PDF/HTML Page 1 of 21
single page version
PDF/HTML Page 2 of 21
single page version
ઓળખી શકાય નહિ.
સ્વ તરફ જ વળે.
વીર્યનો વેગ સ્વભાવ તરફ વળે જ નહિ.
PDF/HTML Page 3 of 21
single page version
ગણધરાદિ ગુરુઓએ પરમ અનુગ્રહપૂર્વક અમને ઉપદેશ
અમને પરમ અનુગ્રહ પૂર્વક શુદ્ધાત્મતત્ત્વનો જ ઉપદેશ
ગુરુઓએ અમારા ઉપર પ્રસન્ન થઈને અમને પ્રસાદી તરીકે
પણ શુદ્ધાત્મતત્ત્વના ઉપદેશથી જ નિજવૈભવ પ્રગટ્યો છે.
શુદ્ધાત્માની જ મુખ્યતા (–આદર, આશ્રય) કરાવેલ છે, માટે
સમયસારમાં દર્શાવીએ છીએ.... આ સમયસારમાં જેવું
મળ્યો જ નથી, ભગવાનનો કે સંતોના અનુગ્રહ તેના ઉપર
PDF/HTML Page 4 of 21
single page version
પ્રશ્ન:– ૧. સમ્યક્ત્વ અને ચારિત્ર કોને કહે છે અને તેને ધારણ કરનાર જૈનનું સ્વરૂપ શું–તે વિષે એક
સાચા દેવ, નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રની એકતાસ્વરૂપ મોક્ષમાર્ગ જેને પરિણમ્યો છે અને જે અંતર્બાહ્ય નિર્ગ્રંથ
છે એવા મુનિરાજ તે સાચા ગુરુ, અને મિથ્યાત્વ–રાગ–દ્વેષ રહિત આત્માનો શુદ્ધ પરિણામ તે સાચો ધર્મ, –એ
પ્રમાણે સાચા દેવ–ગુરુ–ધર્મની દ્રઢ સમ્યક્ પ્રતીતિ; (૧) જીવાદિ સાત તત્ત્વોની સાચી પ્રતીતિ; (૨) સ્વપરનું
યથાર્થ શ્રદ્ધાન્; અને (૪) નિજ શુદ્ધાત્માનું સમ્યક્ શ્રદ્ધાન;–આ લક્ષણો સહિત જે શ્રદ્ધાન હોય છે તે નિશ્ચય
સમ્યગ્દર્શન છે. સમ્યગ્દર્શન તે ધર્મ–ચારિત્ર–મોક્ષમાર્ગનું મૂળ છે. જેમ મૂળ વિના વૃક્ષ હોય નહિ, તેમ નિશ્ચય
સમ્યગ્દર્શન વિના ધર્મ હોય નહિ. નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન ચતુર્થ ગુણસ્થાને થાય છે, ચોથા ગુણસ્થાનથી માંડીને
સાદિ–અનંત સિદ્ધ દશામાં પણ તેનો સદ્ભાવ હોય છે. આ નિશ્ચય સમ્યગ્દર્શન તે સમ્યકત્વ–અર્થાત્ શ્રદ્ધા ગુણનું
પરિણમન છે.
અત્યંત નિર્વિકાર આત્મપરિણામ તે ચારિત્ર છે. આવી નિર્વિકાર સ્વરૂપ–સ્થિરતારૂપ ચારિત્ર–પર્યાય તે
ચારિત્રગુણનું શુદ્ધ પરિણમન છે.
તેમણે દર્શાવેલા મિથ્યાત્વાદિ દોષાને જીતવાના ઉપાયભૂત નિશ્ચયસમ્યગ્દર્શનજ્ઞાનચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગના
અનુગામી તે જૈન છે. તે જેટલે અંશે મિથ્યાત્વાદિ દોષોને જીતે છે તેટલે અંશે તેને જિન કહેવાય છે. અથવા, નિજ
શુદ્ધાત્મદ્રવ્યના આશ્રયે મિથ્યાત્વ–રાગ–દ્વેષાદિને જીતનારી નિર્મળ પરિણતિ જેણે પ્રગટ કરી છે તે જૈન છે.
સમ્યગ્દર્શન વગર સાચું જૈનપણું હોતું નથી.
PDF/HTML Page 5 of 21
single page version
નિમિત્તાદિની અપેક્ષાએ આ ઉપચાર કર્યો છે’ એમ જાણવું; અને એ પ્રમાણે જાણવાનું નામ જ બંને નયોનું ગ્રહણ
છે. પણ બંને નયોના વ્યાખ્યાનને સમાન સત્યાર્થ જાણી ‘આ પ્રમાણે પણ છે તથા આ પ્રમાણે પણ છે’ એવા
ભ્રમરૂપ પ્રવર્તવાથી તો બંને નયો ગ્રહણ કરવા કહ્યા નથી.
કોઈમાં મેળવી–ભેળસેળ કરી નિરૂપણ કરે છે;–માટે એવા જ શ્રદ્ધાનથી મિથ્યાત્વ છે તેથી તેનો ત્યાગ કરવો, તેનો
આશ્રય છોડવો. વળી નિશ્ચયનય તેને જ એટલે કે સ્વદ્રવ્ય–પરદ્રવ્યને, સ્વદ્રવ્ય–પરદ્રવ્યના ભાવોને અને કારણ–
કાર્યદિકને યથાવત્ (–જેવું તેમનું સ્વરૂપ છે તેમ જ) નિરૂપણ કરે છે, તથા કોઈને કોઈમાં મેળવતો નથી–
ભેળસેળ કરતો નથી; તેથી એવા જ શ્રદ્ધાનથી (–નિશ્ચયનય અનુસાર શ્રદ્ધાનથી જ) સમ્યક્ત્વ થાય છે. માટે
તેનું શ્રદ્ધાન કરવું–તેનો આશ્રય કરવો. આ પ્રમાણે વ્યવહારનય હેય છે અને નિશ્ચયનય ઉપાદેય છે, તો તે બંને
સમકક્ષી કેમ હોઈ શકે? –ન હોઈ શકે.
તેને મોક્ષમાર્ગ થયો એમ પણ કહીએ છીએ. પરમાર્થથી સમ્યક્ ચારિત્ર થતાં જ સાક્ષાત્ મોક્ષમાર્ગ થાય છે.
અસંયત સમ્યગ્દ્રષ્ટિને વીતરાગભાવરૂપ મોક્ષમાર્ગનું શ્રદ્ધાન થયું છે, તેથી તેને મોક્ષમાર્ગી કહીએ છીએ, અને
વીતરાગ ચારિત્રરૂપ પરિણમતાં સાક્ષાત્ મોક્ષમાર્ગ થશે. સમ્યગ્દર્શન થતાં ચોથા ગુસ્થાને મોક્ષમાર્ગની અંશે
શરૂઆત તો થઈ ચૂકી છે, પણ હજી ચારિત્રદશા નહિ હોવાથી સાક્ષાત્ મોક્ષમાર્ગ થયો નથી–એમ જાણવું. અને
સાક્ષાત્ મોક્ષમાર્ગ નહિ હોવાથી (–અંશે મોક્ષમાર્ગ હોવાથી) તેના મોક્ષમાર્ગને ઉપચાર મોક્ષમાર્ગ કહ્યો છે–એમ
સમજવું.
અર્થે મોક્ષનો ઉપાય કરે; તથા પોતાથી ભિન્ન પરને જાણે ત્યારે પરદ્રવ્યથી ઉદાસીન થઈ રાગાદિક છોડી
મોક્ષમાર્ગમાં પ્રવર્તે; તેથી એ બંને જાતિનું શ્રદ્ધાન થતાં જ મોક્ષનો ઉપાય થાય. આ પ્રમાણે જીવ–અજીવનું શ્રદ્ધાન
કરતાં મોક્ષનું પ્રયોજન સિદ્ધ થાય છે.
(૨) પુરુષાર્થ પૂર્વક તત્ત્વનિર્ણય કરવામાં ઉપયોગ લગાવવાથી સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ થાય.
PDF/HTML Page 6 of 21
single page version
ઉત્તર: ૪
અપકર્ષણાદિરૂપે થાય છે એવું નિરૂપણ તે નિશ્ચય છે, અને જીવના પરિણામ તેમાં નિમિત્ત હોવાથી, જીવના
કાર્ય,–એ કારણ–કાર્યનું કથન સ્વાશ્રિત હોવાથી અને પરનાં કારણકાર્ય સાથે ભેળસેળ વિનાનું હોવાથી તે
નિશ્ચય છે.
પામતા નથી તે કથન સ્વાશ્રિત હોવાથી, અને કર્મ વગેરે પરદ્રવ્ય સાથે ભેળસેળ વિનાનું હોવાથી, નિશ્ચય છે.
અઘાતિ કર્મોના કારણે સિદ્ધત્વ પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી તે કથન પરદ્રવ્ય સાથે–મેળવીને–ભેળસેળ કરીને હોવાથી
ઉત્તર: ૪
યથાસ્થિત, પરિપૂર્ણરૂપે, અત્યંત સ્પષ્ટ, એકસાથે જાણે છે. વળી કેવળજ્ઞાનનો કોઈ એવો જ અદ્ભુત અચિંત્ય
સ્વભાવ છે કે તે પોતપોતાના અનંત ધર્મો સહિત સર્વ દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયોને યુગપત્ પ્રત્યક્ષ જાણી લે છે. આ
જ્ઞાનમાં કોઈ પણ જ્ઞેય અજ્ઞાત રહે તો ખરેખર તેને કેવળજ્ઞાન જ ન કહેવાય. છદ્મસ્થ પણ અપેક્ષિત ધર્મને જાણે
છે તે સર્વજ્ઞ કેમ ન જાણે?
સંવર–નિર્જરા મોક્ષમાર્ગ છે. શુભભાવ બંધમાર્ગ છે. બંધમાર્ગ મોક્ષમાર્ગ કેમ હોઈ શકે? ન જ હોઈ શકે.
સમકિતીને શુભ–ભાવના કાળે જે સંવર–નિર્જરા થાય છે તે શુભભાવથી નહિ, પણ અંતરમાં જેટલા અંશે
સ્વભાવની દ્રષ્ટિ–જ્ઞાન–સ્થિરતા પરિણમી છે તેના કારણે થાય છે. તે કાળે જેટલો શુભભાવ છે તેનાથી તો બંધ
જ છે.
PDF/HTML Page 7 of 21
single page version
પ્રશ્ન: પ
(૩) વિગ્રહગતિવાળા જીવોને માત્ર તૈજસ અને કાર્મણ શરીર હોય.
પ્રશ્ન: ૬
શ્રુતજ્ઞાન ઉપયોગ વર્તે છે અને (૪) તેનો અભાવ થતાં તે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરશે. –આ દરેક વાક્યોમાં ક્યો ક્યો
અભાવ લાગુ પડે છે, તે લખો.
ક્ષાયિક સમ્યક્ત્વ કર્તાનું ઈષ્ટ હોવાથી તે કર્મ છે.
ભવ્ય જીવે, સાધકતમ કરણ એવા પોતાના સમ્યક્ત્વગુણ વડે અથવા સમ્યક્ત્વગુણથી અભેદ એવા પોતાના
સમ્યક્ત્વગુણ અથવા પોતાનો આત્મા તે અપાદાન છે.
પ્રશ્ન: ૬
PDF/HTML Page 8 of 21
single page version
જિનશાસનની ઉત્તમતા છે; તેની જ ઉપાસના કરવાનો જિનશાસનનો
ભાવપ્રાભૃત એટલે ભાવોમાં સાર; જીવના ભાવોમાં સારભૂત ભાવ ક્યો છે? એટલે કે મોક્ષના કારણરૂપ
કારણ છે, તે કાંઈ મોક્ષનું કારણ નથી. અને મિથ્યાત્વ રહિત તથા રાગદ્વેષ રહિત એવા સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–
ચારિત્રરૂપ જે શુદ્ધભાવ છે તે ધર્મ છે, તે મોક્ષનું કારણ છે, અને જિનશાસનમાં ભગવાને આવા શુદ્ધભાવને જ
સારભૂત કહ્યો છે.
સીમંધર પરમાત્મા પાસે ગયા હતા, તે સીમંધર ભગવાન
PDF/HTML Page 9 of 21
single page version
જિનેશ્વરભગવાનની દિવ્યવાણી મહાવિદેહક્ષેત્રમાં સાક્ષાત્ સાંભળીને આચાર્યદેવ અહીં આવ્યા, ને તેમણે આ
સમયસાર વગેરે મહાન શાસ્ત્રો રચ્યાં. તેમાં જિનેશ્વર ભગવંતોએ શું કહ્યું છે તે તેમણે જાહેર કર્યું છે. આ ગાથામાં
કહે છે કે:– જિનશાસનમાં જિનેન્દ્રદેવોએ વ્રત–પૂજાદિક શુભરાગમાં પુણ્ય કહ્યું છે, ને આત્માના મોહ ક્ષોભરહિત
શુદ્ધપરિણામને ધર્મ કહ્યો છે. જુઓ, આ વીતરાગી સંતની વીતરાગી વાણી! વીતરાગભાવ તે જ જૈનધર્મ છે,
રાગ તે જૈનધર્મ નથી.
વચ્ચે આકાશ–પાતાળ જેવું અંતર છે. પાપ જુદી ચીજ છે, પુણ્ય દૂસરી ચીજ છે, ને ધર્મ તીસરી ચીજ છે. પુણ્ય–
પાપ એ બંને બર્હિમુખી ભાવો છે, ને ધર્મ તો આત્માનો અંર્તમુખી ભાવ છે. અહો! અંતર્મુખ થઈને
ચૈતન્યસ્વભાવનું નિરીક્ષણ કરો... ચૈતન્યસ્વભાવનું નિરીક્ષણ કરતાં સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ શુદ્ધપરિણામ
થાય છે, તેને જ ભગવાને ધર્મ કહ્યો છે. આ જ વાત સમયસારમાં કહી છે કે જે શુદ્ધઆત્માને અનુભવે છે તે
સમસ્ત જિનશાસનને અનુભવે છે.
કેવી માન્યતા છે તે પંડિત જયચંદ્રજીએ ભાવાર્થમાં બતાવ્યું છે. લોકોત્તર એવા જિનેન્દ્રભગવાન તો કહે છે કે
પુણ્ય તે ધર્મ નથી; સમ્યગ્દ્રષ્ટિ વગેરે પણ લોકોત્તરદ્રષ્ટિવાળા છે ને તેઓ પણ એમ જ માને છે. અને લૌકિકજનો
એટલે કે એકલા વ્યવહારને જ ધર્મ માનનારા મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવો વ્રત–પૂજા વગેરેના શુભરાગને ધર્મ માને છે. પણ
તે ખરેખર ધર્મ નથી. ધર્મ તો તે ને કે જેનાથી જન્મ–મરણનો નાશ થાય. એવો ધર્મનો મોહ–ક્ષોભરહિત જીવના
શુદ્ધપરિણામ છે. આવા શુદ્ધઆત્મપરિણામને ધર્મ જાણવો તે જ યથાર્થ છે એટલે તે જ નિશ્ચય છે, અને પુણ્યને
ધર્મ કહેવો તે તો માત્ર લૌકિકજનોનું કથન છે, તે લોકોક્તિને વ્યવહાર કહ્યો છે. તે લૌકિક કથનને જ જે યથાર્થ
માની લ્યે છે, એટલે કે રાગરહિત નિશ્ચયધર્મનું સ્વરૂપ તો સમજતા નથી ને શુભરાગને ઉપચારથી ધર્મ કહ્યો તેને
જ ખરેખર ધર્મ માની લ્યે છે તેઓ લૌકિકજન છે, તેઓ ખરેખર જૈનમતી નથી પણ અન્યમતી છે.
શુભ–રાગ તે જ જિનધર્મ છે એમ લૌકિકજનો તથા અન્યમતીઓ માને છે, પરંતુ લોકોત્તર એવા જૈનમતમાં તો
એવું નથી. લોકોત્તર એવા જિનશાસનમાં તો ભગવાને વીતરાગભાવને જ ધર્મ કહ્યો છે. ચિદાનંદ
આત્મસ્વભાવને અંતર્મુખ શ્રદ્ધા–જ્ઞાનમાં લઈને તેમાં લીનતારૂપ શુદ્ધભાવ તે જ જૈનધર્મ છે, તેનાથી જ જન્મ–
મરણનો અંત આવીને મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે, તે જ જ્ઞેયરૂપ છે.
ખરો, આ તારા હિતની જ વાત છે. જૈનધર્મ શું ચીજ છે એની વાત પણ તેં હજી સાંભળી નથી, એટલે તને નવું
લાગે છે; બાકી તો અનાદિકાળથી તીર્થંકર ભગવંતો એ વાત કહેતા આવ્યા છે, ને તે પ્રમાણે સાધી સાધીને
અનંતા જીવો મોક્ષ પામ્યા છે. હજારો વર્ષથી સંતો એ વાત કહેતા જ આવ્યા છે, દોઢસો વર્ષ પહેલાંં જયપુરના
PDF/HTML Page 10 of 21
single page version
ભવિષ્યમાં પણ સંતો એમ જ કહેશે. ત્રણે કાળે એક જ પ્રકારનો જૈનધર્મ છે. અહો, આ પરમ સત્ય વાત છે.
પરંતુ, આ વાત માનવા જાય ત્યાં અત્યાર સુધીની પંડિતાઈ કરી તે પાણીમાં જાય છે, એટલે કેટલાકને
ખળભળાટ થઈ જાય છે. પણ જો આત્માનું હિત કરવું હોય–શ્રેય કરવું હોય તો આ સમજ્યે જ છૂટકો છે. ભાઈ
રે! તારા આત્માના હિતને માટે તું આ સમજ. બહારની શેઠાઈ ને શાસ્ત્રની પંડિતાઈ તો અનંતવાર મળી તેમાં
તારું કાંઈ હિત નથી. આ ચૈતન્યસ્વભાવ અને તેનો વીતરાગી ધર્મ શું છે તે સમજ, તેમાં જ સાચી પંડિતાઈ છે.
માટે હે વત્સ! તારું શ્રેય શેમાં છે તે જાણીને તેને તું સમાચર.
ધરાવે કે પંડિત નામ ધરાવે કે ત્યાગી નામ ધરાવે, પરંતુ મોહાદિ રહિત યથાર્થ જૈનધર્મ શું છે તેને જે સમજતા
નથી ને રાગને જ ધર્મ માની રહ્યા છે તો તે પણ ખરેખર લૌકિકજનો જ છે, લૌકિકજનોની માન્યતાથી તેની
માન્યતામાં કાંઈ ફેર નથી. ધર્મની ભૂમિકામાં શુભભાવ આવે ભલે, પણ તે પોતે ધર્મ નથી; તેમ જ તે કરતાં
તેનાથી ધર્મ થઈ જશે એમ પણ નથી. રાગને ક્યાંય ધર્મ કહ્યો હોય તો ત્યાં તે આરોપીત કથન સમજવું, ઉપચાર
સમજવો, લૌકિક રૂઢિનું કથન સમજવું, પણ તે રાગને ખરેખર ધર્મ ન સમજવો. ધર્મ તો તે વખતના
સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ શુદ્ધભાવને જ સમજવો.
શુદ્ધભાવરૂપ ને બીજો શુભરાગરૂપ–એમ બે પ્રકારના મોક્ષમાર્ગ નથી. મોક્ષમાર્ગ કહો કે ધર્મ કહો, તે એક જ પ્રકારે
છે. મોહક્ષોભરહિત એવો જે વીતરાગી શુદ્ધભાવ તે જ ધર્મ છે, ને જે રાગ છે તે ધર્મ નથી.
કહ્યા છે. સાધકજીવને શુભરાગ વખતે હિંસાદિનો અશુભ રાગ ટળ્યો તે અપેક્ષાએ, તથા સાથે રાગરહિત
જ્ઞાનાનંદ–સ્વભાવની દ્રષ્ટિપૂર્વક વીતરાગી અંશો પણ વર્તે છે તે અપેક્ષાએ, તેના વ્રતાદિને પણ ઉપચારથી ધર્મ
કહેવાય. પરંતુ આવો ઉપચાર ક્યારે? કે સાથે અનુપચાર એટલે કે નિશ્ચય શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ ધર્મ વર્તે છે
ત્યારે. પરંતુ અહીં તો ઉપચારની વાત નથી, અહીં તો પહેલાંં યથાર્થ વસ્તુરૂપ નક્કી કરવાની વાત છે.
પહેલાંં ૭૭ મી ગાથામાં આચાર્યદેવે કહ્યું હતું કે: હે ભવ્ય! જીવના પરિણામ અશુભ, શુભ, અને શુદ્ધ એમ ત્રણ
પ્રકારનાં છે. તેસા શુદ્ધપરિણામ તો આત્માના સ્વભાવરૂપ છે. તે ત્રણ પ્રકારના ભાવોમાંથી જેમાં શ્રેય હોય તેને
તું સમાચર! એટલે કે શુદ્ધભાવમાં જ મારું શ્રેય છે–એમ નક્કી કર, ને તેને જ મોક્ષનું કારણ જાણીને તું આચર!
સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ રત્નત્રય છે તે જ ત્રણ ભુવનમાં સારરૂપ છે; અને તેની પ્રાપ્તિ જિનશાસનમાં જ
થાય છે, તેથી જિનશાસનની ઉત્તમતા છે. પુણ્ય વડે જિનશાસનની ઉત્તમતા નથી. સમ્યગ્દ્રષ્ટિના પુણ્ય પણ
PDF/HTML Page 11 of 21
single page version
મહત્તા છે, ને તેની જ ઉપાસના કરવાનો જિનશાસનમાં ઉપદેશ છે. જે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રને આરાધે છે તે
જ જિનશાસનને આરાધે છે; જે રાગને ધર્મ માને છે તે જિનશાસનનો ભક્ત નથી પણ જિનશાસનનો વિરાધક
છે. માટે હે ભાઈ! તું તારા હિતને માટે શુદ્ધભાવને જ ધર્મ જાણીને શુદ્ધભાવ પ્રગટ કર; શુદ્ધભાવ વિના વ્રત–તપ–
પૂજા સર્વે નિષ્ફળ છે, તેમાં તારું શ્રેય નથી.
પર તરફનો ઝૂકાવ છે, તેમાં સ્વભાવની એકતા નથી, તેથી તે ધર્મ નથી પણ પુણ્ય છે. જુઓ બે હજાર વર્ષ
પહેલાંં ગીરનાર ઉપર ધરસેનાચાર્યદેવે પુષ્પદંત–ભૂતબલિ મુનિઓને ભગવાનની પરંપરાનું અપૂર્વ જ્ઞાન આપ્યું;
અને તે પુષ્પદંત–ભૂતબલિ આચાર્યોએ તે શ્રુતને
ભાવ, જિનમંદિર કરાવવાનો તથા તેની પ્રતિષ્ઠા કરાવવાનો ભાવ, ભક્તિનો ભાવ, જે ભૂમિમાં તીર્થંકરો–સંતો
વિચર્યા તે ભૂમિની જાત્રાનો ભાવ–ઈત્યાદિ શુભભાવ પણ થાય છે, પણ ધર્મી તેને ધર્મ માનતા નથી; કેમકે તે
શુભભાવથી સ્વભાવ સાથે એકતા નથી થતી પણ તેનું વલણ પર તરફ જાય છે, તેમાં સ્વભાવ તરફનો ઝૂકાવ
નથી પણ પર તરફનો ઝૂકાવ છે, તેનાથી પુણ્ય બંધ થાય છે, પણ મોક્ષ થતો નથી; તે વખતે ધર્માત્માને
શુદ્ધઆત્માના શ્રદ્ધા–જ્ઞાનપૂર્વક જેટલો શુદ્ધભાવ વર્તે છે તેટલો ધર્મ છે. ધર્મના ભાવમાં બહારનું–પરનું અવલંબન
ન હોય, તેમાં તો એક શુદ્ધઆત્માનું જ અવલંબન છે. મોટા રાજાને કે રંકને, બધાયને માટે ધર્મનો આ એક જ
માર્ગ છે. મોટા રાજા હો કે રંક હો, કોઈને પણ પુણ્યથી ધર્મ થઈ જાય–એમ બનતું નથી. કોઈ પણ જીવને માટે
પોતાના શુદ્ધ ચિદાનંદસ્વભાવની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન તથા એકાગ્રતારૂપ શુદ્ધપરિણામ તે જ ધર્મ છે, ને પૂજા–વ્રતાદિક
શુભરાગ તે બંધનું જ કારણ છે; તે ધર્મ નથી ને ધર્મીને તેનો આદર નથી. જેને રાગનો આદર છે તે ધર્મી નથી.
રાગના ફળમાં કાંઈ સ્વભાવ સાથે એકતા થતી નથી, તેના ફળમાં તો સ્વર્ગાદિનો બાહ્યસંયોગ મળે છે. તેથી જેને
પુણ્યની પ્રીતિ છે, તેને ભોગની પ્રીતિ છે, અને તે જ પુણ્યને ધર્મ માને છે. એ રીતે લૌકિકજનો જ પુણ્યને ધર્મ કહે
છે. ભગવાન જિનેન્દ્રદેવે તો રાગાદિ રહિત શુદ્ધભાવને જ ધર્મ કહ્યો છે.
જે માને છે, તેને તો તીવ્રમિથ્યાત્વરૂપ મોહ છે. અને ક્રોધ–માન–માયા–લોભ, રાગ–દ્વેષ આદિ ભાવો વડે
ચૈતન્યનો ઉપયોગ ડામાડોળ–અસ્થિર થાય છે તેથી તે ક્ષોભ છે. આવા મોહ ને ક્ષોભરહિત જે સમ્યક્ત્વ અને
સ્થિરતારૂપ શુદ્ધપરિણામ છે તે જ ધર્મ છે. આત્મા સાથે તેની એકતા હોવાથી તે જ ખરેખર આત્માના પરિણામ
છે. પહેલાંં ચિદાનંદ સ્વભાવની સમ્યક શ્રદ્ધાવડે વિપરીત શ્રદ્ધારૂપ દર્શનમોહનો અભાવ થતાં–સમ્યગ્દર્શનરૂપ
શુદ્ધઆત્મપરિણામ પ્રગટે છે તે ધર્મ છે. તથા પછી સ્વરૂપમાં એકાગ્ર થઈને ઉપયોગ સ્થિર થતા ક્રોધાદિ રહિત
વીતરાગીશુદ્ધ પરિણામ પ્રગટે છે તે ધર્મ છે. આ રીતે શુદ્ધઆત્મસ્વરૂપની દ્રષ્ટિ અને સ્થિરતારૂપ વીતરાગી
પરિણામ તે જ ધર્મ છે એમ જિનશાસનમાં જિનેન્દ્રભગવાને કહ્યું છે.
શકતો નથી, તે તેના જ કારણે મરે કે જીવે છે, હું તો જ્ઞાન
PDF/HTML Page 12 of 21
single page version
ઊઠે તેને પણ સર્વજ્ઞભગવાને ધર્મ કહ્યો નથી; કેમ કે તે શુભવૃત્તિથી પણ ઉપયોગ ક્ષોભિત થાય છે ને
સ્વરૂપસ્થિરતામાં ભંગ પડે છે. ચૈતન્યના આનંદની લીનતા છોડીને કોઈ પણ પર પદાર્થના આશ્રયે જે ભાવ થાય
તે ધર્મ નથી. જો પૂજા કે વ્રતાદિનો શુભરાગ તે ધર્મ હોય તો તો સિદ્ધદશામાંય તે ભાવ ટકી રહેવા જોઈએ. –પણ
એમ થતું નથી, કેમ કે રાગ તો સિદ્ધદશાનો બાધક છે, તેનો અભાવ થાય ત્યારે કેવળજ્ઞાન ને સિદ્ધદશા પ્રગટે છે.
માટે સર્વ પરદ્રવ્યોથી અત્યંત નિરપેક્ષ, –શુભરાગથી પણ પાર, શુદ્ધચૈતન્યપદના શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર સિવાય
બીજા કોઈ જૈનધર્મ નથી. આ રીતે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ શુદ્ધભાવોને જ તારા પરમશ્રેયનું કારણ જાણીને
હે જીવ! સર્વ ઉદ્યમથી તેની ઉપાસના કર.
ઉત્તર:– અરે ભાઈ, પુણ્ય તો રાગ છે ને ધર્મ તો આત્માનો વીતરાગભાવ છે; રાગ તે આત્માના
એકતા થતી નથી પણ તેનાથી તો ક્ષોભ થાય છે ને બહારમાં જડનો સંયોગ મળે છે, માટે તે પુણ્ય ધર્મનું કારણ
નથી.
ઉત્તર:– ભાઈ, પુણ્ય તો વિકાર છે, તે ધર્મનું કારણ છે જ નહીં. પહેલાંં ધર્મનું સાચું કારણ શું છે તે તો
વ્યવહાર–કારણ કહી–કહીને તેના ઉપર તું જોર દે છે, તો તને ખરેખર સ્વભાવની રુચિ નથી પણ રાગની જ રુચિ
છે; ‘કોઈ પ્રકારે રાગથી ધર્મ થાય!’ એવી તારી રાગબુદ્ધિ છે પણ રાગરહિત ચિદાનંદસ્વભાવ ઉપર તારી દ્રષ્ટિ
નથી, અને તે વિના ધર્મ થતો નથી. તને રાગની રુચિ છે એટલે તને તો ધર્મ જ નથી, તો ધર્મનું નિમિત્ત કોને
કહેવું? જે જીવ રાગની રુચિ છોડીને સ્વભાવની રુચિવડે સમ્યગ્દર્શનાદિ ધર્મ પ્રગટ કરે તેને પછી બીજામાં ધર્મના
નિમિત્તપણાનો ઉપચાર આવે; પણ અજ્ઞાનીને તો ધર્મ જ નથી એટલે તેના રાગમાં તો ધર્મના નિમિત્તપણાનો
ઉપચાર પણ થતો નથી. અહો, અરાગીધર્મને રાગનુંજ અવલંબન નથી, આત્મા પોતે જ પોતાના સમ્યગ્દર્શનાદિ
ધર્મનું અવલંબન છે, આત્માથી ભિન્ન બીજું કોઈ અવલંબન છે જ નહિ. –આમ નક્કી કરીને અંતર્મુખ થઈને
આત્મસ્વભાવનું અવલંબન લ્યે ત્યારે જ ધર્મ થાય છે. અનાદિથી જીવે બહારના અવલંબનમાં જ ધર્મ માન્યો છે,
પણ પોતાના આત્માનું અવલંબન કદી કર્યું નથી. આત્માનો સ્વભાવ એવો છે કે તેનું અવલંબન કરતાં ભવનો
નાશ થઈ જાય છે. અહો! આવો સ્વભાવ અંતરમાં પડ્યો છે તે તો અજ્ઞાનીને દેખાતો નથી, –આવા સ્વભાવનું
અવલંબન કરું તો ધર્મ થાય–એમ અંતરનું કારણ તો તેને લક્ષમાં આવતું નથી, ને ‘પુણ્ય તે વ્યવહાર–કારણ તો
છે ને!’ એમ રાગ ઉપરથી દ્રષ્ટિ ખસતી નથી. ચિદાનંદ સ્વભાવ રાગ વગરનો છે તેની રુચિ કરીને તે તરફ ન
ઝૂકતાં, રાગની રુચિ કરીને તેમાં જ લીન વર્તે છે તેથી અનંતકાળથી જીવ સંસારમાં રખડે છે. ચૈતન્યસ્વભાવ જ
હું છું, રાગ હું નથી–એમ એકવાર પણ સ્વભાવ અને રાગ વચ્ચે ત્રિરાડ પાડીને અંર્તસ્વભાવ તરફ ઝૂકી જાય
તો અલ્પકાળમાં ભવનો નાશ થઈને મુક્તિ પામે. માટે આચાર્યદેવ કહે છે કે હે ભવ્ય! તું આવા શુદ્ધભાવરૂપ
જૈનધર્મની રુચિ કર, ને રાગની રુચિ છોડ. જેને રાગની–પુણ્યની રુચિ છે તેને જૈનધર્મની રુચિ નથી.
PDF/HTML Page 13 of 21
single page version
સમયસારમાં આચાર્યદેવે આત્માને ‘જ્ઞાયકમાત્ર’ કહીને ઓળખાવ્યો છે. આત્માને જ્ઞાયકમાત્ર કહ્યો તેનો
અનંતગુણો આત્મામાં અનાદિઅનંત રહેલા છે પરંતુ જ્ઞાનાદિ ગુણોથી વિરુદ્ધ એવા રાગાદિ વિકારથી અને જડથી
આત્મસ્વભાવની ભિન્નતા બતાવવા તેને જ્ઞાનમાત્ર કહ્યો છે; ને એ રીતે જ્ઞાનને લક્ષણ બનાવીને અનંતગુણથી
અભેદ આત્મા લક્ષિત કરાવ્યો છે. જ્ઞાનલક્ષણથી લક્ષિત થતા આત્મામાં કેવી કેવી શક્તિઓ છે તેનું આ વર્ણન
ચાલે છે. ઓગણીસમી ‘પરિણામશક્તિ’ નું વર્ણન કર્યું, હવે વીસમી ‘અમૂર્તત્વ’ નામની શક્તિ વર્ણવાય છે.
અસંખ્ય પ્રદેશમાં ક્યાંય કાળો–લીલો–લાલ–પીળો કે સફેદ એવો કોઈ વર્ણ નથી; સુગંધ કે દુર્ગંધ એવી કોઈ ગંધ
પણ આત્મામાં નથી, આત્માના અસંખ્યપ્રદેશો આનંદરૂપી રસથી ભરેલા છે પરંતુ તીખો–કડવો–કસાયેલો–ખાટો
કે મીઠો એવા કોઈ રસ આત્મામાં નથી; તેમ જ લૂખો કે ચીકણો–ઠંડો કે ગરમ–કઠોર કે કોમળ ને હલકો કે ભારે
એવો કોઈ સ્પર્શ પણ આત્મપ્રદેશમાં નથી. આત્મા વર્ણ–ગંધ–રસ–સ્પર્શથી શૂન્ય અમૂર્તિક પ્રદેશોવાળો છે. આવો
અમૂર્તિક આત્મા ઈન્દ્રિયોદ્વારા દેખાતો નથી પણ અતીન્દ્રિય–જ્ઞાનદ્વારા જ અનુભવમાં આવે છે.
ઓળખાવતા જાય છે. શક્તિને ઓળખીને તેનું સેવન કરતાં તે શક્તિનું નિર્મળ પરિણમન થાય છે.
અમૂર્ત એવો તારો ચૈતન્ય–આત્મા ને મૂર્ત એવાં જડ કર્મો તે બંને એકક્ષેત્રે હોવા છતાં સ્વભાવથી સર્વથા જુદાં
PDF/HTML Page 14 of 21
single page version
આવો તારો અમૂર્તસ્વભાવ છે. સિદ્ધભગવંતોને જે અમૂર્ત પણું પ્રગટ્યું તે ક્યાંથી પ્રગટ્યું? પહેલેથી આત્માનો
અમૂર્તસ્વભાવ હતો તે જ પ્રગટ્યો છે; પહેલાંં આત્મા મૂર્ત હતો ને પછી કર્મો ટળતાં અમૂર્ત થયો–એમ કાંઈ નથી.
મૂર્તના સંબંધથી આત્માને મૂર્ત કહેવો તે તો ઉપચારથી જ છે, ખરેખર કાંઈ આત્મા મૂર્ત નથી. કર્મની ઉપાધિ
તરફ ન જોતાં સહજ આત્મ પ્રદેશો અમૂર્ત છે. આત્માના અમૂર્તપણાનો નિર્ણય કરે તોય મૂર્તિક પદાર્થો (શરીર–
કર્મો વગેરે) સાથેની એકતાબુદ્ધિ છૂટી જાય; અને, રાગાદિ વિકાર જો કે અરૂપી છે તો પણ તે કર્મના સંબંધની
અપેક્ષા રાખે છે, તેથી જ્યાં કર્મનો સંબંધ તોડી નાંખ્યો ત્યાં વિકાર સાથેની એકતાબુદ્ધિ પણ છૂટી જાય છે.
અજ્ઞાનીને એમ લાગે છે કે મારું જ્ઞાન જડમાં ચાલ્યું જાય છે અથવા તો જડનો રસ (જુંબુનો સ્વાદ વગેરે) મારા
જ્ઞાનમાં આવી જાય છે; પરંતુ ખરેખર કાંઈ અમૂર્તિકજ્ઞાન મૂર્તપદાર્થમાં ચાલ્યું જતું નથી, તેમ જ મૂર્ત પદાર્થનો
રસ કાંઈ અમૂર્તિકજ્ઞાનમાં આવી જતો નથી. પણ અજ્ઞાની તે સ્વાદ વગેરેને જાણતાં ત્યાં જ રાગ કરીને રાગમાં
રોકાઈ જાય છે ને જ્ઞાનના વાસ્તવિક સ્વાદને ભૂલી જાય છે–ભિન્ન જ્ઞાનને ભૂલી જાય છે. એ રીતે અજ્ઞાનથી
તેને જડ સાથે એકત્વપણાની બુદ્ધિ થઈ ગઈ છે. જ્ઞાની તો જાણે છે કે મારું અમૂર્તિકજ્ઞાન જડથી તો જુદું જ છે, ને
રાગથી પણ જુદુ છે. મારું જ્ઞાન તો અતીન્દ્રિયઆનંદના સ્વાદવાળું છે.
તેના ગુણો મૂર્ત અને તેની અવસ્થા (કર્મ–શરીર વગેરે) પણ મૂર્ત છે. આ રીતે અમૂર્તિક અને મૂર્તિક બંને
વસ્તુના દ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવ ત્રિકાળ જુદેજુદા છે. એકક્ષેત્રાવગાહીપણું હોવા છતાં બંનેના પ્રદેશો ભિન્ન ભિન્ન
છે. આત્માના પ્રદેશો અમૂર્તિક છે, ને શરીર–કર્મ વગેરેના પ્રદેશો મૂર્ત છે. આત્મા અમૂર્તિક હોવાથી તેનું જ્ઞાન પણ
અમૂર્ત છે, તેનું સમ્યગ્દર્શન પણ અમૂર્ત છે, તેનો આનંદ પણ અમૂર્ત છે;–આ રીતે અતીન્દ્રિય જ્ઞાનનો જ વિષય
થવાનો તેનો સ્વભાવ છે. આવા અમૂર્ત ચિદાનંદ–સ્વભાવની દ્રષ્ટિ કરીને તેના અવલંબને મૂર્ત–કર્મ વગેરે સમસ્ત
પદાર્થો સાથેનો નિમિત્ત નૈમિત્તિક સંબંધ જ્યાં તૂટ્યો ત્યાં સાક્ષાત્ અમૂર્ત એવી સિદ્ધદશા થયા વિના રહે નહિ.
યથાર્થ ઓળખાણ થતાં તેની નિર્મળપર્યાય થાય છે. આ રીતે દ્રવ્ય–ગુણ ને નિર્મળ પર્યાયની સંધિ છે. કોઈ કહે કે
દ્રવ્ય–ગુણને માન્યા પણ નિર્મળપર્યાય ન થઈ. –તો એમ બને જ નહિ; તેણે ખરેખર દ્રવ્ય–ગુણને માન્યા જ નથી.
નિર્મળ પર્યાય વગર દ્રવ્ય–ગુણને માન્યા કોણે? માનનાર તો પર્યાય છે. જે પર્યાય દ્રવ્ય તરફ ઝૂકીને દ્રવ્યને માને
છે તે તો દ્રવ્ય સાથે અભેદ થયેલી નિર્મળપર્યાય જ છે.
આત્માને સંસારપર્યાય છે અને તેના નિમિત્તરૂપ કર્મનો સંબંધ પણ છે–તેની ના પાડનાર તેના અભાવનો પ્રયત્ન
નહીં કરે. જો જીવ અવસ્થાની અશુદ્ધતાને તેમજ તેના નિમિત્તને જેમ છે તેમ ઓળખે, તેમજ પોતાની શુદ્ધશક્તિને
ઓળખે, તો જ શુદ્ધશક્તિનું અવલંબન કરીને અવસ્થામાંથી અશુદ્ધતા ટાળીને શુદ્ધતા પ્રગટ કરે. આત્માને કર્મનો
સંબંધ તો કૃત્રિમ–ઉપાધિરૂપ છે, ને કર્મબંધના અભાવથી વ્યક્ત થયેલા આત્મપ્રદેશો સહજ સ્વાભાવિક છે. આવા
સહજ આત્મપ્રદેશોસ્વરૂપ અમૂર્તિકપણું છે તે આત્માનો ત્રિકાળ સ્વભાવ છે; એટલે આત્મા ત્રિકાળ વર્ણ–ગંધ–
રસ–સ્પર્શથી રહિત છે.
PDF/HTML Page 15 of 21
single page version
અમૂર્ત આત્મપ્રદેશોમાં શરીર–મન–વાણી કે રાગદ્વેષ ભર્યા નથી, પણ જ્ઞાન–શ્રદ્ધા–સુખ–વીર્ય વગેરે અનંત
શક્તિઓ ભરી છે. જેમ ગોળમાં ગળપણ ભર્યું છે પણ કાંઈ તેમાં કડવાશ નથી ભરી, તેમ આત્મામાં જ્ઞાનાદિ
અનંતી શક્તિઓ ભરેલી છે, પણ તેમાં કાંઈ વિકાર નથી ભર્યો. વિકાર તો ઉપલક ભાવ છે, અંતરના ઊંડા
સ્વભાવમાં વિકાર નથી. આત્માની સ્વભાવશક્તિને પકડીને તેના આનંદના અનુભવમાં લીન રહેતાં આહાર
તરફ વૃત્તિ જ ન જાય તેનું નામ ઉપવાસ છે, ને એવો તપ તે ધર્મ છે. ‘આત્મા ખોરાક ખાય છે તે તેણે છોડી
દીધો તેનું નામ ઉપવાસ’ –એમ અજ્ઞાનીઓ માને છે. પણ ભાઈ! આત્મા તો અમૂર્ત છે, તે મૂર્તિક ખોરાકને
ગ્રહતો પણ નથી ને છોડતો પણ નથી. આત્માને કાંઈ એવા હાથ–પગ નથી કે મૂર્તિક વસ્તુને ગ્રહે ને છોડે!
તેના આશ્રયે વિકારની ઉત્પત્તિ થતી નથી. આત્માની કોઈ શક્તિ વિકારની ઉત્પાદક નથી.
કરતાં પરનો આશ્રય કર્યો તેથી વિકારની ઉત્પત્તિ થઈ, માટે તે સમયનો પરાશ્રયભાવ પોતે જ વિકારનો ઉત્પાદક
છે. શક્તિના આશ્રયે વિકાર થતો નથી માટે શક્તિ વિકારની ઉત્પાદક નથી. આ રીતે આત્માના સ્વભાવ સાથે
એકતા કર તેને જ (–નિર્મળ પર્યાયને જ) અહીં આત્માની પર્યાય ગણી છે, આત્મા સાથે એકતા ન કરે તેને (–
મલિનપર્યાયને) ખરેખર આત્માની પર્યાય ગણતા જ નથી. જો કે તે થાય છે આત્મામાં, પરંતુ આત્માના
શુદ્ધસ્વભાવની મુખ્યતામાં તે અભાવ સમાન જ છે.
નથી–એમ જાણીને, શુદ્ધસ્વભાવનો આદર કરતાં અશુદ્ધતાનો અભાવ થઈને શુદ્ધ સિદ્ધપદ પ્રગટે છે. હજી તો
અમૂર્ત આત્માની શ્રદ્ધા કરવાની પણ જે ના પાડે ને મૂર્ત કર્મવાળો જ આત્માને માને તો તેને સિદ્ધપદ ક્યાંથી
પ્રગટે?
જીવ એકલા વ્યવહારને જ સ્વીકારીને તેના આશ્રયમાં અટકે છે તે તો મિથ્યાદ્રષ્ટિ–અધર્મી છે. જે જીવ શુદ્ધ–
આત્મસ્વભાવને દ્રષ્ટિમાં લઈને તેનો આશ્રય કરે છે તે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ–ધર્માત્મા છે, તેને શુદ્ધદ્રવ્યના આશ્રયે પર્યાય
પણ નિર્મળ થતી જાય છે, અને કર્મ સાથેનો નિમિત્ત સંબંધ છૂટતો જાય છે.
આત્માની શુદ્ધશક્તિની દ્રષ્ટિમાં તો તેનો પણ અભાવ છે.
અતીન્દ્રિય છે, તે સ્વભાવના અવલંબને જ ધર્મ થાય છે. આત્મામાં આવી નિર્મળ શક્તિઓ તો ત્રિકાળ છે જ,
પણ પોતે પોતાની શક્તિને સેવતો નથી એટલે તે શક્તિ ઊછળતી નથી–નિર્મળપણે પરિણમતી નથી. પર્યાયને
PDF/HTML Page 16 of 21
single page version
સિદ્ધ અને અરિહંતભગવાનમાં જેવી સર્વજ્ઞતા, જેવી પ્રભુતા, જેવો અતીન્દ્રિય આનંદ અને જેવું
આચાર્યદેવ ઓળખાવે છે.
હવે કેમ મારું માથું ઊંચું થશે!’ –એમ ડર નહિ... મૂંઝા નહિ... હતાશ ન થા... એકવાર સ્વભાવનો હરખ લાવ...
સ્વભાવનો ઉત્સાહ કર... તેનો મહિમા લાવીને તારી તાકાતને ઊછાળ!
પોતાના આનંદસ્વભાવને દેખતો નથી. જ્ઞાની તો જાણે છે કે હું પોતે જ આનંદસ્વભાવથી ભરેલો છું, ક્યાંય
બહારમાં મારો આનંદ નથી, કે મારા આનંદને માટે કોઈ બાહ્ય પદાર્થની મારે જરૂર નથી. આવું ભાન હોવાથી
જ્ઞાની બહારમાં પુણ્ય–પાપ ઠાઠમાં મૂર્છાતા નથી કે મૂંઝાતા નથી. પુણ્યના ઠાઠ આવીને પડે ત્યાં જ્ઞાની કહે છે કે
અરે પુણ્ય! રહેવા દે... હવે સારા દેખાવ અમારે નથી જોવા, અમારે તો સાદિ–અનંત અમારા આનંદને જ જોવો
છે. અમારા આત્માના અતીન્દ્રિય આનંદ સિવાય બીજું કાંઈ અમને પ્રિય નથી. અમારો આનંદ અમારા
આત્મામાં જ છે, આ પુણ્યના ઠાઠમાં ક્યાંય અમારો આનંદ નથી. પુણ્યનો ઠાઠ અમને આનંદ આપવા સમર્થ
નથી, તેમજ પ્રતિકૂળતાના ગંજ અમારા આનંદને લૂંટવા સમર્થ નથી. –આવી જ્ઞાનીની અંર્તકથા હોય છે. તેણે
સ્વસંવેદનપ્રત્યક્ષથી પોતાના આનંદનું વેદન થયું છે. આત્માનો એવો અચિંત્યસ્વભાવ છે કે સ્વસંવેદનપ્રત્યક્ષથી
જ તે જણાય; ‘સ્વયં પ્રત્યક્ષ’ થાય એવો આત્માનો સ્વભાવ છે. સ્વયંપ્રત્યક્ષ સ્વભાવની પૂર્ણતામાં પરોક્ષપણું કે
ક્રમ રહે એવો સ્વભાવ નથી, તેમજ સ્વયંપ્રત્યક્ષ આત્મામાં વચ્ચે વિકલ્પ–રાગ–વિકાર કે નિમિત્તની ઉપાધિ ગરી
જાય–એમ પણ નથી, એટલે કે વ્યવહારના અવલંબને આત્માનું સંવેદન થાય એમ બનતું નથી. પરની અને
રાગની આડ વચ્ચેથી કાઢી નાંખીને, પોતાના એકાકાર સ્વભાવને જ સીધેસીધો સ્પર્શીને આત્માનું સ્વસંવેદન
થાય છે, એ સિવાય બીજા કોઈ ઉપાયથી આનંદસ્વરૂપ ભગવાન આત્માનું સ્વસંવેદન થાય છે, એ સિવાય બીજા
કોઈ ઉપાયથી આનંદસ્વરૂપ ભગવાન આત્માનું વેદન થતું નથી.
PDF/HTML Page 17 of 21
single page version
અલ્પકાળમાં જ તેનું સ્વસંવેદન થઈને મુક્તિ થયા વિના રહે નહિ. વસ્તુમાં પરિપૂર્ણ જ્ઞાન–આનંદની શક્તિ પડી
જા ને તારી નિજશક્તિને સંભાળ! પર્યાયમાં સંસાર છે એ ભૂલી જા ને નિજશક્તિની સન્મુખ જો, તો તેમાં
સંસાર છે જ નહિ. ચૈતન્યશક્તિમાં સંસાર હતો જ નહિ, છે જ નહિ, ને થશે પણ નહિ. –લ્યો આ મોક્ષ! આવા
સ્વભાવની દ્રષ્ટિથી આત્મા મુક્ત જ છે. માટે એકવાર બીજું બધુંય લક્ષમાંથી છોડી દે ને આવા
ચિદાનંદસ્વભાવમાં લક્ષને એકાગ્ર કર, તો તને મોક્ષની શંકા રહેશે નહિ, અલ્પકાળમાં અવશ્ય મુક્તિ થઈ જશે.
દિવસો દરમિયાન ઘણાખરા મુમુક્ષુઓને કામધંધાથી નિવૃત્તિનો વિશેષ અવકાશ મળતો હોવાથી તેઓ લાભ લઈ
શકે તે હેતુએ આ આઠ દિવસો રાખવામાં આવ્યા છે.
વર્તમાન પર્યાયને પોતાના સ્વભાવમાં ન વાળતાં પર તરફ વાળે તો મલિન થાય છે એટલે કે અધર્મ થાય છે;
અને પોતાની વર્તમાનપર્યાયને પોતાના ત્રિકાળી સ્વભાવમાં વાળતાં તે નિર્મળ થાય છે, ને મૂર્ત કર્મ સાથેનો
સંબંધ ટળીને સાક્ષાત્ સિદ્ધદશા પ્રગટે છે, ત્યાં આત્માની અમૂર્તશક્તિ શુદ્ધપણે પરિણમી જાય છે. આવું,
અનંતશક્તિવાળા જ્ઞાનસ્વભાવી આત્માની શ્રદ્ધાનું ફળ છે.
ઉત્તમક્ષમા વગેરે ધર્મો ઉપર પૂ. ગુરુદેવશ્રીનાં ખાસ અધ્યાત્મપ્રવચનો થશે.
PDF/HTML Page 18 of 21
single page version
કંઈ અન્ય તે મારું જરી પરમાણુમાત્ર નથી અરે!
આત્માનો કેવો અનુભવ કરે છે તેનું આ વર્ણન છે.
જેવું આત્માનું સ્વરૂપ છે તેવું ગુરુના ઉપદેશથી જાણીને અનુભવ્યું, તે અનુભવ કેવો થયો? તેનું વર્ણન
એવા પરમ વૈરાગી વિરક્ત ગુરુએ મહા અનુગ્રહ કરીને શુદ્ધઆત્મસ્વરૂપ મને વારંવાર સમજાવ્યું. જે સમજવાની
મને નિરંતર ધૂન હતી તે જ ગુરુએ સમજાવ્યું.
ઉદ્યમથી અંતર્મથન કરીને નિર્ણય કર્યો... મારો ઉદ્યમ થતાં કાળલબ્ધિ પણ ભેગી જ આવી ગઈ... કર્મો પણ ખસી
ગયાં... સર્વ પ્રકારના ઉદ્યમથી સાવધાન થઈને હું મારું સ્વરૂપ સમજ્યો. હું મારું શુદ્ધસ્વરૂપ જેવું સમજ્યો તેવું જ
સર્વજ્ઞ પરમાત્માએ અને શ્રીગુરુએ મને કહ્યું હતું; આ રીતે દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રોએ શું સ્વરૂપ સમજાવ્યું તેનો પણ
યથાર્થ નિર્ણય થયો.
આવા આત્માને હું ભૂલી ગયો હતો, મને કોઈ બીજાએ ભૂલાવ્યો ન હતો, પણ મારા અજ્ઞાનને લીધે હું જ ભૂલી
ગયો હતો; મારા આત્માનો મહિમા ચૂકીને હું સંયોગનો મહિમા કરતો, તેથી હું મારા આત્માને ભૂલી ગયો હતો;
પણ શ્રીગુરુના અનુગ્રહપૂર્વક ઉપદેશથી સર્વ પ્રકારના ઉદ્યમ વડે હવે મને મારા પરમેશ્વર આત્માનું ભાન થયું.
શ્રીગુરુએ જેવો આત્મા કહ્યો હતો તેવો હવે મેં જાણ્યો.
PDF/HTML Page 19 of 21
single page version
અનુભવું છું!:–
કંઈ અન્ય તે મારું જરી પરમાણુમાત્ર નથી અરે!’
આત્મારામ થયો છું... હવે જ હું ખરેખરો આત્મા થયો છું... મારા આત્માને હવે હું એવો અનુભવુ છું કે–
કરીને હું મારું સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષ કરું છું.
હો, કે જોગ–લેશ્યા–મતિશ્રુત વગેરે જ્ઞાનો અક્રમે એક સાથે હો–પણ તે ભેદરૂપ વ્યવહારભાવો વડે હું ભેદાઈ જતો
નથી, હું તો ચિન્માત્ર એકાકાર જ રહું છું–મારા અનુભવમાં તો જ્ઞાયક એકાકાર સ્વભાવ જ આવે છે–માટે હું એક
છું. મારા આત્માને હું એકપણે જ અનુભવું છું... ખંડખંડ ભેદરૂપ નથી અનુભવતો. પર્યાયને ચૈતન્યમાં લીન
કરીને ચૈતન્યમાત્ર જ આત્માને અનુભવું છું. આત્માને રાગાદિવાળો નથી અનુભવતો, ચૈતન્યમાત્ર એકાકાર
જ્ઞાયકભાવરૂપ જ આત્માને અનુભવું છું... મારા આત્માને જ્ઞાયકસ્વરૂપે જ દેખું છું.
શુદ્ધ છું. નવે તત્ત્વના વિકલ્પોથી હું પાર છું... પર્યાયમાં હું શુદ્ધ જ્ઞાયકસ્વભાવસ્વરૂપે પરિણમ્યો છું માટે હું શુદ્ધ છું.
શુદ્ધ જ્ઞાયકભાવમાત્ર મારા આત્માને હું શુદ્ધપણે અનુભવું છું. નવતત્ત્વના ભેદો તરફ હું નથી વળતો–તેના
વિકલ્પોને નથી અનુભવતો, પણ ક્ષાયકસ્વભાવ તરફ વળીને, નવતત્ત્વના વિકલ્પો રહિત થઈને, હું મારા
આત્માને શુદ્ધપણે અનુભવું છું. નવે તત્ત્વોના રાગમિશ્રિત વિકલ્પથી હું અત્યંત જુદો થઈ ગયો છું, નિર્વિકલ્પ
થઈને અંતરમાં આનંદસ્વરૂપ આત્માને એકને જ હું અનુભવું છું માટે હું શુદ્ધ છું. મારા વેદનમાં શુદ્ધઆત્મા જ છે.
તન્મય થતો નથી, હું તો જ્ઞાન સાથે જ તન્મય છું માટે હું અરૂપી છું. રૂપી પદાર્થો મારાપણે મને નથી
અનુભવાતા, માટે હું અરૂપી છું.
અને સાધક એવા અનંત પરદ્રવ્યો પોતપોતાની સ્વરૂપ સંપદા સહિત વર્તે છે તો પણ સ્વસંવેદનથી પ્રતાપવંત
વર્તતા એવા
PDF/HTML Page 20 of 21
single page version
તીર્થધામ સોનગઢમાં પૂ. ગુરુદેવના પ્રતાપે શ્રી સીમંધર ભગવાનનું જિનમંદિર સં. ૧૯૯૭માં થયું...
પડવા લાગી... ને તેને વિશાળ કરવાની જરૂર પડી. ભક્તજનોએ ઉલ્લાસ–પૂર્વક જિનમંદિર મોટું કરવાની
યોજનાને વધાવી લીધી... ને એ મંગલ કાર્ય અત્યારે ચાલી રહ્યું છે. જિનમંદિર ઘણું ભવ્ય–રળિયામણું, વિશાળ
અને ઉન્નત થશે...
આશ્ચર્ય થતું... ભક્તિના ગીત ગાતાં ગાતાં એ મહાન પ્રસંગ ચાલ્યો તે વખતનું દ્રશ્ય ખાસ જોવા લાયક હતું. બે
દિવસના સતત પરિશ્રમ બાદ જ્યારે એ છત પૂરવાનું કાર્ય પૂરું થયું ત્યારે જિનમંદિર પ્રત્યેની અંતરની ઊંડી ઊંડી
લાગણીપૂર્વક પૂ. બેનશ્રીબેને આનંદપૂર્વક જે જયજયકાર ગજાવ્યા છે... અને ભક્તોએ અતિશય હોંશથી ઝીલ્યા
છે... તે જયનાદના રણકાર હજી પણ ભક્તોના કાનમાં ગૂંજી રહ્યા છે...
મને તે કોઈ પરદ્રવ્ય જરાય મારાપણે ભાસતું નથી; મારું શુદ્ધતત્ત્વ પરિપૂર્ણ છે તે જ મને મારાપણે
(ભાવકપણે કે જ્ઞેયપણે) એક થઈને મને મોહ ઉત્પન્ન કરે! નિજરસથી જ સમસ્ત મોહને ઉખેડી નાંખ્યો છે;
નિજરસથી જ સમસ્ત મોહને ઉખેડી નાંખીને–ફરી તેનો અંકુર ન ઊપજે એ રીતે તેનો નાશ કરીને મને મહાન
એમ હું મારા સ્વ–સંવેદનથી નિઃશંકપણે જાણું છું. મારા આત્મામાં શાંત રસ ઉલ્લસી રહ્યો છે... અનંતભવ
હોવાની શંકા નિર્મૂળ થઈ ગઈ છે... ને ચૈતન્યના આનંદના અનુભવ સહિત મહાન જ્ઞાનપ્રકાશ પ્રગટી ગયો છે.