરી શકે. આત્મા જો પર ઉપર લક્ષ કરે કે પોતાની અપૂર્ણ કે વિકારી અવસ્થા તરફ લક્ષ કરે તો તેને
વિકાર થયા વિના રહે નહિ અને જો પોતાના ત્રિકાળી અખંડ જ્ઞાયક સ્વભાવ તરફ લક્ષ કરે તો તેને શુદ્ધતા
પ્રગટ્યા વિના રહે જ નહિ. આત્માએ પોતાના ત્રિકાળી જ્ઞાયક સ્વભાવ (નિશ્ચયનય) નું તથા પોતાની વર્તમાન
વિકારી–અપૂર્ણ અવસ્થા (વ્યવહારનય) નું જ્ઞાન કરી પોતાના ત્રિકાળી જ્ઞાયક ધુ્રવ સ્વભાવ (નિશ્ચયનય) ને
આદરણીય માની તે તરફ વળતાં, તે ધુ્રવ સ્વભાવ (નિશ્ચયનય) ના આશ્રયે શુદ્ધતા પ્રગટે છે એમ જણાવ્યું છે.
PDF/HTML Page 17 of 17
single page version
(દુઃખ) હોય જ, ધર્મ હોય જ નહિ. પણ જે બીજાનું હું કાંઈ કરી શકું નહિ એમ માનતો હોય તેને જે શુભભાવ
ભગવાને તે સામે બળવાન લાલબત્તી આડી ધરી કહ્યું છે કે:–
તે કેમ હોય સુશીલ જે સંસારમાં દાખલ કરે?
બંધરૂપ જ, ખરાબ જ છે એમ જ્ઞાનીઓ જાણે છે. એ બન્ને ક્ષુદ્રાણીના ઉદરથી એકી સાથે જન્મેલા છે તેથી બન્ને
સાક્ષાત ક્ષુદ્ર છે. આ જાતની માન્યતા પ્રથમ થવી જોઈએ. માન્યતા થતાં જ તે શુભ ભાવ ટળી જાય નહીં, તેથી
જ્ઞાનીને પણ શુભ ભાવ થાય. પરંતુ જ્ઞાની અને અજ્ઞાનીનો આંતરો એ છે કે અજ્ઞાની શુભ ભાવને સારો માને,
ધર્મનું કારણ માને (જેને સારો માને તેને ટાળવા યોગ્ય કોઈ માને જ નહિ. પણ તે વિકાર હોવાથી બદલાઈને
થોડા વખતમાં અશુભ થયા વિના રહે નહીં. વળી શુભ ભાવ થાય ત્યારે પુણ્ય અને પાપ બન્ને પ્રકારના કર્મો
અને ઘણો થાય છતાં તેને તે કદી ધર્મ માને જ નહિ.
૧૦–જે સમ્યગ્દર્શન સહિત હોય તેને જ સાચાં વ્રત, દાન કે તપ, શીલ હોઈ શકે, અજ્ઞાનીને હોય નહિ.
૧૧–ધર્મની શરૂઆત સમ્યગ્દર્શનથી થાય છે. પોતાનું સ્વરૂપ યથાર્થ સમજ્યા વગર સમ્યગ્દર્શન થાય
પુરુષાર્થ તે ન કરે) ભવ્ય વૃદ્ધ, બાળ, રોગી, નિરોગી, સધન, નિર્ધન બધા પ્રગટ કરી શકે.
ગુણસ્થાને રહે છે. સાતમાગુણસ્થાનને અપ્રમત્ત ગુણસ્થાન કહેવામાં આવે છે. તે