PDF/HTML Page 1 of 17
single page version
PDF/HTML Page 2 of 17
single page version
સત્ સમજવાના આવા ઉત્તમ ટાણાં મળ્યાં અને સત્ ન સમજાય એમ બને જ કેમ? ચૈતન્ય બળથી ભગવાન
આત્મા ભરચક પડ્યો છે, એ બળ અંતર તરફ વળે તો વીતરાગ થાય. અનંત–અનંત આત્માઓ સ્વભાવનું
ભાન કરીને મુક્ત થઈ ગયા છે; દરેક આત્મા ભાન કરી શકે છે.
દર્શાવ્યો–તે માર્ગે ચાલે તો જીવનું કલ્યાણ થાય.
તેમ નથી, આ વાતનો વિવેક લાવવો પણ કઠણ થઈ પડ્યો છે. ભગવાન આત્મા પોતે પ્રભુ છે–પણ...એણે એના
અંતર જાતના પંથને પ્રીતિથી કદી સાંભળ્યો નથી.
સામર્થ્યથી થયા છે. બધા આત્મા શક્તિપણે પ્રભુ સ્વરૂપ છે, જે પોતાની પ્રભુતાને ઓળખે તે પ્રભુ થાય છે.
PDF/HTML Page 3 of 17
single page version
કોઈ દ્રવ્યને, કાં ગુણને, કાં પર્યાયને અવલંબીને હોય છે. ત્યાગ તે કોઈ પર વસ્તુનો ત્યાગ છે? કે કોઈ રાગ–
દ્વેષનો ત્યાગ છે? કે સ્વરૂપમાં એકાગ્ર રહેવું તે ત્યાગ છે?
વગેરે કાંઈ આત્મામાં પેસી ગયાં નથી તો તેનો ત્યાગ શી રીતે થાય? તે મકાનાદિ આત્મામાં પેસી ગયાં નથી પણ
માન્યતામાં પેસી ગયાં છે; માન્યું છે કે ‘શરીરાદિ, મકાન, સ્ત્રી, લક્ષ્મી વગેરે મારાં’ તે જ અત્યાગ ભાવ છે.
તે મારા આત્માના સ્વભાવનો વિસ્તાર નથી; રાગદ્વેષને છોડવા તે પણ વ્યવહાર છે, આત્માના અખંડ શુદ્ધ નિર્મળ
સ્વભાવમાં જેટલા અંશે સ્થિર થયો તેટલા અંશે રાગ–દ્વેષ સહજ છૂટી જાય છે, તેને ત્યાગ કહેવાય છે.
એટલે તે ત્યાગને બાને ઠગાય છે, પણ (ત્યાગની) સાચી ઓળખાણ કરતા નથી.
અજ્ઞાનથી (અજ્ઞાનીક મિથ્યાત્વથી) જુદો બતાવવો પડ્યો છે; તેનું લક્ષણ ઉપરના ચારેથી જુદું છે અને એવા
(વૈનયિક મિથ્યાદ્રષ્ટિયો) ની સંખ્યા પણ ઘણી છે તેથી તેને એક જુદું મિથ્યાત્વ બતાવવાની જરૂર પડી.
આત્માની શુદ્ધતા શું ચીજ છે અને કઈ રીતે થઈ શકે છે એવું જેને જ્ઞાન હશે તે વૈનયિક હોઈ શકશે નહિ. તેથી
વૈનયિક પણ અનાત્મજ્ઞાનોની ગણતરીમાં આવે છે. આત્મસ્વરૂપ અજાણપણાનું નામ જ મિથ્યાત્વ છે.
મિથ્યાત્વનું આ સામાન્ય લક્ષણ પણ વૈનયિકમાં રહેલું છે.
પાંચના જ પેટાભેદ હોય છે. તેથી કરીને મધ્યમ વિસ્તાર કરવો ઠીક સમજીને પાંચ ભેદ કહેવામાં આવ્યા છે.
આત્મકલ્યાણને ચાહતા પણ નથી, (૨) કેટલાક લોકો હિત સમજીને પણ તેમાં શંકા કરીને દિવસો ગૂમાવે છે,
(૩) કેટલાક લોકો અહિતને હિત સમજી લે છે. આ ત્રણ પ્રકારના અજ્ઞાનથી જગતના જીવો ખેદખિન્ન–દુઃખી
થઈ રહ્યા છે.
વિસ્તારથી સ્પષ્ટ સમજાવવામાં આવ્યું છે, તેના ૬૦૦ ઉપરાંત પાનાં છે, તેની કિંમત રૂા. ૩–૦–૦ છે. આ ગ્રંથ
ફાગણ સુદ ૨ ના રોજ સીમંધર ભગવાનની પ્રતિષ્ઠા મહોત્સવના મંગળદીને પ્રગટ થશે.
PDF/HTML Page 4 of 17
single page version
મળ્યા માટે જ્ઞાન થયું” એમ જ્ઞાનને પરાશ્રિત જીવ માને, કે જે ખોટું છે.
તેમાંથી જ વિશેષ જ્ઞાન પ્રગટ્યું છે.
માને નહીં. અને પોતાની જે વિશેષ પર્યાય તેનું અવલંબન પણ ન માનતા, અંદરના ત્રિકાળી જ્ઞાનનું જ
અવલંબન માને છે.
આવ્યું છે એમ માને છે.
ઘરમાં પૂરી મૂડી હોય તે બીજાની ઓશિયાળ જરાપણ ન કરે! તેમ પોતામાં જ્ઞાનરૂપી મૂડી તો ત્રિકાળ પૂરી જ છે,
તેમાંથી પર્યાય આવે છે. પોતાના જ્ઞાન સ્વભાવની જેને ખબર છે તે પર નિમિત્તની ઓશિયાળ કરે નહીં.
નિમિત્તના અભાવે જ્ઞાનની ઉણપ નથી–પણ–સામાન્ય શક્તિ તરફની એકાગ્રતાના અભાવે ઉણપ દેખાય
છે. જો ત્રિકાળી શક્તિની શ્રદ્ધા કરે તો તેમાંથી એકાગ્ર થઈને પૂર્ણ જ્ઞાન કાઢે, જ્ઞાનની અવસ્થા નિમિત્તને લઈને
આવી નથી, પણ ત્રિકાળી શક્તિ પડી છે તેમાંથી આવી છે.
ઉત્તર:– નહીં! તાળું ઉઘડે એવું હતું ત્યારે કુંચી આવી, આમ વાતમાં ગુલાંટ છે. (તાળા કુંચીની જેમ)
અંદરની શક્તિ પડી છે તેની પ્રતીત નથી તેથી બહારના નિમિત્તથી જ્ઞાનની પર્યાય આવી એમ અજ્ઞાની માને છે.
PDF/HTML Page 5 of 17
single page version
માટે? તેવી જ રીતે સૂવામાં પણ છ, આઠ કે દસ કલાક ઊંઘશે પછી તેને સૂવું નહિ ગમે, કોઈને પ્રશંસા સાંભળવી
ગમતી હોય પણ અમુક વખત પોતાનાં વખાણ સાંભળીને તેને જ કંટાળો આવી જશે. કેમકે એમાં ક્યાંય ખરેખર
સુખ છે જ નહીં. જો સંસારી કોઈ પણ કાર્યોમાં સુખ હોત તો જ્ઞાનનો ઉપયોગ ત્યાંથી ફેરવત શા માટે? સુખથી
કોઈ છૂટવા માગે નહિ. સંસારમાં સુખ નથી તેથી જ ત્યાંથી ઉપયોગને પાછો ફેરવે છે. સંસારના કોઈ કાર્યોમાં
ઉપયોગ લાંબો વખત ટકી શકશે નહિ અને આત્મામાં સુખ ને આનંદ જ છે તેથી આત્મામાં જ્ઞાનનો ઉપયોગ
એકાગ્ર થાય છે તેને કોઈ ફેરવવા માગતું નથી. કોઈ પણ પર વસ્તુ ઉપર લક્ષ જાય ત્યાં કંટાળો આવી જાય છે
તેથી ઉપયોગને ત્યાંથી ફેરવીને ફરી પાછો બીજી પરવસ્તુમાં ઉપયોગને જોડે છે, અને એ રીતે દુઃખથી છૂટવા માગે
છે, પણ ઉપયોગ ક્યાં થંભાવવો જોઈએ તેના નિશ્ચયની ખબર નથી તેથી સાચો ઉપાય કરતો નથી.
છૂટવા તો માગે જ છે. પરંતુ મનના અવલંબન રહિત સ્વ વસ્તુનું ભાન નથી તેથી પાછો પર વસ્તુમાં ઉપયોગ
જોડે છે. તો ક્યાં ઉપયોગને થંભાવીને એકાગ્ર થવું કે ઉપયોગ ફરીથી ખસે નહિ અને કદાચ અસ્થિરતા પૂરતો
ખસે તો પણ ફેરવીને ક્યાં ફરી મુકવો તેની અજ્ઞાની જીવને ખબર નથી. જીવ પરના ઉપયોગથી છૂટવા તો માગે
છે પણ પરના ઉપયોગથી છૂટીને એકાગ્ર ક્યાં થવું તેની તેને ખબર નથી તેથી સંસાર તરફના ઉપયોગના
વેપારને વારંવાર ફેરવ્યા કરે છે, પણ યથાર્થ વસ્તુના ભાન વગર તે ફરીને પરમાં ઉપયોગને એકાગ્ર કરે છે.
એકાગ્ર થયો તે ક્યાં સુધી રહેશે? પરલક્ષે જે વિચાર આવે છે તે બધા કલ્પનાના ઘોડા છે–તે આત્માનું સ્વરૂપ
નથી. દુઃખથી આત્મા છૂટવા માગે છે પણ સંસાર તરફના ઉપયોગથી છૂટીને સ્વમાં ઉપયોગને એકાગ્ર કરવાની
ખબર નથી.
જ શકતો નથી. અજ્ઞાની પર પદાર્થ તરફનો ઉપયોગ ફેરવે છે ત્યાં તેની માન્યતામાં પણ ઊંધાઈ છે. “આ
પરપદાર્થ અનિષ્ટ છે” એમ સામી વસ્તુને ખરાબ માનીને તે તરફથી ઉપયોગને અજ્ઞાની જીવ ફેરવી લ્યે છે.
અજ્ઞાનીનો ભગવાન ઉપરનો શુભરાગ છે તે પણ “ભગવાન સારા છે” એમ પરદ્રવ્યને ઈષ્ટ માનીને રાગ કરે છે,
જ્યારે જ્ઞાની પર દ્રવ્યને ઈષ્ટ માનીને રાગ કરતા નથી કે પર પદાર્થને ખરાબ માનીને દ્વેષ કરતા નથી.
પોતાના પુરુષાર્થની નબળાઈથી રાગ–દ્વેષ થઈ જાય છે એમ તે માને છે અને તે પુરુષાર્થની નબળાઈથી થતા
રાગ–દ્વેષને પણ પોતાનું સ્વરૂપ માનતાં નથી. આત્માના સ્વરૂપમાં રાગ છે નહિ, પર વસ્તુ રાગનું કારણ નથી
આવી દ્રષ્ટિમાં રાગ રહ્યો છે તેને પણ તે ટાળવા માગે છે. રાગ ટાળતાં ટાળતાં જે રાગ રહી ગયો તેનું કારણ પર
વસ્તુને માનતા નથી પણ પોતાના પુરુષાર્થની નબળાઈ છે એમ જ્ઞાની જાણે છે. અજ્ઞાની જીવ પોતાના પરિણામ
ઉપર ન જોતાં પર વસ્તુને ભલી–બૂરી માને છે અને પર વસ્તુને કારણે રાગ–દ્વેષ માને છે; આ રીતે જ્ઞાની અને
અજ્ઞાનીના રાગદ્વેષમાં પણ આંતરો છે.
PDF/HTML Page 6 of 17
single page version
સૌથી પહેલાંં મિથ્યાત્વ જ છૂટે છે. મિથ્યાત્વ છૂટયા પછી જ પ્રમાદ કષાય અને યોગ છૂટે છે. મિથ્યાત્વ છૂટયાં
પહેલાંં તે છૂટતાં નથી. એ મિથ્યાત્વ છોડવા માટે આત્મસ્વરૂપનું ભાન કરવું જોઈએ.
કે ભાઈ! ‘હું હઈશ કે નહિ’ એવી જે શંકા થઈ તે કોણે કરી? જે હોય તે શંકા કરે કે ન હોય તે? ન હોય તે કાંઈ કરી
શકે નહિ, તેથી શંકા થઈ તેનો કરનાર તું છો. એટલે ‘હું હઈશ કે નહિ’ એવી શંકા થઈ ત્યાં જ તારું હોવાપણું નક્કી
થઈ ગયું છે. જો તું ન હો તો આ શંકા કોણે કરી? માટે ‘તું છો’ એ પહેલો નિશ્ચય કર! પછી...
આશ્રયે છે–પણ તે વિકાર પરવસ્તુએ કરાવ્યો નથી. આત્મામાં ‘અવિકારી’ ગુણ ત્રિકાળ છે. અવસ્થામાં વિકાર
છે તેની પાછળ અવિકારી ગુણ ત્રિકાળ છે. એક સમયની અવસ્થા પૂરતો વિકાર છે તેમાં આખો અવિકારી ગુણ
આવી ગયો નથી અર્થાત્ વિકારી દશામાં અવિકારી ગુણની નાસ્તિ છે, અને તે ગુણમાં વિકારી પર્યાય આવી ગઈ
નથી એટલે કે ગુણમાં પર્યાયની નાસ્તિ છે.
સ્વભાવ છે. ત્રિકાળી ગુણમાં એક સમયની અવસ્થાની નાસ્તિ છે અને એક અવસ્થામાં આખો સ્વભાવ આવી
જતો નથી (નાસ્તિરૂપ છે).
આખું દ્રવ્ય નથી એટલે એક ગુણમાં આખા દ્રવ્યની નાસ્તિ છે.
PDF/HTML Page 7 of 17
single page version
બદલીને બીજી પર્યાય જ ન થાય); અને
નાશ થઈ જાય છે તે બીજી અવસ્થાને શું કરી શકે? કાંઈ જ ન કરી શકે. જેમ સસલાનાં શીંગડાનો અભાવ છે તો
તે કોઈને લાગે નહિ, તેમ એક અવસ્થાનો બીજી અવસ્થામાં અભાવ છે તો તે બીજી અવસ્થામાં કાંઈ જ કરી
શકે નહિ; એટલે બીજી અવસ્થા કેવી કરવી–વિકારી કરવી કે અવિકારી કરવી તે પોતાની સ્વતંત્રતા રહી. પહેલાં
સમયનો વિકાર તો બીજે સમયે ટળી જ જાય છે તેથી વિકાર કરવો કે અવિકાર કરવો તે પોતાને આધારે છે.
આહા! જૈનદર્શન તદ્ન સીધું અને સરળ છે પણ વિપરીતપણે માનીને મોટું બાઘડા જેવું (અઘરૂં) કરી
વ્યવહારદ્રષ્ટિ થઈ ગઈ–અજ્ઞાન થયું. ‘વ્યવહાર આવશે તો ખરોને’ એવી જેને હોંશ છે તેને
અજ્ઞાનીને હોંશ છે, હોંશ છે ત્યાં રાગ–વિકલ્પ છે. હોંશ=આશ્રય, ભાવના. અજ્ઞાનીને તેની
તેમાં રાજી થતાં નથી. અજ્ઞાનીને અખંડ વિષય છોડીને પરાશ્રયમાં હોંશ થાય છે.
આવે ને આશ્રય બદલાય તે બેમાં ભેદ છે. મોક્ષની નિર્મળ પર્યાય ને અભેદ બન્ને વચ્ચેનો
PDF/HTML Page 8 of 17
single page version
એથી મોક્ષની ક્રિયાની પ્રસ્તાવના આત્મધર્મના વાંચકો મનન પૂર્વક વાંચે એવી વિનંતિ છે.
પ્રવર્ત્યે જાય છે. (૮) યથાર્થ વીતરાગોનો મત સમજવાની તેમનામાં યોગ્યતાની ઘણી ખામી છે. (૯) દ્રષ્ટિરાગનું પ્રબળ રાજ્ય
વર્તે છે. (૧૦) વેષાદિ વ્યવહારમાં મોટી વિટંબના કરી મોક્ષમાર્ગનો અંતરાય કરી બેઠા છે.
તેમ જણાય છે. (જુઓ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર પા. ૭૦૨)
વર્તમાન આ કાળમાં મોક્ષમાર્ગ બહુલોપ વિચારવા આત્માર્થીને ભાખ્યો અત્ર અગોપ્ય. ૨.
૪. આ ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે કે (૧) તે વખતે મોક્ષમાર્ગના જાણનારા બહુ લોપરૂપ હતા. (૨) રૂઢીથી જેઓ તેને
રહ્યા છો. આપનો પવિત્ર ઉપદેશ સાંભળી અનેક જીવો પાવન થયા છે અને થતા જાય છે તેથી ‘મોક્ષની ક્રિયા’ નું આ
PDF/HTML Page 9 of 17
single page version
પણ તે કેળવણીમાં વીતરાગી વિજ્ઞાન વિરૂદ્ધ કેટલું શીખવવામાં આવે છે, તે જાણવાની દરકાર કરી નહીં.
પરિણામે ધર્મ ઉપરની બાહ્યશ્રદ્ધા પણ લગભગ નષ્ટ થઈ. પરિષદના સંચાલકોનું શ્રીમદ્ રાજચંદ્રના નીચેનાં
અમૂલ્ય કથન ઉપર પણ લક્ષ ન રહ્યું.
નામથી તેઓ સંબોધવા લાગ્યા. તેને તેઓ રાષ્ટ્રધર્મ, દેશધર્મ, સમાજધર્મ એવાં નવાં નામો આપવા લાગ્યા.
આવ્યું કે:– જૈન સમાજનો કેટલોક ભાગ ‘રાષ્ટ્રધર્મ’ એ જ વીતરાગ ધર્મ છે અથવા તેનો એક ભાગ છે એમ
સમજવા લાગ્યો. પરિણામે વીતરાગ–વિજ્ઞાનથી સમાજ વિશેષ દૂર થયો.
તેમાં તીર્થંકર ભગવાનોના ચરિત્રોમાંથી તેમના કાર્યક્રમને ટેકો મળે છે અને તે જ ખરો જૈનધર્મ છે એવી
મતલબના લેખો આવવા લાગ્યા.
નામો શું, સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, પ્રત્યાખાન તપ, ક્રિયા, વિગેરેના ખરા અર્થ શું છે તે સવાલો પુછયા હોય તો
તેનું પરિણામ લગભગ શુન્યવત્ આવે. એ પ્રમાણે તત્ત્વજ્ઞાનના અજાણપણાની દશા હોય ત્યાં નિશ્ચયનય
અને વ્યવહારનયના ખરા અર્થની ખબર તો ક્યાંથી જ હોય તે સહેજે કલ્પી શકાય છે.
કે–ગમે તે વ્યક્તિ, પછી તે તત્ત્વજ્ઞાનથી વંચિત હોય તો પણ ધર્મ વિષય ઉપર લેખો લખી શકે અને તે લેખક
સમાજમાં કાંઈક પ્રતિષ્ઠિત હોય તો તેનું કથન આધારભૂત મનાય. વળી એમ પણ માનવામાં આવે છે કે–આવી
લેખો માટે તે વિષયના ખાસ અભ્યાસની જરૂર નથી, અને ધર્મ તો જાણે સાવ ફોગટિયો જ છે!
અને ત્યાગી સમાજ તથા તેને ટેકો આપનારા ગૃહસ્થ સમાજ વચ્ચે ઘર્ષણ ઉત્પન્ન થવા લાગ્યું. ત્યાગીઓ વચ્ચે
બાહ્ય બાબતોમાં તીવ્ર કલેશરૂપ મતભેદ ઉત્પન્ન થવા લાગ્યા. તેને અંગે વર્તમાન પત્રોમાં ખૂબ જોરથી સામસામા
આક્ષેપો કરવામાં આવે છે. પરિણામે સાધુ સમાજની સંખ્યામાં વધારો થયો હોય તોપણ, અનેક કારણોએ તે
સમાજ તત્ત્વજ્ઞાનથી મુખ્યપણે વંચિત રહેલ છે. કેટલાક ત્યાગીઓ સમાજને અનુકુળ વિષયોને ધર્મનું સ્વરૂપ
વધારતા જ જાય છે.
PDF/HTML Page 10 of 17
single page version
ધર્મને સમજવાની રુચિવાળા જીવો હોવા જ જોઈએ. એટલે આ બાબતમાં શું શું થયું છે તે હવે આપણે જોઈએ.
તેમનો મહાન ઉપકાર વર્તી રહ્યો છે.
અમૃતચંદ્ર આચાર્ય કૃત પુરુષાર્થ સિદ્ધિઉપાય, શ્રી નેમીચંદ સિદ્ધાંત ચક્રવર્તી કૃત દ્રવ્યસંગ્રહ, ગોમટસાર વિગેરે ગ્રંથો
હીંદી ભાષામાં પ્રગટ કર્યા; અને ‘શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર’ ગુજરાતીમાં પ્રગટ કર્યું.
દર્પણાદિ અનેક તત્ત્વના ગ્રંથો હીંદી ભાષામાં પ્રગટ થયાં.
લાગ્યા. તેમજ તટસ્થવૃત્તિના જીવો તેમાં રસ લેવા લાગ્યા. એ રીતે ગુજરાત કાઠિયાવાડમાં અધ્યાત્મ રસનાં જે
બીજ શ્રીમદે વાવ્યાં હતાં તે ઉગતા દેખાવા લાગ્યાં.
પરમપૂજ્ય સદ્ગુરુદેવ શ્રી કાનજી સ્વામીના હસ્ત કમળમાં આવ્યો; સમયસાર વાંચતાંજ તેમના હર્ષનો પાર
તે પહેલાંં તેઓએ કર્યો હતો.) શ્રી સમયસારજીમાં અમૃતનાં સરોવર છલકાતાં મહારાજશ્રીના અંતર નયને
જોયાં. એક પછી એક ગાથા–ટીકા વાંચતાં ઘુંટડા ભરી ભરીને તે અમૃત પીધું. ગ્રંથાધિરાજ સમયસારજીએ
મહારાજશ્રી પર અલૌકિક અનુપમ ઉપકાર કર્યો. અને તેમના આત્માનંદનો પાર ન રહ્યો. મહારાજશ્રીના
અંતર્જીવનમાં પરમપવિત્ર પરિવર્તન થયું. ભુલી પડેલી પરિણતિએ નિજઘર દેખ્યું, ઉપયોગ ઝરણાનાં
વહેણ અમૃતમય થયાં; જિનેશ્વર દેવના સુનંદન ગુરુદેવની જ્ઞાનકળા હવે અપૂર્વ રીતે ખીલવા લાગી.
તેવી ઘરગથ્થુ ભાષામાં સમજાવી તેના અતિ ગહન આશયો પ્રગટ કર્યા, ત્યારથી સમાજની અધ્યાત્મ વૃત્તિ
જાગૃત થવા લાગી.
બદલેલી હોવાથી તેઓએ સં. ૧૯૯૧ ના ચૈત્ર સુ. ૧૩ના પવિત્ર દિવસે સ્થાનક સંપ્રદાયનો ત્યાગ સોનગઢ
મુકામે કર્યો. તેઓશ્રીનો મુખ્ય નિવાસ સોનગઢમાં જ છે. સાં ૧૯૯પ માં દસમાસ સુધી અને સાં ૧૯૯૯ માં
વખત તેઓશ્રી સોનગઢમાં જ રહી છેલ્લા દશ વર્ષથી કાઠિયાવાડમાં વીતરાગ
PDF/HTML Page 11 of 17
single page version
પચખાણ, તપ, ઉપવાસ, દાન, ભક્તિ, દેવદર્શન, પૂજા વિગેરે કરે છે તે જ ભગવાને કહેલી ક્રિયા છે અને તે કરતાં કરતાં
હળવે હળવે ધર્મ થશે એમ સમજાવવા લાગ્યા. કુળ ધર્મના ગુરુ જે કાંઈ કહે તે માની લેવાની ટેવ સાંપ્રદાયિક
મનોવૃત્તિવાળા જીવોમાં હોય છે તેથી એ ક્રિયાથી પોતાનો ઉદ્ધાર થઈ જશે એવી ભ્રમિત માન્યતા તેઓ સેવ્યા કરે છે.
કરવી. આવી રીતે તેઓ મૂઢતાને પોષે છે. જો આ કાળમાં જીવ ધર્મ પાળી શકે નહીં તો તેઓ સાચા ઉપદેશકો કે
ત્યાગી શી રીતે ગણાય? ધર્મને લાયક કાળ ન હોય તો દીવસે દીવસે સાધુઓની સંખ્યા વધારવાથી શું લાભ છે?
આ કાળે જીવ ધર્મ ન પામી શકે તો તેઓ ખરી સાધુ દિક્ષા શી રીતે લઈ શકે અને ખરા સાધુ કેમ થઈ શકે?
કાનજી સ્વામીના મુખકમળથી નીકળતી શ્રુતગંગામાંથી જે કાંઈ આ સંબંધમાં હું ગ્રહણ કરી શક્યો છું તે મેં આ
ગ્રંથમાં જણાવેલ છે. તેમાં વીતરાગ વિજ્ઞાન અનુસાર કથન કરવા મેં કાળજી રાખી છે.
(૧) જ્ઞાન ક્રિયાભ્યામ મોક્ષ. (૨) જ્ઞપ્તિ ક્રિયા (૩) કરોતિ ક્રિયા (૪) મોક્ષને કાતરનારી ક્રિયા (પ) કુ
(૮) સાચું તપ (૯) સાચી ગુપ્તિ સમિતિ (૧૦) ધર્મ–અનુપ્રેક્ષા, પરિષહજયનું સ્વરૂપ (૧૧) ભક્તિ (૧૨)
પ્રશસ્ત દાન, શીલ, તપ, ભાવ (૧૩) દેહદમન, ઈન્દ્રિય નિગ્રહનો ખરો અર્થ (૧૪) મોક્ષમાર્ગમાં જ્ઞાન અને
ક્રિયાના કેટલા કેટલા ટકા. (૧પ) જીવે પ્રથમ શું કરવું (૧૬) નિમિત્ત પરદ્રવ્યને કાંઈ કરી શકે નહીં (૧૭)
નિશ્ચય–વ્યવહારનું સ્વરૂપ (૧૮) જીવની અનાદિથી ચાલી આવતી ભૂલો, (૧૯) જીવના અનાદિના સાત
વ્યસનો એ વિગેરે વિષયો લેવામાં આવ્યા છે.
(૧) સમ્યગ્દર્શનથી જ ધર્મની શરૂઆત થાય છે.
(૨) સમ્યગ્દર્શન પામ્યા સિવાય કોઈપણ જીવને સાચાં વ્રત, સામાયિક, પ્રતિક્રમણ, તપ, પ્રત્યાખાન
એવી દરેક દ્રવ્ય–ગુણ પર્યાયની સંપૂર્ણ સ્વતંત્રતા અનંત જ્ઞાનીઓએ પોકારી પોકારીને કહી છે.
દ્રવ્યાનુયોગ અનુસાર શ્રદ્ધાન કરી સમ્યગ્દ્રષ્ટિ થવું.
પહેલે ગુણસ્થાને સાચાં વ્રત, તપ વગેરે હોતાં નથી.
PDF/HTML Page 12 of 17
single page version
(૧) આવા કથન સાંભળવાથી કે વાંચવાથી લોકોને ઘણું નુકશાન થવા સંભવ છે. (૨) હાલ લોકો જે
પચ્ચખાણ કરનારાઓ જ્ઞાની છે કે અજ્ઞાની છે તે જાણવાની જરૂર છે. જો તેઓ અજ્ઞાની હોય તો તેને સાચા
વ્રતાદિ હોતાં જ નથી તેથી તે છોડવાનો પ્રશ્ન જ નથી. જો વ્રત કરનાર જ્ઞાની હશે તો છદ્મસ્થ દશામાં તે વ્રત છોડી
અશુભમાં જશે તેમ માનવું ન્યાય વિરુદ્ધ છે. એમ બને કે તે ક્રમેક્રમે શુભભાવને ટાળી શુદ્ધને વધારે. પણ તે તો
લાભનું કારણ છે નુકશાનનું કારણ નથી. માટે સત્ય કથનથી કોઈને નુકશાન થાય નહિ.
આ પુસ્તકમાં આપવામાં આવેલ છે...માટે તેનો કાળજી પૂર્વક અભ્યાસ કરવા જિજ્ઞાસુ જીવોને ખાસ વિનંતિ છે.
ઈચ્છતાં હોય તેઓ પોતાની નકલ વહેલી તકે મેળવી લ્યે.
ખરેખર તો ઓળખાણ વગરનું વંદન તે વંદન જ નથી. અહીં જે વંદનની વાત છે તે ધર્મબુદ્ધિપૂર્વક વંદનની વાત
છે. સમ્યગ્દર્શન એ જ પહેલો ધર્મ છે, તે ધર્મ જેનામાં નથી તે ધર્મબુદ્ધિથી વંદન કરવા યોગ્ય નથી.)
PDF/HTML Page 13 of 17
single page version
ઉપજવું એ રાગ–દ્વેષ છે. આ મને પ્રિય છે, આ ગમે છે, આ મને અપ્રિય છે, ગમતું નથી એવો ભાવ સમદર્શિને
વિષે ન હોય.
ઈષ્ટ અનિષ્ટ બુદ્ધિ ન કરે. વિષમદ્રષ્ટિ આત્માને પદાર્થને વિષે તાદાત્મ્ય વૃત્તિ થાય; સમદ્રષ્ટિ આત્માને ન થાય.
તેવો દેખે, જાણે, જણાવે. કોઈ ઊંચો હોય, કોઈ નીચો હોય તો તેને તેને તેવો તેવો દેખે, જાણે, જણાવે. સર્પને
સર્પની પ્રકૃત્તિરૂપે દેખે, જાણે, જણાવે. વાઘને વાઘની પ્રકૃતિરૂપે દેખે, જાણે, જણાવે. ઈત્યાદિ પ્રકારે વસ્તુ માત્રને
જે રૂપે, જે ભાવે તે હોય તે રૂપે તે ભાવે સમદર્શિ દેખે, જાણે, જણાવે. હેય (છાંડવાયોગ્ય) ને હેયરૂપે દેખે,
જાણે, જણાવે. ઉપાદેય (આદરવાયોગ્ય) ને ઉપાદેયરૂપે દેખે, જાણે, જણાવે. પણ સમદર્શિ આત્મા તે બધામાં
મારાપણું, ઈષ્ટ–અનિષ્ટ બુદ્ધિ, રાગદ્વેષ ન કરે. સુગંધ દેખી પ્રિયપણું ન કરે; દુર્ગંધ દેખી અપ્રિયતા–દુગંછા ન
આણે. (વ્યવહારથી) સારૂં ગણાતું દેખી આ મને હોય તો ઠીક એવી ઈચ્છાબુદ્ધિ (રાગ, રતિ) ન કરે.
(વ્યવહારથી) માઠું ગણાતું દેખી આ મને ન હોય તો ઠીક એવી અનિચ્છા બુદ્ધિ (દ્વેષ–અરતિ) ન કરે. પ્રાપ્ત
સ્થિતિ–સંજોગમાં સારું–માઠું, અનુકૂળ–પ્રતિકૂળ, ઈષ્ટા–નિષ્ટપણું, આકુળવ્યાકુળપણું ન કરતાં તેમાં સમવૃત્તિએ
અર્થાત્ પોતાના સ્વભાવે, રાગદ્વેષ રહિતપણે રહેવું એ સમદર્શિતા.
ગણવું, અથવા સદ્ધર્મ અને અસદ્ધર્મમાં અભેદ માનવો, અથવા સદ્ગુરુ અને અસદ્ગુરુને વિષે એક સરખી
બુદ્ધિ રાખવી, અથવા સદ્દેવ અને અસદ્દેવને વિષે નિર્વિશેષપણું દાખવવું અર્થાત્ બંનેને એક સરખા ગણવા
ઈત્યાદિ સમાનવૃત્તિ એ સમદર્શિતા નહિ, એ તો આત્માની મૂઢતા, વિવેક શુન્યતા વિવેક વિકળતા (છે).
સમદર્શિ સત્ને સત્ જાણે, બોધે; અસત્ને અસત્ જાણે નિષેધે; સત્શ્રુતને સત્શ્રુત જાણે, બોધે; કુશ્રુતને કુશ્રુત જાણે
નિષેધે; સદ્ધર્મને સદ્ધર્મ જાણે, બોધે; અસદ્ધર્મને અસદ્ધર્મ જાણે, નિષેધે; સદ્ગુરુને સદ્ગુરુ જાણે, બોધે;
અસદ્ગુરુને અસદ્ગુરુ જાણે નિષેધે; સદ્દેવને સદ્દેવ જાણે, બોધે; અસદ્દેવને અસદ્દેવ જાણે, નિષેધે; ઈત્યાદિ જે
જેમ હોય તેને તેમ જાણે, દેખે, પ્રરૂપે, તેમાં રાગદ્વેષ, ઈષ્ટ અનિષ્ટ બુદ્ધિ ન કરે એ પ્રકારે સમદર્શિપણું સમજવું.’
PDF/HTML Page 14 of 17
single page version
તેવું હોય તો કવચિત વખત જોઈને મૌન રહે, પણ અસત્ય માન્યતા, કુતર્ક, કુદેવ, કુધર્મ, કુશાસ્ત્રને ખોટા કહીને
નિષેધ કરે. કુજ્ઞાની (અસમદર્શિ) સત્યને નહિ ઓળખવાના કારણે જ્ઞાનનો, સત્યનો નિષેધ કરે છે.
(આત્મસિદ્ધિ પાનું ૯પ)
અન્યથા ન માને. ખોટી માન્યતાવાળાને ખોટા માને (જાણે). એવા બળવાન વિવેકવાન સમદર્શિ ધર્માત્મા હોય
છે. × × ખોટાને ખોટું કહેવું તેમાં દ્વેષ નથી, પણ જેમ છે તેમ માનવું તેમાં જ સમદર્શિતા એટલે સમભાવ છે. પણ
સમદર્શિ હોવા છતાં અવિરોધપણે જેમ છે તેમ કહી શકે છે. અને તે સાચું સમદર્શિપણું સમજવું.”
इदमेवेत्थमेवेति तदैकान्तिकमुच्यते ।।
છે કે અનિત્ય જ છે, આ ધર્મ જ છે અથવા ધર્મી જ છે’ એમ કોઈના સ્વરૂપમાં સર્વથા એકાન્તનો આગ્રહ
જોઈએ’ આ સિદ્ધાંત (કલ્પના) ની પુષ્ટિ જો કે પ્રત્યક્ષ બાધિત (ખોટી) છે તો પણ તેને પુષ્ટ કરવા માટે
અલૌકિક ચક્ષુની કલ્પના કરી લીધી; પરંતુ અસંબંધ વિષયોને જાણી લેવામાં પણ વસ્તુનું સ્વરૂપ સમર્થ છે એવા
છે તેથી ઉપરની કલ્પના ખોટી પડે છે; તેમ જ આઘાત અને પ્રતિઘાત–અથડાવાપણું હોવાથી શબ્દ અમૂર્તિક
આકાશનો ગુણ બની શકતો નથી
PDF/HTML Page 15 of 17
single page version
છે. વસ્તુના બધા ધર્મો એકાંતરૂપ અથવા કોઈ એક એક પ્રકારના જ નથી છતાં પણ તદ્ન એકાંત માનવું એ જ
એકાન્ત મિથ્યાત્વ છે.
इति यत्र मतिद्वैधं भवेत्सांशयिकं हि तत् ।।
સંશય રહેવો તે અસંભવ નથી. મુનિ હોય તેને પણ શ્રુતજ્ઞાનના સૂક્ષ્મ તત્ત્વમાં (કોઈકવાર) શંકા ઊપજે છે,
અને ત્યારે આહારક શરીર દ્વારા કેવળી ભગવાનના દર્શનથી મુનિ પોતાની શંકા દૂર કરે છે; (ત્યાં) આહારક
શરીરને પણ એક પ્રયોજન માનવામાં આવ્યું છે. તેથી કરીને સંશય હોવો તે કાંઈ અનુચિત નથી (અર્થાત્ તેથી
મિથ્યાત્વ નથી). પણ આગમ અને યુક્તિના પ્રમાણ મળવા છતાં પણ તત્ત્વ અને ધર્મના માર્ગમાં સંશય રાખવો
મિથ્યાત્વનો ઉપદેશ મળ્યા કર્યો હોય છે; બીજું કારણબુદ્ધિની અને મધ્યસ્થ પરિણામોની ઓછપ; ત્રીજું કારણ–
ગુરુકુળમાં રહીને (અર્થાત્ સત્સમાગમ કરીને) સિદ્ધાંતોનું અધ્યયન ન કરવું; ચોથું કારણ–ધર્મ બંધનને
(નિયમોને) દુઃખદાયક માનવા; પાંચમું કારણ–સ્વચ્છંદતામાં આનંદ માનવો; છઠું કારણ–બધી બાબતોનો વિરોધ
કરવાનું અભિમાન તથા વિનોદ રાખવો–આ વગેરે કારણોને લીધે માણસો તત્ત્વના સાચા ઉપદેશમાં તથા ધર્મમાં
પણ શંકા ઉત્પન્ન કરવા લાગે છે. જ્યારે હંમેશાંં શંકા રાખવાની ટેવ પડી જાય અને આગમ તથા યુક્તિનું પ્રમાણ
મળવા છતાં પણ તે પ્રમાણો તરફ ધ્યાન પહોંચાડે નહિ ત્યારે તે સંશય મિથ્યાત્વ કહેવાય છે. જ્યાં કોઈ નિર્ણય
કરવા માટે શંકા ઉપસ્થિત કરવામાં આવે અને પછી વિચાર કરીને નક્કી થયેલ સિદ્ધાંતનો સ્વીકાર કરે તો ત્યાં
સંશય છે પણ મિથ્યાત્વ નથી. જૈનધર્મ કે જૈન વ્રત સત્ય છે કે નહિ–આ વાત તત્ત્વોની પરીક્ષા કરવાથી નક્કી થઈ
મનુષ્યોની ઈચ્છાની અનુકૂળતા જોઈને બનાવવામાં આવ્યા હોય તે, પ્રથમ તો વાસ્તવિક સુખસાધક હોઈ શકે
નહિ; કેમકે મનુષ્યોની ઈચ્છા સ્વભાવથી જ સ્વાર્થ પર એટલે કે પોતાનું ધાર્યું કરવાની હોય છે, તે સ્વાર્થ પર
ઈચ્છાઓનું જ્યારે જોર ચડે છે અર્થાત્ ઈચ્છા ખૂબ વધી જાય છે ત્યારે ચોરી વગેરે અન્યાય પણ ઈચ્છાનુસાર થઈ
જાય છે; બીજી વાત એ છે કે–તે ગ્રંથો ત્રિકાલ અબાધિત અને બધાનું હિત કરનાર હોતાં નથી, કેમકે ઈચ્છાઓ
અનેક પ્રકારની અને એક બીજાથી વિરુદ્ધ થયા કરે છે તેથી કરીને તે બધી ઈચ્છાઓ અનુસાર કાર્ય કયા પ્રકારે
સાધી શકાય? માટે તે (દેશ–કાળ તથા મનુષ્યોની ઈચ્છા અનુસાર બનાવવામાં આવેલા) ગ્રંથો બધાને માન્ય
હોય છે. શાસ્ત્રને પોતાને જ પ્રમાણ માન્યા વગર જે ધર્મનો નિશ્ચય કરવા માગે છે તેને માટે તો એમ કહેવું
જોઈએ કે તે તેની બુદ્ધિને પ્રમાણ માને છે! પણ
PDF/HTML Page 16 of 17
single page version
સમજવામાં ન આવી હોય એ સૂક્ષ્મતત્ત્વ, સ્વબુદ્ધિપ્રમાણવાદીઓને એટલે કે પોતાની બુદ્ધિને જેઓ પૂર્ણ માની
બેઠા છે તેને જાણવામાં આવી શકતું નથી, આ રીતે પૂર્ણ ધર્મના સ્વરૂપમાં ભંગ ઉત્પન્ન થાય છે અને ધીમે ધીમે
આ પ્રકારે વાસ્તવિક ધર્મ ઢંકાઈ પણ જાય છે. આ દોષ સ્વબુદ્ધિપ્રમાણવાદીઓ અનુસાર સંસારમાં ફેલાય છે. જો
આગમને પોતાને જ પ્રમાણ માનવામાં આવે તો આ દોષ ઉત્પન્ન થઈ શકતો નથી. જો કોઈ આગમ–
કરીને સાચા ધર્મમાં ભંગ કે વિસ્ખલના થતી નથી. તેથી કહ્યું છે કે–જૈનધર્મના સ્વરૂપમાં શંકા રાખવી તે
મિથ્યાત્વ દોષ છે, જેનાથી સ્વ–પરનું બૂરું થવું સંભવે છે અને જે આત્મજ્ઞાનથી વિમુખતા થઈ રહી છે તેનું પોષણ
થાય છે.
रुचिरेवंविधा यत्र विपरीतं हि तत्स्मृतम्।।
પ્રવૃત્તિ કરનારને પણ કેવળજ્ઞાની માનવું તે પણ વિપરીત મિથ્યાત્વનું એક ઉદાહરણ છે.
હોઈ શકે નહિ અને જે પરિગ્રહને પોતાથી ભિન્ન જાણીને તેનાથી વિરક્ત થાય તે વસ્ત્ર વગેરે પરિગ્રહ ગ્રહણ
કરવામાં પ્રવૃત્ત હોઈ શકે નહિ. આ પ્રમાણે એકબીજાથી વિરોધી વાતો હોવા છતાં પણ (તે બન્ને) એક જીવમાં
હોવાનું લક્ષણ છે, તેથી જ આ વિપરીતરૂપ બહિર્મુખતાનું નામ વિપરીતમિથ્યાત્વ રાખ્યું છે.
જ્યાં સુધી ઘાતિકર્મોના ઉદયમાં જોડાય છે ત્યાં સુધી ક્ષુધા વગેરે દોષોથી વ્યાકુળ રહે છે અને અનુકૂળ સંયોગ
મેળવતો રહે છે. પણ જે મોહ વગેરે ઘાતિકર્મોનો નાશ કરીને નિર્મોહ તથા કેવળજ્ઞાની થઈ ગયા છે તેને અમે
જીવનમુક્ત કહીએ છીએ. જીવનમુક્તનો અર્થ આ છે કે–જે પરવસ્તુઓનો સંગ્રહ કરાવવાવાળી બધી ક્રિયાઓથી
છુટી ગયા છે અને રત્નત્રયને સિદ્ધ જીવોની સમાન પૂર્ણ કરી લીધા છે, પરંતુ અઘાતિકર્મ તથા પૂર્વે ધારણ કરેલ
શરીરમાંથી જુદા પડ્યા નથી તેથી મુક્ત હોવા છતાં પણ જીવિત છે–અર્થાત્ શરીર, આયુ, શ્વાસોચ્છવાસ તથા
તદ્ન છોડી દીધું છે, એવા કેવળી થયા પછી પણ કવલાહારને ખાય તે પરસ્પર સંબંધ રહિત અર્થાત્ વિરુદ્ધ કાર્ય
છે, તે કારણથી (કેવળજ્ઞાન અને કવલાહાર એ બન્ને એક જ જીવમાં માનવું) એવું શ્રદ્ધાન આત્મજ્ઞાનથી
રહિતપણું બતાવે છે જેથી કરીને અમે તેને વિપરીતમિથ્યાત્વ એવા અન્વર્થ નામથી સંબોધીએ છીએ.
यथा पशुवधो धर्मस्तदज्ञानिकमुच्यते।।
પશુઓનો હોમ કરવો અને પાછો વળી તેને ધર્મ બતાવવો’ તે છે. જે હિંસા કોઈ પણ કાળમાં કોઈને માટે
વાસ્તવિક હિતદાયી ન હોઈ શકે તે હિંસા કરવાનો લોકોને ઉપદેશ દેવો અને ‘હિંસા કરવાથી તમને ધર્મ થશે, ધર્મ
પ્રાપ્ત થવાથી સ્વર્ગાદિનું સુખ મળશે’ એમ આશા કરાવવી તે ઘોર અજ્ઞાન છે; કેમકે આ તો સર્વ કોઈ જાણે છે કે–
સંસારમાં સર્વેને પોત પોતાના પ્રાણ વહાલા હોય છે અને નાના મોટા દરેક જીવ, પોતાથી બને તેટલો પ્રયત્ન
તેની રક્ષા માટે કરે છે, તો કોઈ સ્વાર્થવશ પશુઓને મારવાની આજ્ઞા કરવી અને તેનાથી ધર્મ થવાની લાલચ
PDF/HTML Page 17 of 17
single page version
શાસ્ત્રોમાં અને જે મતોના પ્રવર્તકોમાં ઉપર કહેલ અજ્ઞાન વિદ્યમાન છે તેઓને, આચાર્યદેવે અજ્ઞાનીક મિથ્યાત્વી
તો શું તેઓ આટલું નથી સમજી શકતા કે–જે ક્રિયાથી બીજા જીવોને દુઃખ પહોંચે છે અને એ દુઃખ પણ જેવું–તેવું
નહિ પરંતુ સૌથી મોટું જે મૃત્યુનું દુઃખ પામે છે, તે ક્રિયાથી ઉલટા સ્વભાવવાળા સુખની પ્રાપ્તિ કેવી રીતે થઈ શકે?
यत्र स्यात् समदर्शित्वं ज्ञेयं वैनयिकं हि तत्।।
વિનયમિથ્યાત્વ છે અને તે સિદ્ધાંતને માનનારા લોકો વૈનયિક મિથ્યાત્વી છે.
જો તેમ નિષેધ ન કરવામાં આવે તો ઘણા એકાન્તવાદીઓના સિદ્ધાંત પણ જૈનદર્શનને અનુકૂળ થઈ જાય.
જૈનદર્શન સિવાય જેટલા દર્શન છે તે બધાય એકાંતવાદી છે, તેથી કરીને તે બધાને એકાંત મિથ્યાદ્રષ્ટિ જ
માનવામાં આવે છે. ઉદાહરણ તરીકે, બૌદ્ધદર્શન એકાંત મિથ્યાત્વી છે; કેમકે તે દરેક વસ્તુને પૂર્વાપર સંબંધ
વગરની ક્ષણિક રહેનાર માને છે; પણ ક્ષણિકતાની સાથે નિત્યતા સ્વરૂપ માન્યા વગર કામ ચાલી શકતું નથી
મિથ્યાત્વને વિપરીત મિથ્યાત્વ કહી શકાય છે. જો કે એકાન્ત મિથ્યાત્વને પણ, તે સ્યાદ્વાદની અપેક્ષાથી વિરુદ્ધ
હોવાથી વિપરીત મિથ્યાત્વ કહી શકાય છે પરંતુ તે વિપરીતતા જ્ઞાની હોય તેને જ સમજમાં આવે છે, બધાની
સામાન્ય દ્રષ્ટિમાં સુગમતાથી આવી શકતી નથી; પણ હિંસા અથવા વધને ધર્મ મનાવવાવાળા, બધાની દ્રષ્ટિમાં
વિપરીત જણાવા લાગે છે, તેથી કરીને વધ વગેરે પ્રસિદ્ધ વિપરીત ધર્માચરણોનો વિપરીત મિથ્યાત્વમાં સમાવેશ
કરવો યોગ્ય છે. એવું મિથ્યાત્વ પણ જગતમાં એક પ્રખ્યાત જુદી રીતનું વર્તમાન છે.
આત્મજ્ઞાની થઈ ગયા છે એવા આત્માને બંધન–મુક્તિ વગેરેના સ્વરૂપમાં શંકા કેમ થાય? તેથી આશંકાપણું જ મિથ્યાત્વ
ભેદનો સંગ્રહ કર્યો છે, તેનું ઉદાહરણ જૈનાભાસનું આપ્યું છે. સંશય મિથ્યાત્વના બીજા પણ ઉદાહરણ હોઈ શકે છે.
ધર્મોથી, તથા ઉપયોગ વગેરે વિશેષ ધર્મોથી જ્યારે અજ્ઞાન રહે છે ત્યારે જ મનોનીત કલ્પનાઓ ઉત્પન્ન થાય છે
તેથી વાસ્તવિક જ્ઞાનના અભાવથી તેને મિથ્યાત્વમાં બતાવ્યું છે.