PDF/HTML Page 1 of 23
single page version
PDF/HTML Page 2 of 23
single page version
પરિણમી જાય... – ‘અહો! મારો આવો સ્વભાવ ગુરુએ બતાવ્યો...’ એમ ગુરુનો ઉપદેશ
આત્માર્થી જીવને, શ્રીગુરુ પાસેથી શાંતિનો ઉપદેશ મળતાં જ તે તેને ચૂસી લ્યે છે એટલે કે
તરત જ તે ઉપદેશને પોતાના આત્મામાં પરિણમાવી દ્યે છે.
ને વીર્યનો વેગ સ્વભાવ તરફ વળી જાય. સ્વભાવ પ્રાપ્ત કર્યે જ છૂટકો... ત્યાં સુધી તેને ચેન
ન પડે.
PDF/HTML Page 3 of 23
single page version
PDF/HTML Page 4 of 23
single page version
ભક્તજનોને વધામણી આપતાં આનંદ થાય છે કે–તીર્થાધિરાજ શ્રી
ગુરુદેવની સાથે સમ્મેદશિખરજી તીર્થરાજની યાત્રા કરવાની હૃદયની ભાવના હતી;
કરતા તારો તથા પત્રો આવ્યા હતા. પૂ. ગુરુદેવનો મહાન પ્રભાવના ઉદય દેખીને,
સમ્મેદશિખરજી પહોંચવાનું થશે.
ગુરુદેવ પાલેજ તરફ પધારશે; પાલેજમાં નુતન જિનમંદિરમાં શ્રીઅનંતનાથ
સમ્મેદશિખરજી તરફ પધારશે.
PDF/HTML Page 5 of 23
single page version
સમાધિશતકનું વાંચન પૂરું થયું હતું અને ‘ઈષ્ટોપદેશ’ ઉપર પ્રવચનો શરૂ થયા હતા.
ગુરુદેવ પાસે અંગીકાર કરવાના છે. એ એક ખાસ પ્રભાવનાનો પ્રસંગ ધાર્મિક–ઉત્સવના દિવસો
પલટાઈ જાય છે, ને મહાન ધર્મપ્રભાવના દિનદિન વધતી જાય છે... અને અનેક
જિજ્ઞાસુઓ સત્સમાગમ અર્થે જીવન સમર્પણ કરે છે. એવી જ ભાવનાથી સોનગઢમાં
લાંબા વખતથી રહીને પૂ. ગુરુદેવના સત્સમાગમનો લાભ લેનાર ચૌદ કુમારિકા બહેનો
આ ભાદરવા સુદ પાંચમ ને રવિવાર તા. ૯–૯–૫૬ના રોજ આજીવન બ્રહ્મચર્યપ્રતિજ્ઞા
અંગીકાર કરવાનાં છે. પરમ પૂજ્ય ગુરુદેવના ઉપદેશના પ્રભાવથી, તેમ જ પૂ.
સંતોની છાયામાં એક સાથે આટલા બધા કુમારિકા બહેનોની બ્રહ્મચર્યપ્રતિજ્ઞાનો આ
પ્રસંગ અપૂર્વ અને અભિનંદનીય છે. આ પ્રસંગ જોવાનો તથા તે વખતના પૂ. ગુરુદેવના
અદ્ભુત વૈરાગ્યભરપૂર પ્રવચનનો ખાસ લાભ જિજ્ઞાસુઓ લઈ શકે તે માટે આ
શુભસમાચાર અહીં પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવ્યા છે.
PDF/HTML Page 6 of 23
single page version
‘સમસ્ત, કર્મથી કરવામાં આવેલાં, અને જ્ઞાતૃત્વમાત્રથી જુદાં જે પરિણામો તે પરિણામોના કરણના
પરિણમન પણ ભેગું વર્તે છે. જ્ઞાનમાં જ્યાં આત્મસ્વભાવને પકડ્યો ત્યાં વિકારીભાવોનું કર્તાપણું છૂટી જાય છે–
વિરામ પામે છે, તે અકર્તૃત્વશક્તિનું નિર્મળ પરિણમન છે. શુભ–અશુભ સમસ્ત પરિણામો આત્માના
જ્ઞાયકભાવથી જુદા છે, તેથી પર્યાયનું વલણ જ્યાં જ્ઞાયકસ્વભાવ તરફ વળ્યું ત્યાં તેમાં જ્ઞાતાપણું જ રહ્યું ને
શુભ–અશુભ પરિણામનું કર્તાપણું ત્યાં ઉપરમ પામ્યું–છૂટી ગયું. આ રીતે જ્ઞાનમાત્રભાવમાં વિકારને ન કરે એવું
અકર્તૃત્વશક્તિનું પરિણમન પણ છે. અહીં વિકારના અકર્તાપણાની અપેક્ષાએ અકર્તૃત્વશક્તિ બતાવી છે, ને ૪૨
મી કર્તૃત્વશક્તિ કહીને ત્યાં નિર્મળપર્યાયનું કર્તાપણું બતાવશે. પોતાની પર્યાયના છએ કારણરૂપે આત્મા પોતે જ
પરિણમે છે–એવી તેની શક્તિ છે તેનું વર્ણન આગળ જતાં આવશે.
કરાયેલા નથી પણ કર્મથી કરાયેલા છે’ –એમ માનનારની દ્રષ્ટિ ક્યાં પડી છે? એની દ્રષ્ટિ તો પોતાના
જ્ઞાતાસ્વભાવ ઉપર પડી છે. સાધકજીવ જ્ઞાતાસ્વભાવની દ્રષ્ટિના બળે નિર્દોષતારૂપે જ પરિણમે છે એટલે તેને
મિથ્યાત્વાદિ અશુદ્ધ–પરિણામનું તો કર્તૃત્વ રહ્યું જ નથી, ને જે અલ્પ રાગાદિભાવ થાય છે તેની મુખ્યતા નથી,–
તેને જ્ઞાયક ભાવથી ભિન્ન જાણ્યા છે તેથી તેનું પણ અકર્તાપણું જ છે; એ રીતે વિકારી ભાવોને કર્મકૃત કહ્યા છે.
આવું અકર્તાપણું સમજનાર સાધકજીવ પર્યાયમાં પણ અકર્તાપણે પરિણમ્યો છે, તેની આ વાત છે. પરંતુ જે જીવ
વિકારથી ભિન્ન એવા જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિ તો કરતો નથી, વિકારથી લાભ માનીને તેનું કર્તૃત્વ તો છોડતો
નથી, એવું ને એવું મિથ્યાત્વ સેવ્યા કરે છે અને કહે છે કે “વિકાર તો કર્મનું કાર્ય છે–એમ શાસ્ત્રમાં કહ્યું છે” –તો
તે જીવ શાસ્ત્રનું નામ લઈને માત્ર પોતાનો સ્વચ્છંદ જ પોષે છે, આત્માની અકર્તૃત્વશક્તિ તેની પ્રતીતમાં આવી
જ નથી; કેમ કે અકર્તૃત્વશક્તિને સ્વીકારે તો પર્યાયમાં મિથ્યાત્વાદિનું કર્તૃત્વ રહે જ નહિ, એટલે કે તેના
મિથ્યાત્વાદિ ભાવો ઉપરામ પામી જાય.
અકર્તાપણું થઈ જાય છે. મિથ્યાત્વભાવ થાય છે ને તેનો અકર્તા છે–એમ નહિ, પરંતુ મિથ્યાત્વભાવ તેને થતો જ
PDF/HTML Page 7 of 23
single page version
જીવ પોતાના અકર્તાસ્વભાવને ભૂલીને, પર્યાયની ઊંધાઈથી વિકારના કર્તાપણે પરિણમે છે; પરનું કર્તાપણું તો
અજ્ઞાનીને પણ નથી. પરથી તો આત્મા અત્યંત જુદો છે એટલે તેનું તો કર્તાપણું છે જ નહિ, તેથી પરના
અકર્તાપણાની વાત અહીં નથી લીધી. પણ, અજ્ઞાનદશામાં વિકારનું કર્તાપણું છે તેથી જ્ઞાયકસ્વભાવ બતાવીને તે
વિકારનું અકર્તાપણું આચાર્યદેવ સમજાવે છે. ભાઈ, તારો આત્મા જ્ઞાયકસ્વભાવથી ભરેલો છે, તે કાંઈ વિકારથી
ભરેલો નથી, વિકાર તો તેનાથી બહાર છે, માટે વિકારના અકર્તારૂપ તારો સ્વભાવ છે. –એમ તું સમજ! આવી
અકર્તા–શક્તિને જે સમજે તે વિકારનો કર્તા કેમ થાય? –ક્ષણિક વિકારને જ આત્મા તે કેમ માને? વિકારથી
છૂટીને તેની પર્યાય શુદ્ધજ્ઞાયકસ્વભાવ તરફ વળી જાય છે. અહો! જ્ઞાયકસ્વભાવ તરફ વળતાં જ્ઞાતા પરિણામ
થઈ ગયા–તે આ શક્તિની ઓળખાણનું ફળ છે.
તેને સમતા અને શાંતિ છે, વિકારથી ઉપરામ પામીને તે આત્મા ઉપશાંત થઈ ગયો છે. “અહો, હું તો
જ્ઞાનસ્વભાવી આત્મા છું, મારા જ્ઞાનમાં પરનું કે વિકારનું કર્તૃત્વ નથી, મારા કર્તૃત્વ વિના જ જગતના કાર્યો થઈ
રહ્યા છે, મારા જ્ઞાતા પરિણામ રાગના પણ કર્તા નથી, મારા જ્ઞાયકભાવ સિવાય સર્વત્ર મારે અકર્તાપણું જ છે”
–એ પ્રમાણે ધર્મી જીવ પોતાની અકર્તૃત્વશક્તિને નિર્મળપણે ઉલ્લસાવે છે. જ્ઞાયકસ્વભાવી આત્માની
અકર્તૃત્વશક્તિ એવી છે કે તેનો સ્વભાવ કદી પણ રાગના કર્તાપણે પરિણમતો જ નથી, અને આવા સ્વભાવ
તરફ ઝૂકેલી પર્યાય પણ રાગના અકર્તાપણે પરિણમી ગઈ છે. આત્માના આવા સ્વભાવને ઓળખ્યા વગર
રાગાદિ વિકારનું કર્તાપણું ટકે નહિ, એટલે કે ધર્મ થાય નહીં. લોકો કહે છે કે ‘નિવૃત્તિ લ્યો...’ –પણ ક્યાંથી
નિવૃત્તિ લેવી છે? પરથી તો આત્મા જુદો જ હોવાથી તેનાથી તો આત્મા નિવર્તેલો જ છે; અનાદિથી ક્ષણે ક્ષણે
વિકારનું પોતાનું સ્વરૂપ માનીને તેમાં પ્રવર્તી રહ્યો છે, તેનાથી નિવર્તવાનું છે. તેની નિવૃત્તિ કેમ થાય? –કે
આત્માનું જ્ઞાયકસ્વરૂપ વિકારથી ત્રિકાળ નિવૃત્ત જ છે એવા સ્વભાવને ઓળખીને તેમાં જે પર્યાય વળી તે પર્યાય
વિકારથી નિવૃત્ત થઈ જાય છે. વિકારથી નિવૃત્ત એવા જ્ઞાયકસ્વભાવનું અવલંબન કરતાં કરતાં સાધકને
પર્યાયમાં નિવૃત્તિ વધતી જાય છે, ક્ષણે ક્ષણે વીતરાગતા વધતાં વધતાં તેને રાગનું સાક્ષાત્ અકર્તાપણું થઈ જાય
છે. આ રીતે અનેકાન્તસ્વરૂપ આત્માને ઓળખતાં મુક્તિ થાય છે.
જ્ઞાનની સહચારિણી અનંતશક્તિઓ એક સાથે છે, અનંતશક્તિથી ભરેલા તારા જ્ઞાનમૂર્તિ આત્માને શ્રદ્ધા–
જ્ઞાનમાં લે તો પર્યાયમાં અનંત શક્તિનું નિર્મળ પરિણમન થતાં થતાં મુક્તિ થાય; ને વિકાર સાથે એકપણાની
તારી એકાંતબુદ્ધિ છૂટી જાય.
રીતે શુદ્ધ જ્ઞાયકઆત્માની દ્રષ્ટિ કરાવી છે. જે જીવ શુદ્ધ જ્ઞાયક–આત્માની દ્રષ્ટિ કરે તેને જ આ અકર્તૃત્વ વગેરે
શક્તિઓનું ખરું સ્વરૂપ સમજાય છે. જેવી શુદ્ધ શક્તિ છે તેવો નમૂનો પર્યાયમાં આવે તો જ શક્તિની સાચી
ઓળખાણ થઈ છે.
જેની દ્રષ્ટિ છે તે જ વિકારમાં એકત્વબુદ્ધિ વડે તેનો કર્તા થાય છે. કર્મની દ્રષ્ટિમાં જ તે વિકારનું કર્તાપણું છે માટે
તેને કર્મકૃત કહ્યા. સ્વભાવદ્રષ્ટિમાં તેનું કર્તાપણું નથી માટે સ્વભાવદ્રષ્ટિવાળો આત્મા તેનો અકર્તા જ છે.
PDF/HTML Page 8 of 23
single page version
જાય, પણ મલિનપર્યાય તેમાં ન આવે. શુદ્ધ આત્માની દ્રષ્ટિમાં મલિનતા નથી તેથી તે દ્રષ્ટિમાં મલિનતાનો
કર્મકૃત જ કહેવાય છે.
અનંતી શક્તિમાં એવી એકપણ શક્તિ નથી કે જે વિકારને કરે. અજ્ઞાની કહે છે કે “આપણને આત્મા સમજાય
નહિ, આપણે તો પુણ્ય કર્યા કરશું ને સંસારના સુખ ભોગવ્યા કરશું!” –તેને જ્ઞાની કહે છે કે અરે મૂઢ! પુણ્ય
કરવાનો આત્માનો સ્વભાવ જ નથી. આત્માનો અનાદર કરીને તું પુણ્યના ફળ ભોગવવાની મીઠાસ કરી રહ્યો
છે તેમાં તો અનંતા પાપનાં મૂળિયાં પડ્યાં છે. જો વિકાર કરવાનો આત્માનો સ્વભાવ હોય તો તો વિકારથી
તેનો છૂટકારો કદી થાય જ નહિ, એટલે મુક્તિ કદી થાય જ નહિ. વિકારનું કર્તૃત્વ માનનાર, ને જ્ઞાયકસ્વભાવને
નહિ જાણનાર કદી મુક્તિ પામતો નથી.
સ્વભાવમાં તે વિકાર નથી, વિકાર વગરનો શુદ્ધ સ્વભાવ ત્રિકાળ છે–એમ બંને પડખાં જાણીને શુદ્ધદ્રવ્ય તરફનું
જોર કરતાં પર્યાયમાંથી વિકાર ટળી જાય છે, ને શુદ્ધતા પ્રગટે છે. જે જીવ આત્માના શુદ્ધ સ્વભાવ ઉપર જોર નથી
આપતો, ને પુણ્ય ઉપર જોર આપે છે તે વિકાર કરવાનો જ આત્માનો સ્વભાવ માને છે, એટલે વિકારના
અકર્તાપણારૂપ આત્માની શક્તિનો તે અનાદર કરે છે; આત્માના અનાદરનું ફળ અનંત સંસારમાં પરિભ્રમણ છે,
અને આત્મસ્વભાવની આરાધનાનું ફળ મુક્તિ છે. અરે જીવ! હવે તારે તારા શુદ્ધઆત્માની પ્રત્યે હોંશ કરવી છે
કે પુણ્ય–પાપ પ્રત્યે? અનાદિથી વિકાર પ્રત્યે હોંશ કરી કરીને તો તું સંસારમાં રખડયો, હવે જો તારે સંસારથી
મુક્ત થવું હોય તો તારા શુદ્ધઆત્માની હોંશ કર! અહો! મારો આત્મસ્વભાવ કદી વિકારરૂપે થઈ ગયો નથી,
અનંત શક્તિની શુદ્ધતામાં કદી વિકાર પેઠો નથી, માટે વિકાર તે મારું કર્તવ્ય નથી, હું તો જ્ઞાયકભાવ માત્ર જ છું.
–એમ સ્વભાવની હોંશ લાવીને તે તરફ વળ અને વિકારના કર્તૃત્વથી હવે વિરામ પામ! શુભ કે અશુભ સમસ્ત
વિકારી પરિણામો તારા જ્ઞાયકભાવથી જુદા છે, તેને કરવાની તારી ફરજ નથી, પણ જ્ઞાયકપણે રહીને તે
વિકારનો અકર્તા થવાની તારી ફરજ છે. ફરજ એટલે સ્વભાવ. જેના અંર્તઅવલંબને વિકારને છેદીને મુક્તિ
થાય એવો તારો સ્વભાવ છે ને તે જ તારી ફરજ છે. રાગને જે પોતાની ફરજ મને તે રાગને છેદીને મુક્તિ
ક્યાંથી પામશે?
અકર્તા જ છે; કડિયા વગેરે કારીગરોનો આત્મા પણ તેનો કર્તા નથી. અને તે તરફનો ધર્મીને શુભરાગ થાય તે
રાગના પણ ધર્મી અકર્તા છે, કેમકે ધર્મી તો જ્ઞાયકસ્વભાવને એકને જ પોતાનું સ્વ માને છે, ને તે સ્વભાવની
દ્રષ્ટિમાં તેને વિકારનું કર્તાપણું નથી. વિકારની ઉત્પત્તિ કરવાનો આત્માનો સ્વભાવ નથી પણ તેનો અંત
લાવવાનો સ્વભાવ છે; પુણ્ય–પાપની પ્રવૃત્તિથી નિવૃત્તરૂપ આત્મસ્વભાવ છે. આવા અકર્તૃત્વસ્વભાવને જે નથી
જાણતો તેને અકર્તૃત્વશક્તિનું વિપરીત પરિણમન થાય છે એટલે તે વિકારનો કર્તા થાય છે.
PDF/HTML Page 9 of 23
single page version
લડાઈ ચાલતી ત્યારે કોઈ કહેતાં કે ‘હીટલર’ જીતશે ને બીજા કહેતાં કે બ્રિટિશ જીતશે,–એમ બે પક્ષ પડીને લોકો
અહીં પણ અંદરો–અંદર ઝઘડી પડતા; તેમ અહીં એમ સિદ્ધ તરફની પાર્ટી છે, ને બીજી નિગોદ તરફની પાર્ટી છે;
સિદ્ધ તરફની પાર્ટીવાળા કહે છે કે નિશ્ચયથી એટલે કે આત્માના સ્વભાવની સન્મુખ થવાથી જ મુક્તિ થાય;
પુણ્યથી કે નિમિત્ત સન્મુખ થવાથી મુક્તિ ત્રણકાળ ત્રણલોકમાં થાય નહિ. વળી ઉપાદાન પોતાની શક્તિથી
કાર્યરૂપ પરિણમે ત્યાં તેને યોગ્ય નિમિત્ત હોય, –એમ સિદ્ધ તરફની પાર્ટીવાળા કહે છે. ત્યારે તેનો વિરોધ કરીને
નિગોદ તરફની પાર્ટીવાળા કહે છે કે વ્યવહારના આશ્રયથી–રાગના આશ્રયથી મુક્તિ થાય, પુણ્યથી ધર્મ થાય, ને
નિમિત્તના પ્રભાવથી કાર્યમાં ફેરફાર થઈ જાય. સ્વાશ્રયથી મોક્ષ માનનારા તો સ્વાશ્રય કરીને મુક્તિ પામે છે–
સિદ્ધ થઈ જાય છે; ને પરાશ્રયથી મોક્ષ માનનાર પરાશ્રય કરી કરીને સંસારમાં જ રખડે છે ને પરંપરા નિગોદદશા
પામે છે. આ રીતે સ્વાશ્રયરૂપ સિદ્ધ પાર્ટીમાં ભળે તે સિદ્ધ થઈ જાય છે. ને પરાશ્રયથી લાભ માનવારૂપ
નિગોદપાર્ટીમાં જે ભળે તે નિગોદ થાય છે.
તેમાં જ તારું હિત છે. જ્ઞાયકસ્વભાવ તરફ વળતાં આ પુણ્ય–પાપની લાગણીઓ તો છૂટી જાય છે કેમ કે તે
જ્ઞાતાસ્વભાવમાંથી આવેલી નથી. જ્ઞાતાસ્વભાવમાંથી આવેલા જ્ઞાન–આનંદના પરિણામ આત્મા સાથે સાદિ–
અનંતકાળ સુધી એવા ને એવા રહે છે. અનાદિથી સંસારદશામાં કર્તૃત્વના જે અનંત પરિણામ થયા તેના કરતાં
સ્વભાવના જ્ઞાતૃત્વ પરિણામ અનંતગુણા છે; સંસાર–દશાના કાળ કરતાં સિદ્ધદશાનો કાળ અનંતગુણો અધિક છે.
કેમકે સંસારની વિકારી દશાને તો કોઈ ત્રિકાળી આધાર ન હતો, ને આ સિદ્ધપદની નિર્મળદશાને તો અંતરમાં
ત્રિકાળીધુ્રવસ્વભાવનો આધાર છે. અહો, આવા આત્મસ્વભાવની પ્રતીત કરે તેને પોતાના સિદ્ધપદની નિઃશંકતા
થઈ જાય...વર્તમાનમાં જ તેનું પરિણમન સિદ્ધદશા તરફ વળી જાય ને સંસારથી પાછું ફરી જાય, એટલે કે
વર્તમાનમાં જ તે સિદ્ધપદનો સાધક થઈ જાય.
પ્રગટ થયાં તેની સંખ્યા પણ, કર્તૃત્વ પરિણામ કરતાં અનંતગણી છે. આ રીતે વિકાર કરતાં નિર્વિકારભાવની
તાકાત ભાવે તો અનંતગુણી છે ને સંખ્યાએ પણ અનંતગુણી છે. –આમ જે ઓળખે તેના શ્રદ્ધા–જ્ઞાન અંતરની
શુદ્ધશક્તિ તરફ વળ્યા વગર રહે નહિ. જેઓ ભૂતકાળ અને ભવિષ્ય કાળ એ બંને સરખાં માને છે તેઓ તત્ત્વની
મોટી ભૂલ કરે છે, તેઓ વસ્તુના સ્વભાવની પરિપૂર્ણતા જાણતા નથી.
વળી જાય છે. પછી સ્વભાવ તરફના વલણથી પર્યાયે પર્યાયે તેને અકર્તાપણારૂપ નિર્મળ પરિણામ થતા જાય છે,
ને વિકારનું કર્તૃત્વ છૂટતું જાય છે, એમ કરતાં કરતાં વિકારનો સર્વથા અભાવ થઈને સાક્ષાત્ સિદ્ધદશા પ્રગટે છે.
અકર્તૃત્વ પરિણામનો પ્રવાહ વહ્યા જ કરશે. અહો, જેમાંથી આવા અનંતાશુદ્ધ અકર્તૃત્વ પરિણામ પ્રગટે છે–એવા
પોતાના સ્વભાવનો તો વિશ્વાસ અજ્ઞાની જીવ કરતો નથી, ને એક સમયના વિકાર ઉપર જોર દઈને તેના જ
કર્તૃત્વમાં રોકાઈ જાય છે–એ તેની ઊંધી રુચિનું અનંતું જોર છે.
PDF/HTML Page 10 of 23
single page version
જ્ઞાયકસ્વભાવ તરફ વળતાં વિકારનો તો અંત આવી જાય છે કેમકે તે વસ્તુના સ્વરૂપમાં નથી. પણ જ્ઞાયક
સ્વભાવના આશ્રયે જે અકર્તૃત્વપરિણામ પ્રગટ્યા તેનો કદી અંત ન આવે, કેમ કે તે તો વસ્તુનું સ્વરૂપ જ છે,
તેથી જેમ વસ્તુનો અંત નથી આવતો તેમ તેના સ્વરૂપમાંથી પ્રગટેલા નિર્મળ પરિણામનો પણ અંત નથી
આવતો. જુઓ, અંતરના જ્ઞાનસ્વભાવમાં એકાગ્ર થતાં આનંદનો તો અનુભવ થાય છે પણ તેની સાથે કાંઈ
રાગનો અનુભવ થતો નથી કેમ કે આનંદ તો આત્માનો સ્વભાવ છે, પણ રાગ તે આત્માનો સ્વભાવ નથી. એ
જ પ્રમાણે આનંદની જેમ બીજી અનંતશક્તિઓ પણ જ્ઞાનની સાથે ઊછળે છે, તે બધી આત્માના સ્વભાવરૂપ છે,
પણ વિકાર આત્માના સ્વભાવરૂપ નથી. એટલે તેનો તો અભાવ થઈ જાય છે. આમાં સ્વભાવ અને વિકાર
વચ્ચેનું કેટલું સ્પષ્ટ ભેદજ્ઞાન છે! –પણ અજ્ઞાની વિકારની રુચિથી એવો આંધળો થઈ ગયો છે કે વિકારથી જુદો
પોતાનો આખો જ્ઞાયકસ્વભાવ અનંતશક્તિથી ભરેલો છે તે તેને જરાપણ દેખાતો નથી.
શક્તિ નથી. વિકારને ન કરે એવી અકર્તૃત્વશક્તિ છે. કર્તાબુદ્ધિને લીધે અજ્ઞાની બીજામાં પણ કર્તાપણું દેખે છે કે
‘ફલાણાએ આવા મંદિરો બંધાવ્યા, અમુક માણસે શત્રુંજય વગેરે તીર્થનો ઉદ્ધાર કર્યો.’ પરંતુ આત્મા તે બધાયનો
અકર્તા છે–એવું કર્તાપણું સાધી–સાધીને અનંતા સંત–મુનિઓએ આત્માનો ઉદ્ધાર કર્યો, –તેને અજ્ઞાની જાણતો
નથી; તેથી તે કર્તાબુદ્ધિથી સંસારમાં રખડે છે.
સમયનું નથી પણ ત્રિકાળ આખો આત્મા તે જ સ્વરૂપ છે–એમ તેને ભાસે છે, વિકારથી જુદું કાંઈ સ્વરૂપ તેને
ભાસતું જ નથી. જો રખડવાનો ભાવ એક સમયનો જ છે એમ ખરેખર જાણે તો તો તે રહિત ત્રિકાળીસ્વરૂપ છે
તેનો ખ્યાલ આવી ગયો, એટલે વિકાર અને સ્વભાવ વચ્ચે ભેદ પડી ગયો, ભેદજ્ઞાન થઈ ગયું, તેને તો વિકાર
તરફનું વલણ છૂટીને સ્વભાવ તરફનું વલણ થઈ ગયું.
જ્ઞાયકઆત્મામાં વિકાર છે જ નહિ, તેથી પર્યાયના ક્ષણિક વિકારનું કર્તૃત્વ પણ મારા સ્વભાવમાં નથી–એમ
અકર્તૃત્વરૂપ જ્ઞાયકસ્વભાવને ઓળખીને તેની શ્રદ્ધા કરે તો તે સ્વભાવમાં એકાગ્રતા વડે પર્યાયમાંથી વિકારનો
તદ્ન અભાવ કરીને વિકારનો સાક્ષાત્ અકર્તા થઈ જાય. –આવું આ શક્તિ સમજવાનું તાત્પર્ય છે.
છે. હું જ્ઞાયકભાવ છું ને મારા જ્ઞાયકભાવમાં વિકારનું કર્તાપણું નથી–એમ પહેલાંં દ્રષ્ટિથી વિકારનું કર્તૃત્વ ખેંચી
લ્યે, ને જ્ઞાયકસ્વભાવની જ દ્રષ્ટિ રાખે, તેનું નામ સમ્યગ્દર્શન છે, તે ધર્મની શરૂઆત છે. આઠ કર્મની ૧૪૮
પ્રકૃતિમાંથી કોઈપણ પ્રકૃતિ જે ભાવે બંધાય તે ભાવ વિકાર છે, ને આત્માના જ્ઞાયકભાવથી તે જુદા છે, તથા
આત્માનો જ્ઞાયકભાવ તે વિકારથી નિવૃત્તસ્વરૂપ છે; અહો! આવા નિવૃત્ત જ્ઞાયકસ્વભાવમાં સન્મુખ થઈને તેમાં
ઠરવા જેવું છે... તે જ સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગ છે. રાગના કર્તૃત્વમાં જ રોકાઈને રાગથી જે ધર્મ
માની રહ્યા છે તેને વીતરાગી આત્મતત્ત્વની ખબર નથી, સંતોની દશાની ખબર નથી, જૈનધર્મની ખબર નથી,
અને તેને ખરેખર
PDF/HTML Page 11 of 23
single page version
ઉત્તર:– અરે ભાઈ! વિકાર વગરના તારા જ્ઞાયકસ્વભાવની આમાં જાહેરાત થાય છે.......... માટે ગભરા
કષાયની મંદતા કરે તેના કરતાં સ્વભાવ સમજવાનો પ્રયત્ન કરતાં કરતાં કષાયની ઘણી વધારે મંદતા સહેજે થઈ
જાય છે, વળી જો સ્વભાવને સમજીને પુણ્ય–પાપનો વિચ્છેદ કરશે તો તો વીતરાગતા અને કેવલજ્ઞાન થશે. –તે
તો કરવા જેવું જ છે, હજી તો પહેલેથી જ પુણ્ય–પાપનું કર્તાપણું સ્વીકારે, ને પુણ્ય–પાપથી ભિન્ન જ્ઞાયકસ્વભાવ
વિકારનો અકર્તા છે તેની શ્રદ્ધા પણ ન કરે તો તે વિકારનો અભાવ કરીને વીતરાગતા ક્યાંથી કરશે? માટે આ
વાત સમજીને તેની શ્રદ્ધા કરવા જેવું છે, તે સિવાય ક્યાંય જન્મ–મરણનો આરો આવે તેમ નથી.
ઉત્તર:– ભાઈ રે! જ્ઞાયકસ્વભાવને ચૂકીને ‘પુણ્ય–પાપ તે હું’ એમ અજ્ઞાનથી જ માન્યું છે, તેથી પુણ્ય–
કર્તાપણું ભાસ્યું છે. તે માન્યતા ફેરવી નાંખ કે હું તો જ્ઞાયક છું, શ્રદ્ધા–આનંદ વગેરે અનંતશક્તિનો પિંડ છું.
ક્ષણિક વિકાર તે હું નથી ને તે મારું કર્તવ્ય નથી. જ્ઞાતાપણાના ભાવ સિવાય બીજું કાંઈ મારું કર્તવ્ય જગતમાં
નથી. આત્મા જ્ઞાનમાત્ર ભાવ સિવાય બીજું શું કરે? જો આત્મા પરનું કરતો હોય તો જગતનો ઉદ્ધાર કરવા
ઉપરથી સિદ્ધભગવાન નીચે કેમ ન ઊતરે? તેમને એવી વૃત્તિ જ નથી ઊઠતી કેમકે તે આત્માના સ્વભાવમાં
નથી. જો સિદ્ધભગવાનમાં નથી તો આ આત્મામાં આવ્યું ક્યાંથી? સિદ્ધભગવાનમાં જે નથી તે આ આત્માના
સ્વભાવમાં પણ નથી. બસ! આત્માનો સ્વભાવ જ અકર્તૃત્વ છે એટલે વિકારથી નિવર્તવું... નિવર્તવું... નિવર્તવું
એ જ તેનું સ્વરૂપ છે, સ્વરૂપમાં ઠરવું... ઠરવું... ઠરવું એવું આત્માનું સ્વરૂપ છે. સિદ્ધભગવાનમાં જે કાર્ય નથી તે
આ આત્માનું પણ કર્તવ્ય નથી. સિદ્ધભગવાનથી પોતાના સ્વભાવમાં ફેર માને છે ને વિકારને આત્મસ્વભાવ
આ મારું સ્વરૂપ નથી, આ મારું કર્તવ્ય નથી, હું તો જ્ઞાયક જ છું ને મારું જ્ઞાયકતત્ત્વ આ વિકારી લાગણીનું કર્તા
નથી. રાગ ટાળીને મારા જ્ઞાયકસ્વરૂપમાં ઠરું તે જ મારું કર્તવ્ય છે. પુણ્યનો શુભરાગ તે પણ મારા ધર્મનો
વોળાવિયો નથી પણ લૂટારો છે. વિકાર પોતે અવિકારીને મદદ નથી કરતો પણ રોકે છે માટે તે લૂટારો છે. –માટે
તે મારું કર્તવ્ય નથી. આમ સમસ્ત વિકારના અકર્તારૂપ પોતાના જ્ઞાયકસ્વભાવને જાણીને તેના સેવન વડે
વિકારથી અત્યંત નિવૃત્તિરૂપ મોક્ષપદને પામે છે.
આવ્યું તેને કર્તાપણાનો (–મિથ્યાત્વનો) કાળ ભગવાને જોયો નથી; જ્ઞાયકસ્વભાવની સન્મુખતાથી મિથ્યાત્વનો
નાશ કરીને તેની પર્યાયમાં અકર્તાપણું પ્રગટ થયું છે, અને તેને જ સર્વજ્ઞનો નિર્ણય થયો છે, અને સર્વજ્ઞ પણ તે
જીવની પર્યાયમાં તેવું અકર્તાપણું જ દેખે છે. તું મિથ્યાત્વાદિના અકર્તાપણે પરિણામ અને સર્વજ્ઞ તારું કર્તાપણું
દેખે એમ બને નહીં. માટે તું તારા સ્વભાવસન્મુખ થઈને પર્યાયમાં વિકારનું અકર્તાપણું પ્રગટ કર–એવું
ભગવાનના ઉપદેશનું તાત્પર્ય છે.
PDF/HTML Page 12 of 23
single page version
ઉત્તર:– આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, તે કર્તા થઈને પોતાનું જ્ઞાનકાર્ય કરે તે જ જ્ઞાનીનું ખરું કર્મ છે, અને તે
અજ્ઞાનીને વિકાર સાથે કર્તાકર્મની પ્રવૃત્તિ છે તેનું ફળ સંસાર છે. પોતાના ત્રિકાળી જ્ઞાનાનંદસ્વભાવ સાથે
પર્યાયની એકતા કરતો નથી ને વિકાર તે જ હું–એમ વિકારમાં એકતાબુદ્ધિ કરીને અજ્ઞાની તેનો કર્તા થાય છે, એ
જ સંસારનું કારણ છે. જ્ઞાની તો ચૈતન્યસ્વભાવમાં એકતા કરીને જે નિર્મળપર્યાય થઈ તેના જ કર્તા થાય છે, ને
ક્રોધાદિથી પોતાને ભિન્ન જાણે છે, –એ રીતે ભેદજ્ઞાન વડે તે મુક્તિ પામે છે.
ઉત્તર:– સમ્યગ્જ્ઞાનનો મહિમા કરીને મંગલાચરણ કર્યું છે; કેમ કે સમ્યગ્જ્ઞાન પોતે મંગળસ્વરૂપ છે તેથી
ઉત્તર:– અજ્ઞાનથી ઉત્પન્ન થયેલી કર્તાકર્મની પ્રવૃત્તિને સર્વ તરફથી શમાવી દેનારું છે અને જીવને મુક્તિ
ઉત્તર:– હું કર્તા છું ને આ ક્રોધાદિ ભાવો મારાં કર્મ છે–એવી મિથ્યાબુદ્ધિથી અજ્ઞાની ક્રોધાદિ સાથે
ઉત્તર:– સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપ જ્યોતિ એવી છે કે જ્ઞાનસ્વભાવમાં એકાગ્ર થઈને અજ્ઞાનવડે ઊપજેલી એવી
સ્વીકારતી નથી: વિકારના કર્તૃત્વને સર્વ તરફથી છેદી નાંખતી, ભેદજ્ઞાનજ્યોતિ ઝણઝણાટ કરતી સ્ફુરાયમાન
થાય છે. તે જ્ઞાન–જ્યોતિ એવી પરમ ઉદાત્ત છે કે રાગને આધીન જરાપણ થતી નથી, વળી તે અત્યંત ધીર છે–
અંદરના ચૈતન્યસ્વરૂપમાં તે ઠરતી જાય છે, આકુળતા રહિત થઈને શાંત–રસમાં તે લીન થતી જાય છે અને
ચૈતન્યતત્ત્વને સમસ્ત પરભાવોથી તે ભિન્ન દેખે છે, તથા વિશ્વને જાણવાનો તેનો સ્વભાવ છે. આવી
ભેદજ્ઞાનજ્યોતિ જગતને મંગળરૂપ છે. તે જ્ઞાનજ્યોતિનો મહિમા કરવો તે માંગળિક છે.
PDF/HTML Page 13 of 23
single page version
માનતા નથી. જ્ઞાનજ્યોતિ તો વિકલ્પથી જુદી જ છે, તે તો અંતરમાં ઠરતી જાય છે, ને જેમ જેમ અંતરમાં ઠરતી જાય
છે તેમ તેમ અનાકુળ શાંતિનું વેદન વધતું જાય છે, તે જ જ્ઞાનજ્યોતિનું કાર્ય છે. અહો! માર્ગ તો અંતરની શાંતિનો
છે... આકુળતાવાળો માર્ગ નથી. જ્ઞાન તો શાંત થઈને અંદર ઠરે કે આકુળતા કરે? –આકુળતા તે જ્ઞાનનું કાર્ય નથી.
ઉત્તર:– પહેલાંં અજ્ઞાનદશામાં જ્ઞાનને અને ક્રોધાધિને ભિન્ન જાણતો ન હતો એટલે ક્રોધાદિમાં તન્મય
જ્યારે, ‘હું જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા છું ને ક્રોધાદિ મારા સ્વરૂપથી ભિન્ન પરભાવો છે, તેમની સાથે મારે એકતા નથી’
–એવું ભેદજ્ઞાન કરીને જીવ પોતાના જ્ઞાનસ્વરૂપમાં જ એકતાપણે પરિણમ્યો ત્યારે તેને અપૂર્વ જ્ઞાનજ્યોત પ્રગટી.
તે જ્ઞાનજ્યોત ધીર છે, ગંભીર છે, ઉદાર છે, અને તેણે અજ્ઞાનઅંધકારનો નાશ કર્યો છે.
ઉત્તર:– આ જ્ઞાનજ્યોત જ જગતના જીવોને શરણરૂપ છે. અરે આ સંસારરૂપી રણ–જંગલમાં આમતેમ
ક્ષણિક મોજાં તો ક્ષણમાં ઠરી જશે, તેમાં ક્યાંય શરણ નથી. અહો! આ જ્ઞાનજ્યોતિ પરમશાંત અમૃતરસની
ધારાથી ભરેલી છે, તે જ એક આત્માને શરણરૂપ છે.
ઉત્તર:– જીવનું સ્વરૂપ જ્ઞાન છે; ને જ્ઞાન જ તેનું કાર્ય છે. તે જ્ઞાનસ્વભાવને ક્રોધાદિ પરભાવોથી ભિન્ન જાણીને
ઉત્તર:– હું જ્ઞાનસ્વભાવ છું, ને ક્રોધાદિ તે હું નથી એમ જાણીને, જ્ઞાનસ્વભાવમાં જ નિઃશંકપણે પોતાપણે
ઉત્તર:– જેમ જ્ઞાન સાથે આત્માને એકતા છે તેમ ક્રોધાદિ સાથે આત્માને એકતા નથી પણ ભિન્તા છે,
ઉત્તર:– જીવ જ્ઞાનસ્વરૂપ હોવાથી જ્ઞાનક્રિયા જ તેની સ્વભાવભૂતક્રિયા છે.
(૧૩) પ્રશ્ન:– પરભાવભૂતક્રિયા કઈ છે?
ઉત્તર:– ક્રોધાદિક તે જીવના સ્વભાવરૂપ નહિ હોવાથી ક્રોધાદિક્રિયા તે પરભાવભૂતક્રિયા છે.
(૧૪) પ્રશ્ન:– ભગવાને કઈ ક્રિયાનો નિષેધ નથી કર્યો?
ઉત્તર:– જ્ઞાનક્રિયા તે જીવના સ્વભાવભૂત હોવાથી ભગવાને તે ક્રિયાનો નિષેધ નથી કર્યો; અર્થાત્ ‘હું
ઉત્તર:– ક્રોધાદિક્રિયાઓ પરભાવભૂત હોવાથી તે ક્રિયાનો ભગવાને નિષેધ કર્યો છે; અર્થાત્ જ્ઞાનની જેમ
સંસારનું કારણ છે તેથી તે ક્રિયા નિષેધવામાં આવી છે.
PDF/HTML Page 14 of 23
single page version
ઉત્તર:– જ્ઞાનક્રિયા આત્માના સ્વભાવભૂત હોવાથી તે ધર્મ છે.
(૧૭) પ્રશ્ન:– કઈ ક્રિયાથી અધર્મ થાય?
ઉત્તર:– ક્રોધાદિ ક્રિયા પરભાવરૂપ હોવાથી તે બંધનનું કારણ છે, અને તેથી તે અધર્મ છે.
(૧૮) પ્રશ્ન:– શરીરની ક્રિયાથી ધર્મ કે અધર્મ છે કે નહિ?
ઉત્તર:– ના; શરીરની ક્રિયા તો જડની ક્રિયા છે, તેનાથી જીવને ધર્મ કે અધર્મ થતો નથી.
(૧૯) પ્રશ્ન:– જ્ઞાનક્રિયા એટલે શું?
ઉત્તર:– હું જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા છું, ક્રોધાદિથી હું ભિન્ન છું–એમ જાણીને જ્ઞાનસ્વરૂપના શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–
ઉત્તર:– જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ આત્માને ચૂકીને ‘ક્રોધાદિ તે જ હું’ એવી એકતાબુદ્ધિથી ક્રોધાદિમાં પરિણમવું તે
નથી પણ બંધનું કારણ છે માટે જ્ઞાનીઓ તેનો નિષેધ કરે છે.
ઉત્તર:– કેમકે તે ક્રિયા તો જીવના સ્વભાવભૂત જ છે, તેને તો આત્માની સાથે એકતા જ છે, તેથી તેનો
ઉષ્ણતાનો નિષેધ થઈ શકે નહિ, કેમ કે તે તેના સ્વાવભૂત છે, પણ અગ્નિમાંથી ધૂમાડાનો નિષેધ થઈ શકે કેમકે
તે પરભાવરૂપ છે; તેમ આત્માની જ્ઞાનક્રિયાનો નિષેધ થઈ શકે નહિ કેમ કે તે તો આત્માના સ્વભાવ સાથે
એકમેક હોવાથી સ્વભાવભૂત જ છે, પણા ક્રોધાદિ વિકારી ક્રિયાનો આત્મામાંથી નિષેધ થઈ શકે, કેમ કે તે
આત્માના સ્વભાવ સાથે એકરૂપ નથી પણ પરભાવરૂપ છે. આત્મા સાથે અભેદ થઈને એકતારૂપે પરિણમેલું
જ્ઞાન આત્માથી જુદું પડી શકતું નથી માટે તે જ્ઞાનક્રિયાનો નિષેધ નથી. પણ જ્ઞાન સાથે એકતારૂપ પરિણમતાં
ક્રોધાદિની રુચિ છૂટી જાય છે માટે તે ક્રોધાદિક્રિયાનો નિષેધ છે.
ઉત્તર:– ક્રિયાની ત્રણ જાત– (૧) જ્ઞાનક્રિયા (૨) ક્રોધાદિક્રિયા અને (૩) જડક્રિયા.
(૨૩) પ્રશ્ન:– બંધ–મોક્ષનો સંબંધ કઈ ક્રિયા સાથે છે?
ઉત્તર:– જ્ઞાનક્રિયા અને ક્રોધાદિક્રિયા એ બંને અરૂપી છે, કે જીવમાં થાય છે. તેમાંથી જ્ઞાનક્રિયા તો મોક્ષનું
ભિન્ન હોવાથી તે બંધનું કે મોક્ષનું કારણ નથી, તેથી તેનાથી ધર્મ કે અધર્મ નથી.
ઉત્તર:– જ્ઞાનક્રિયા અને ક્રોધાદિક્રિયા એ બંનેને ભિન્ન ભિન્ન જાણીને, જ્ઞાન સાથે જ અભેદતારૂપ પ્રવૃત્તિ
ઉત્તર:– જ્ઞાન સાથે આત્માને એકતારૂપ તાદાત્મ્ય–સંબંધ છે.
(૨૬) પ્રશ્ન:– ક્રોધાદિ સાથે આત્માને કેવો સંબંધ છે?
ઉત્તર:– ક્રોધાદિ ભાવો સાથે આત્માને સંયોગ–સંબંધ છે.
(૨૭) પ્રશ્ન:– ક્રોધાદિ ભાવો આત્માની જ પર્યાયમાં
PDF/HTML Page 15 of 23
single page version
તે ક્રોધાદિનો સંબંધ છૂટી જાય છે, માટે તેને આત્મા સાથે સંયોગસંબંધ જ કહ્યો.
ઉત્તર:– આત્માને જેવો સંબંધ જ્ઞાન સાથે છે તેવો સંબંધ ક્રોધાદિ સાથે નથી; જ્ઞાન સાથે તો આત્માને
તેની સાથે માત્ર સંયોગસંબંધ છે–આ રીતે ક્રોધાદિથી જ્ઞાનની અધિકતા (એટલે કે ભિન્નતા) જાણીને આત્મા
જ્ઞાનરૂપે પરિણમ્યો તે જ આત્મા અને ક્રોધાદિનું ભેદજ્ઞાન થયું.
ઉત્તર:– ભેદજ્ઞાન થતાં આત્મા ક્રોધાદિરૂપે પરિણમતો નથી તેથી તેને બંધન થતું નથી, એટલે તે મુક્તિ
ઉત્તર:– જેને આત્મા અને ક્રોધાદિનું ભેદજ્ઞાન નથી તે અજ્ઞાની જીવ ક્રોધાદિનો કર્તા થઈને પરિણમે છે
PDF/HTML Page 16 of 23
single page version
આદરપૂર્વક આવા જૈનધર્મનું સેવન કરો...
શુદ્ધરત્નત્રયરૂપ વીતરાગી વીતરાગભાવ તે જ સર્વે શાસ્ત્રોનું તાત્પર્ય
શુદ્ધભાવમાં રહે છે, એ સિવાય શુભાશુભભાવમાં કે જડના ભાવમાં જૈનધર્મ રહેતો નથી.
ભાવમાં કાંઈ ધર્મ કે અધર્મ નથી.
ભાવો પરના આશ્રયે થાય છે એટલે વિભાવરૂપ છે, અશુદ્ધ
PDF/HTML Page 17 of 23
single page version
દુઃખરૂપ છે. અને પોતાના સ્વભાવ–આધીન પ્રગટેલા સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર તે શુભભાવ છે, તે આત્માના
સ્વભાવરૂપ છે, તેમાં રાગાદિનો અભાવ છે, અનાકુળ શાંતિસ્વરૂપ હોવાથી તે ભાવ જીવને સુખરૂપ છે. તેથી તે
સુખરૂપ એવા શુદ્ધભાવોનું ઉપાદેયપણું બતાવવા અહીં કહ્યું કે શુદ્ધભાવ તે જ જૈનધર્મ છે, તે જ આદરણીય છે; ને
ઓળખીને હિતરૂપ ભાવોને આદર, ને અહિતરૂપ ભાવોને છોડ. આ સિવાય શરીર વગેરે તો જડ છે, તે જડમાં
ક્યાંય તારો ધર્મ કે અધર્મ નથી. પુદ્ગલમાં તેનો જડરૂપ ભાવ છે પણ તેને સુખ–દુઃખના વેદનરૂપ ભાવ નથી.
પુદ્ગલમાં સુગંધી પર્યાય હો કે દુર્ગંધી પર્યાય હો, તેથી કાંઈ તેને સુખ કે દુઃખ નથી, તેમ જ તેનાથી જીવને સુખ–
દુઃખ થાય એમ પણ નથી. જડને લીધે જીવને સુખ–દુઃખ થતું નથી પણ પોતાના ભાવથી જ સુખ–દુઃખ થાય છે.
સુખ–દુઃખ વગરના એવા પુદ્ગલ વડે જીવ પોતાને સુખી–દુઃખી મને છે એ કેવી ભ્રમણા છે!! શરીરની નીરોગ
અવસ્થાથી જીવને સુખ, કે શરીરની રોગ અવસ્થાથી જીવને દુઃખ, –એમ નથી; પણ આ ચીજ મને ઠીક ને આ
બંનેમાં આકુળતા છે, દુઃખ છે, તેનું ફળ બંધન છે, તેમાં ધર્મ નથી. નિરાકુળ શાંત પરિણામરૂપ સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–
ચારિત્ર તે સુખ છે તે જ ધર્મ છે, ને તેનું ફળ મુક્તિ છે. આ રીતે જીવના ભાવથી જ ભગવાને ધર્મ–અધર્મ કહ્યો
છે. તેમાં પણ જીવના સમ્યગ્દર્શનાદિ શુદ્ધ–ભાવને જ જિનશાસનમાં ધર્મ કહ્યો છે, તેને બદલે શરીરની ક્રિયા વગેરે
જડને લીધે જે ધર્મ માને છે તે તો જડ જેવા જ છે, તેની તો શું વાત! પણ શુભરાગથી જે ધર્મ મનાવે છે તેને
પણ જૈનશાસનની ખબર નથી. રાગ તો આસ્રવ અને બંધનું કારણ છે તેના વડે સંવર–નિર્જરારૂપ ધર્મ જરા પણ
થતો નથી. ચૈતન્ય સ્વભાવના આશ્રયે વીતરાગી શુદ્ધભાવ પ્રગટે તે જ ધર્મ છે. જુઓ, આ જિનશાસનમાં ધર્મની
રીત!! આવો જૈનધર્મ જ ભવભ્રમણનો છેદ કરી નાંખે છે. આ સિવાય વ્રત–પૂજાદિના શુભભાવને લૌકિકજનો
તથા અન્યમતીઓ ધર્મ કહે છે પરંતુ તેમાં કાંઈ ભવભ્રમણનો છેદ કરવાની તાકાત નથી માટે જેને ભવભ્રમણથી
કહે છે. સર્વજ્ઞ ભગવાનની દિવ્યધ્વનિમાંથી જે માર્ગ નીકળ્યો, અને તે ઝીલીને કુંદકુંદાચાર્યદેવ આદિ સંતોએ જે
માર્ગ ફરમાવ્યો, તે જ આ માર્ગ છે, આ જ જૈનશાસન છે; આનાથી વિરુદ્ધ માનનારા બીજા બધા અન્યમત છે.
રાગાદિ ભાવો તે ધર્મ નથી. રાગદ્વેષ રહિત થઈને જ્ઞાન–દર્શન પોતાના સ્વભાવમાં નિશ્ચલ રહે તે ધર્મ છે. આત્મા
જ્ઞાનદર્શનસ્વભાવી છે; તે જ્ઞાન–દર્શન પરિણામ રાગ–દ્વેષ–મોહ વડે મલિન ન થાય–ક્ષોભ ન પામે–અસ્થિર ન
PDF/HTML Page 18 of 23
single page version
વીતરાગભાવ તે જ સર્વે શાસ્ત્રોનું તાત્પર્ય છે, તે જ જિનશાસન છે, ને તેને જ સંતો ધર્મ કહે છે; વચ્ચે રાગ રહી
જાય તે તાત્પર્ય નથી, તે જિનશાસન નથી, તેને સંતો ધર્મ કહેતા નથી.
ઉત્તર:– પુણ્ય મિથ્યાદ્રષ્ટિના હો કે સમ્યગ્દ્રષ્ટિના હો, તે કોઈ ધર્મ નથી, તે આસ્રવ છે. સમયસારમાં કહે છે
તે ધર્મ હોત–અમૃત હોત–તો મુનિવરો તેને છોડીને નિર્વિકલ્પ કેમ થાત? માટે સમજો કે ધર્મીનો રાગ તે પણ
પુણ્ય છે, પણ ધર્મ નથી. ધર્મ તો વીતરાગી શુદ્ધ ભાવ જ છે. અહો, એક જ નિયમરૂપ ને એક જ ધારા પ્રવાહરૂપ
જૈનમાર્ગ ત્રિકાળ ચાલી રહ્યો છે.
જ હિતરૂપ માની લ્યે તો રાગથી જુદો પડીને વીતરાગતાનો પુરુષાર્થ તે કોના લક્ષે કરશે? માટે આ ધર્મના મૂળ
પાયાની વાત છે.
પણ જેની દ્રષ્ટિ જ રાગ ઉપર છે, જે રાગને જ ધર્મ કે સંવર–નિર્જરાનું કારણ માને છે તેને તો શુભરાગ વખતે
પણ એકાંતે અધર્મ છે, ધર્મનો અંખ પણ તેને નથી. અને સમકિતીને પણ જે રાગ છે તે કાંઈ ધર્મ નથી. રાગ
વખતે તેને જે અરાગી દ્રષ્ટિ, અરાગી જ્ઞાન ને અરાગી ચારિત્ર છે તે જ ધર્મ છે. જો શુભરાગ તે ધર્મ હોય કે કે
તેનાથી ધર્મ થતો હોય તો તે રાગ છોડવાનું રહ્યું જ નહિ! –એટલે શ્રદ્ધામાં રાગનું ઉપાદેયપણું થતાં મિથ્યાશ્રદ્ધા
થઈ. મિથ્યાશ્રદ્ધા જ મોટો અધર્મ અને અનંત સંસારનું મૂળ છે. તેનો અભાવ થઈને વાસ્તવિક ધર્મ કેમ થાય તે
અહીં બતાવે છે. શુભરાગ તો વિકાર છે, ઔદયિકભાવ છે, આસ્રવ–બંધનું કારણ છે એટલે સંસારનું કારણ છે.
ચિદાનંદસ્વભાવમાં એકાગ્ર થતાં રાગ રહિત સમ્યક્શ્રદ્ધા, જ્ઞાન ને આનંદના અનુભવરૂપ જે શુદ્ધવીતરાગભાવ
પ્રગટ્યો તે ધર્મ છે; આ ધર્મથી કર્મ બંધાતા નથી, પૂર્વે બંધાયેલા કર્મો પણ તેનાથી ખરી જાય છે; એ રીતે
પરમ આનંદરૂપ મોક્ષદશા પ્રગટે છે. આનું નામ જૈનધર્મ છે. આવા જૈનધર્મને જાણીને ભવના નાશ માટે તેનું
આરાધન કરો......... એવો ઉપદેશ છે.
શુભથી પણ તું સંસારમાં જ રખડયો. માટે જૈનધર્મનો ઉપદેશ છે કે રાગરહિત શુદ્ધભાવને જ તમે ધર્મ જાણો,
રાગ તે ધર્મ નથી એમ સમજો. જિનેન્દ્ર ભગવંતોએ જિનશાસનમાં આવો ઉપદેશ કર્યો છે, સંતો પણ આમ જ કહે
છે, શાસ્ત્રોમાં પણ આ જ આશય ભર્યો છે. સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–
PDF/HTML Page 19 of 23
single page version
સેવે છે એટલે કે સંસારના જ કારણને સેવે છે, પણ મોક્ષના કારણરૂપ વીતરાગી ધર્મને તે સેવતો નથી, –એમ
હવેની ગાથામાં આચાર્યદેવ કહેશે.
–તે મુખ્ય છે, સાક્ષાત્ પૂર્ણવીતરાગતાના અભાવમાં ધર્મીને શુભરાગ હોય છે ત્યારે અશુભ ટળવાની અપેક્ષાએ
એકદેશ વીતરાગતા ગણીને તેને ઉપચારથી ધર્મ કહ્યો છે; પરંતુ તેને તો તે જ વખતે અનુપચાર ધર્મનો અંશ પણ
કહ્યો તે એમ બતાવવા માટે છે કે ત્યાં તે વખતે અનુપચારરૂપ યથાર્થ ધર્મ (સમ્યગ્દર્શનાદિ) વર્તે છે. આ યથાર્થ
ધર્મને તો જે જાણતો નથી, ને શુભરાગને જ ખરેખર ધર્મ માનીને તેમાં જ સંતુષ્ટ છે તેને ધર્મની પ્રાપ્તિ થતી
નથી. સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ શુદ્ધભાવ તે જ ખરો ધર્મ છે, ને તેની જ પ્રાપ્તિનો જિનશાસનમાં ઉપદેશ છે.
આવો ધર્મ તે ભવનો નાશક ને મોક્ષનો દાતાર છે, માટે હે ભવ્ય જીવો! તમે આદરપૂર્વક આવા જૈનધર્મનું સેવન
કરો.
પર્યાય હોય તે કયા દ્રવ્યની, કયા ગુણની અને કેવી જાતની છે તે લખો.
(૧) કેવળજ્ઞાન (૨) કાળ (૩) અચેતનત્ત્વ (૪) પડછાયો (૫) સ્થિતિ હેતુત્વ (૬) સમુદ્ઘાત (૭) લોભ.
(૧) કેવળજ્ઞાન: તે પર્યાય છે; જીવદ્રવ્યના જ્ઞાનગુણની સ્વભાવઅર્થપર્યાય છે;
(૨) કાળ: તે દ્રવ્ય છે, પરિણમનહેતુત્વ તેનો વિશેષગુણ છે.
(૩) અચેતનત્વ: તે ગુણ છે; પુદ્ગલાદિ પાંચ અજીવ–દ્રવ્યોનો પ્રતિજીવી ગુણ છે.
(૪) પડછાયો: તે પર્યાય છે, પુદ્ગલદ્રવ્યના રંગ–ગુણની વિભાવ અર્થપર્યાય છે.
(૫) સ્થિતિહેતુત્વ: તે ગુણ છે; અધર્માસ્તિકાયનો વિશેષગુણ છે તથા અનુજીવી છે.
(૬) સમુદ્ઘાત: તે પર્યાય છે; જીવદ્રવ્યના પ્રદેશત્વગુણની વિભાવ વ્યંજનપર્યાય છે.
(૭) લોભ: તે પર્યાય છે; જીવદ્રવ્યના ચારિત્રગુણની વિભાવ અર્થપર્યાય છે.
PDF/HTML Page 20 of 23
single page version
ઉત્તર:– (૧)
આત્માના ત્રણભેદ છે– (૧) બહિરાત્મા (૨) અંતરાત્મા અને (૩) પરમાત્મા.
(૨) ભેદવિજ્ઞાન દ્વારા આત્માને શરીરાદિથી ભિન્ન જાણે છે તે અંતરાત્મા–સમ્યગ્દ્રષ્ટિ છે. અંતરાત્મા પણ
છે; સમ્યગ્દર્શન તથા આત્મજ્ઞાન ઉપરાંત વ્રતધારી પંચમગુણસ્થાનવર્તી શ્રાવક, તેમજ બાહ્ય–અંતર પરિગ્રહરહિત
છઠ્ઠા ગુણસ્થાનવર્તી મહાવ્રતધારી મુનિ, તેઓ મધ્યમ અંતરાત્મા છે; અને સાતમા ગુણસ્થાનથી બારમા
ગુણસ્થાન સુધી વર્તતા આત્મધ્યાનમાં લીન શુદ્ધોપયોગી મુનિવરો તે ઉત્તમ અંતરાત્મા છે.
(૩) આત્માના પરમ સર્વજ્ઞપદને પામેલા જીવો તે પરમાત્મા છે; તેના બે પ્રકાર છે; એક સકલ
જ્ઞાનાવરણાદિ ચાર ઘાતિકર્મો ટળી ગયાં છે; ચાર અઘાતિકર્મો બાકી છે. તેઓ કેવળજ્ઞાનાદિ અંતરંગ લક્ષ્મીથી
તથા સમવસરણાદિ બહિરંગ લક્ષ્મીથી સંયુક્ત છે, પરમ ઔદારિક શરીર તેમને હોય છે, પણ ક્ષુધા, તૃષા, રોગ
વગેરે અઢાર મહાદોષો હોતા નથી. તેરમા અને ચૌદમા ગુણસ્થાને વર્તતા આવા અરિહંત ભગવાન તે સકલ
પરમાત્મા છે.
ને સાદિ–અનંત અનંત આત્મિક અતીન્દ્રિયસુખને ભોગવે છે. દ્રવ્યકર્મ–ભાવકર્મ–નોકર્મ રહિત આવા
સિદ્ધપરમાત્મા તે નિકલપરમાત્મા છે.