PDF/HTML Page 1 of 25
single page version
PDF/HTML Page 2 of 25
single page version
જીવોને આ આત્મસ્વભાવની વાત મોંઘી પડે એટલે બીજો રસ્તો લેવાથી ધર્મ થઈ જશે–
આત્મધર્મ ન પ્રગટે; માટે પરનો આશ્રય છોડીને સ્વતત્ત્વની રુચિ કરવી...પ્રેમ કરવો...મનન કરવું
તે જ સત્ સ્વભાવને પ્રગટાવવાનો (ધર્મનો) ઉપાય છે. જે પોતાનું હિત ચાહે છે તે આવું કરો–
એમ આચાર્યદેવ કહે છે.
PDF/HTML Page 3 of 25
single page version
(૨) મોક્ષપદ જ આત્માને પરમ સુખરૂપ છે; બાહ્યમાં સુખ નથી.
(૩) જો સંયોગોમાં સુખ હોત તો, તીર્થંકર–ચક્રવર્તી વગેરે મહાપુરુષો, રાજ્યાદિ વૈભવને છોડીને કેમ ચાલ્યા
(૬) હે જીવ! એક વાર એમ દ્રઢ વિશ્વાસ કર... કે અંતર્મુખ થયે જ મારું હિત છે; બહિર્મુખપણામાં મારું હિત
તારા અમૃતસ્વરૂપ આત્માને ઓળખીને તેના અનુભવનો ઉદ્યમ કર, તે જ અનંત જન્મ–મરણથી તારા
આત્માને ઉગારનાર છે.
જ, બહારમાં ભટકી ભટકીને તું દુઃખી થઈ રહ્યો છે.
આત્મા ખોવાઈ જ ગયો, પણ અરે ભાઈ! એવા સંયોગ–વિયોગ સંસારીને ન આવે તો શું સિદ્ધને આવે!!
સંયોગ–વિયોગ કે હર્ષ–શોક સિદ્ધ ભગવાનને ન હોય, નીચલી દશામાં તો તે હોય. ––પરંતુ તે હોવા છતાં, હું
તો તેનાથી ભિન્ન જ્ઞાન–સ્વભાવી સિદ્ધ સમાન છું––એમ શુદ્ધ આત્માને ધ્યેયરૂપે રાખીને તેના તરફ વલણ કર
તો તારું પરિણમન સિદ્ધદશા તરફ થયા કરે ને સિદ્ધ ભગવાન જેવા અતીન્દ્રિય આનંદનું વેદન ખીલતું જાય.
તીર્થધામ સોનગઢમાં બધા કાર્યક્રમો પૂર્વવત્ વ્યવસ્થિત ચાલે છે. સવારે પ્રવચનમાં શ્રી ગુજરાતી
સંભળાવવામાં આવ્યા હતા; અને ૬૮ ની રકમનું ફંડ થયું હતું. આ ફંડમાં અત્યાર સુધી લગભગ આઠ હજાર રૂા.
થયા છે. (આ ફંડનો ઉપયોગ જિનમંદિરના કાર્યમાં કરવાનું નક્કી થયું છે.)
પૂંઠાથી બંધાયેલું છે; લગભગ ૩૦૦ પૃષ્ઠો છતાં કિંમત ફક્ત ૧–૭–૦
PDF/HTML Page 4 of 25
single page version
અત્યંત ભક્તિ અને ઉમળકાપૂર્વક, લગભગ પ૦૦ ઉપરાંત ભક્તજનોના સંઘસહિત, ભારતના શાશ્વત
વૈશાખ સુદ છઠ્ઠ ને રવિવારના રોજ પુન: સોનગઢ પધાર્યા છે...આ પ્રસંગે હજારો ભક્તજનોએ હૈયાના
ઉમળકાથી ગુરુદેવનું હાર્દિક સ્વાગત કર્યું હતું, તેમાં આ ‘આત્મધર્મ’ પણ પોતાનો સૂર પુરાવે છે.
તીર્થધામોની ઉલ્લાસભરી યાત્રા કરતા કરતા શાશ્વતસિદ્ધિધામ સમ્મેદશિખરજી પધાર્યા...હજારો ભક્તજનો સહિત
એ સિદ્ધિધામની યાત્રા કરતાં ગુરુદેવને ખૂબ આનંદ થયો ને અનેક મંગલ ભાવનાઓ સ્ફૂરી...ગુરુ–
PDF/HTML Page 5 of 25
single page version
ઐતિહાસિક યાત્રા કરીને, ત્યારબાદ ખંડગીરી–ઉદયગીરી વગેરે યાત્રા કરતા કરતા, અને કલકત્તા, દિલ્હી, જયપુર
વગેરે પ્રધાન જૈન નગરોમાં થતા થતા, પૂ. ગુરુદેવ વૈશાખ સુદ છઠ્ઠે શાંતિધામ સોનગઢ પધાર્યા છે... ને છ–છ
મહિનાથી સૂની લાગતી આ સુવર્ણપુરી ફરીને ઝાકઝમાળ બનીને શોભી રહી છે.
જ્યારે તે સર્વનું ભાવપૂર્વક સ્મરણ કરે છે ત્યારે ત્યારે ભક્તોનાં હૈયાં ફરીને ભક્તિથી રોમાંચિત થઈ જાય છે.
ગુરુદેવ જ્યાં જ્યાં પધાર્યા ત્યાં ત્યાં હજારો લાખો જિજ્ઞાસુઓએ ગુરુદેવના દર્શનનો અને વાણીનો લાભ લીધો
છે...ને ઘણો પ્રેમ બતાવીને ગુરુદેવનું સ્વાગત કર્યું છે.
આગેવાન માણસોએ પણ તેમાં ભાગ લીધો હતો...આ પ્રસંગે ઠેકાણે ઠેકાણે દરવાજાઓ, મંડપ, કમાનો, રંગોળી,
ધજા–વાવટા ને તોરણો વગેરેથી સુવર્ણપુરીને શણગારવામાં આવી હતી. ચાંદીનો દરવાજો તેમજ હારનો દરવાજો
વગેરેથી સ્વાધ્યાયમંદિર શોભતું હતું. ગુરુદેવ પધારતાં આખી નગરીની શોભા પલટી ગઈ હતી, ને ચારે કોર
પ્રસન્નતાનું વાતાવરણ છવાઈ ગયું હતું.
એકીટસે તેની સામે નીહાળી રહ્યા... પછી જિનમંદિરમાં આવીને વહાલા સીમંધર નાથને ભેટતાં ગુરુદેવ થોડી
વાર તો સ્તબ્ધ બનીને શાંતિથી ભગવાન સામે નીહાળી જ રહ્યા ...પછી વંદન કરીને ભક્તિપૂર્વક અર્ધ ચડાવ્યો...
સીમંધર નાથ અને તેમના લઘુનંદનના મિલનનું આ દ્રશ્ય હજારો ભક્તજનો આશ્ચર્યથી નિહાળી રહ્યા.
આત્માના પરમ ભાવનો આવો હૃદયસ્પર્શી મહિમા ભક્તો શાંતચિત્તે સ્તબ્ધ બનીને સાંભળતા હતા. માંગળિક
બાદ સંઘ તરફથી વિદ્વાન ભાઈ શ્રી હિંમતલાલ જે. શાહે ભાવભીનું સ્વાગત પ્રવચન કર્યું, એક બાલિકાએ
સ્વાગત–ગીત ગાયું, ને સ્વાગત નિમિત્તે આવેલ ભક્તિભર્યા સંદેશાઓ વાંચી સંભળાવવામાં આવ્યા... છેવટે પૂ.
બેનશ્રીબેને અંતરની ઊર્મિ ભરેલું એક સ્વાગત ગીત ગવડાવ્યું...
PDF/HTML Page 6 of 25
single page version
[
ચૈતન્યરત્નને મેં કદી ન ઓળખ્યું. તેથી મારે માટે આ જગતમાં હીરા–રત્નો વગેરે કોઈ પદાર્થ અપૂર્વ નથી, પણ
મારો આત્મા જ મારે માટે અપૂર્વ પદાર્થ છે. આમ વિચારીને જિજ્ઞાસુ આત્મા પોતાના શુદ્ધ ચૈતન્યરત્નની
પ્રાપ્તિનો પ્રયત્ન કરે છે.
ઝવેરીઓ પાસે આ રત્નની કિંમત કરાવો. રાજાએ ઝવેરીઓને આજ્ઞા કરી, પણ કોઈ તેની કિંમત કરી ન શક્યા.
છેવટે રાજાએ પેલા વૃદ્ધ ઝવેરીને બોલાવ્યો ને તેણે બરાબર કિંમત કરી તેથી રાજાએ ખુશી થઈને તે ઝવેરીને
ઈનામ આપવા માટે દીવાનને આજ્ઞા કરી. દીવાનજીએ કહ્યું કે: બીજે દિવસે ઈનામની જાહેરાત કરશું. રાત્રે
ઝવેરીને બોલાવીને પૂછયું: ઝવેરીજી! તમે આ રત્નની પરીક્ષા કરતાં તો શીખ્યા પણ આ દેહથી ભિન્ન
ચૈતન્યરત્નને જાણ્યું છે ખરું? ઝવેરી કહે: ના, ચૈતન્યરત્નની પરખ કરતાં તો મને નથી આવડતી. દીવાનજી કહે:
અરે ઝવેરી! તમને ૮૦–૮૦ વર્ષ થયા, મરણનાં ટાણાં આવ્યા, ને આવા મનુષ્ય અવતારમાં આત્માના હિતને
માટે તમે કાંઈ ન કર્યું! માણેક–મોતી ને રત્નોના પારખાં કર્યા પણ ચૈતન્યરત્નને ન પારખ્યું તો આ અવતાર પૂરો
થતાં આત્માના ક્યાં ઉતારા થશે!! એમ શિખામણ આપીને ત્યારે તો ઝવેરીને વિદાય કર્યા, ને બીજે દિવસે
કચેરીમાં આવવાનું કહ્યું.
સાત ખાસડા મારવાનું ઈનામ આપવાનું હું જાહેર કરું છું. દીવાનજીની વાત સાંભળતાં જ રાજા અને આખી
સભા આશ્ચર્યમાં પડી ગયા...ત્યાં તો ઝવેરી પોતે ઊભો થઈને, હાથ જોડીને રાજાને કહેવા લાગ્યો કે મહારાજ!
આ દીવાનજી કહે છે તે સાચું છે, અરે! મને સાત નહિ પણ ચૌદ ખાસડા મારવા જોઈએ.. ઝવેરીની વાત
સાંભળીને તો વળી બધાયને વિશેષ અચંબો થયો. છેવટે ઝવેરીએ ખુલાસો કર્યો કે : હે રાજન્! આ દીવાનજીએ
કહ્યું તેમ મને ખાસડાં જ મારવા જેવું છે; કેમકે મેં મારું જીવન આત્માના ભાન વગર એમ ને એમ વ્યર્થ ગુમાવ્યું.
મેં આ જડ હીરાને પારખવામાં જિંદગી વીતાવી, પણ મારા ચૈતન્યરત્નને મેં કદી પારખ્યું નહિ. આ ભવ પૂરો
થતાં મારા આત્માનું શું થશે? એનો મેં કદી વિચાર કર્યો નથી. આ દીવાનજીએ મને સાત ખાસડાનું ઈનામ
આપવાનું કહીને મને આત્મહિત માટે જાગૃત કર્યો છે, તેથી તે તો મારે ગુરુસમાન છે.
PDF/HTML Page 7 of 25
single page version
સંભળાવે છે.
કહું વાતમાં વીતક ખરી;
સંસારસાગર દુઃખભર્યામાં,
અવતર્યા કર્મે કરી...
કિંમતના રત્નો પણ અનંતવાર મળી ગયા, પણ તે કોઈ શરણભૂત ન થયા.
હોય છતાં પૂર્વના અશુભ પ્રારબ્ધને લીધે અત્યારે રોટલાના પણ સાંસા પડતા હોય. ભાઈ! એ તો પૂર્વના
પ્રારબ્ધ અનુસાર મળે છે. પણ આ આત્મા કાંઈ પ્રારબ્ધથી નથી મળતો, પોતે સત્સમાગમે ચૈતન્યસ્વરૂપ
સમજવાનો પ્રયત્ન કરે તો આત્માનું ભાન થાય છે. આવું આત્માનું ભાન કરવું તે જ જીવને શરણભૂત છે; એ
સિવાય લક્ષ્મીના ઢગલા કે બીજું કોઈ જીવને શરણભૂત નથી.
જીવો નરકમાં જાય છે. ચૈતન્યનું ભાન કરનાર જીવ ચાર ગતિના પરિભ્રમણથી છૂટીને સિદ્ધિ પામે છે.
ઊગશે તે વિચારે છે, પણ આત્મામાં હું જે ભાવ સેવી રહ્યો છું તેનું ફળ કેવું ઊગશે–તેનો વિચાર કરતો નથી.
વિચાર કરે છે કે હું ૧૦૦ વર્ષ જીવીશ તો ૮૦ વર્ષમાં મારે હવે આટલું ખરચ જોઈશે ને હું આમ કરીશ. એમ આ
ભવમાં ૮૦ વર્ષ સુધીની સગવડતાનો વિચાર કરે છે, પણ આ ભવ પૂરો થયા પછી બીજી જ ક્ષણે બીજો ભવ શરૂ
થશે, તેમાં મારું શું થશે–તેનો વિચાર કરતો નથી. તે ભવ કોનો છે? આ જીવનો જ તે ભવ છે, તો તે ભવમાં
મારું શું થશે–એનો હે ભાઈ! જરાક વિચાર તો કર! જો આ ભવ પછીના બીજા ભવનો યથાર્થ વિચાર કરવા
તું ધૂંવાંફૂવાં થઈ જાય છે, તો બીજા આખા ભવમાં તારું શું થશે–એનો તો વિચાર કર. જો આ ભવમાં આત્માની
દરકાર નહિ કર તો અનંતસંસારમાં તારો આત્મા ક્યાંય ખોવાઈ જશે; માટે ભાઈ! જો તને દુઃખ ખરેખર ન
ગમતું હોય તો આ દેહથી ભિન્ન આત્મા શું ચીજ છે–તેને સત્સમાગમે ઓળખ.
ઢૂંઢવા લાગ્યો...તેમ આ ભોળો અજ્ઞાની જીવ પોતે પોતાના સ્વરૂપને ભૂલીને બહારમાં પોતાને શોધે છે. તેને
જ્ઞાની સમજાવે છે કે: અરે ભાઈ! તારો આનંદ તારામાં જ છે; તું ક્યાંય ખોવાઈ નથી ગયો; તું પોતે જ જ્ઞાન–
આનંદસ્વરૂપ આત્મા છો. પણ ભ્રમણાથી તું તને પોતાને ભૂલીને સંસારમાં ભટક્યો, માટે તારા આત્માને ચૈતન્ય
PDF/HTML Page 8 of 25
single page version
જેમાંથી આપ પરથી વિભક્ત શુદ્ધ આત્માને જ ઉપાદેય તરીકે બતાવવા માંગો છો?–એવી આશંકાના ઉત્તરરૂપ
ચોથો શ્લોક કહે છે:–
મરવાની તૈયારી હતી ત્યારે કહ્યું કે આત્મા જ્ઞાન–દર્શન ને આનંદસ્વરૂપ છે...ત્યારે તે પણ કહે કે હા...આ દેહ તો
આજ છે ને કાલ નથી! હજી તો આમ વાતચીત કરતી હતી ત્યાં પા કલાકમાં તો દેહ છૂટી ગયો. એમ ક્ષણમાં આ
દેહ તો છૂટી જાય છે; માટે દેહથી ભિન્ન જ્ઞાન ને આનંદસ્વરૂપ આત્મા શું ચીજ છે તેનું ભાન કરવું જોઈએ.
આત્માના ભાન વિના જીવે બધું કર્યું પણ તેનું પરિભ્રમણ ન ટળ્યું; માટે હે જીવ! આત્માનું ભાન કર તો તારું
ભવભ્રમણ ટળે ને મુક્તિ થાય.
PDF/HTML Page 9 of 25
single page version
• અંતરમાં દેહાદિથી ભિન્ન જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ આત્માનું જેને ભાન છે તે અંતરાત્મા છે.
• અને ચૈતન્ય શક્તિ ખોલીને જેણે પરમ સર્વજ્ઞપદ પ્રગટ કર્યું છે તે પરમાત્મા છે.
અંતરાત્માપણું તે પરમાત્મા થવાનું સાધન છે. અંતરમાં પરમાત્મશક્તિ ભરી છે, તેની પ્રતીત કરીને તેમાંથી જ
પરમાત્મદશા પ્રગટે છે, એ સિવાય બહારમાં બીજું કોઈ તેનું સાધન છે જ નહિ. આત્માના અંતર અવલોકનમાં
કોઈ બહારની ચીજ સહાયક પણ નથી ને વિઘ્નકારી પણ નથી. આવા અંતર સ્વભાવની દ્રષ્ટિ કરે તો
અંતરાત્મપણું થાય ને બાહ્યમાં આત્મબુદ્ધિરૂપ બહિરાત્મપણું છૂટી જાય. અને જે અંતરાત્મા થયો તે હવે
અંર્તશક્તિમાં એકાગ્ર થઈને પરમાત્મા થઈ જશે. આ રીતે હેયરૂપ એવા બહિરાત્મપણાને છોડવાનો તથા
ઉપાદેયરૂપ એવું પરમાત્મપણું પ્રગટ કરવાનો ઉપાય અંતરાત્મપણું છે. અને તે અંતરાત્મપણું કર્માદિથી ભિન્ન
જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ આત્માને જાણવાથી જ થાય છે, માટે અહીં ભિન્ન આત્માનું સ્વરૂપ કહેવામાં આવે છે.
નિમિત્તરૂપ કેવળજ્ઞાનાવરણીય કર્મ કેમ હોય? બહિરાત્માને કેવળજ્ઞાનાવરણ છે તે એમ સૂચવે છે કે તેનામાં પણ
શક્તિપણે કેવળજ્ઞાન છે.
એકલા વિભાવને જ સાધે છે. અને જેણે દેહથી ભિન્ન રાગથી પાર પોતાના જ્ઞાનાનંદસ્વભાવથી પરિપૂર્ણ
આત્માને અંતરમાં જાણી લીધો છે તે અંતરાત્મા છે, તે ધર્માત્મા છે, તે પરમાત્મદશાના સાધક છે. અને
ચિદાનંદસ્વભાવમાં લીન થઈને કેવળજ્ઞાન–અનંતઆનંદ વગેરે જેમને પ્રગટી ગયા છે તે પરમાત્મા છે.
બહિરાત્મપણું ન હોય; અને પરમાત્મદશા વખતે બહિરાત્મપણું કે અંતરાત્મપણું ન હોય. અરહંત અને
સિદ્ધભગવાન તે પરમાત્મા છે; ચોથા ગુણસ્થાનથી માંડીને બારમા ગુણસ્થાન સુધીના સાધક જીવો તે બધાય
અંતરાત્મા છે અને મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવો બહિરાત્મા છે.
કરો. જે જીવો પોતાની પરમાત્મ
PDF/HTML Page 10 of 25
single page version
થઈને તેમાંથી પરમાત્મ દશા પ્રગટ કરે છે.
થઈને તેઓ પરમાત્મા થયા. આ રીતે પહેલાંં જેઓ બહિરાત્મા હતા તેઓ જ પોતાની શક્તિના અવલંબને
અંતરાત્મા થઈને પરમાત્મા થયા. આવી પરમાત્મા થવાની તાકાત દરેક આત્મામાં છે. અભવ્યમાં પણ એવી
તાકાત છે, પણ તે પોતાની શક્તિની પ્રતીત કદી કરતો નથી તેથી તેને તે કદી વ્યક્ત થતી નથી. કોઈ એમ કહે કે
અભવ્ય જીવમાં કેવળજ્ઞાનની શક્તિ નથી. –તો તે વાત જુઠ્ઠી છે. અભવ્યને પણ કેવળજ્ઞાનાવરણીયકર્મ તો છે કે
નહીં? જો કેવળજ્ઞાન શક્તિ ન હોય તો તેને આવરણ કરનારું કર્મ કેમ હોય? અનાદિથી બધાય જીવોને
કેવળજ્ઞાનાવરણીય કર્મ છે, ને આત્મામાં કેવળજ્ઞાનાદિ પરમસ્વભાવ પણ અનાદિથી જ છે. તે સ્વભાવની પ્રતીત
કરીને તેમાં જે લીન થાય છે તેને તે કેવળજ્ઞાનાદિ શક્તિ પ્રગટી જાય છે અને કેવળજ્ઞાનાવરણીય વગેરે કર્મો છૂટી
જાય છે. અહીં તો એમ બતાવવું છે કે તારા આત્મામાં અત્યારે પણ પરમાત્મદશા પ્રગટવાની તાકાત પડી છે,
તેની પ્રતીત કર, ને બહિરાત્મબુદ્ધિ છોડ.
જ હોય છે, બીજી બે પ્રકૃતિ તેને નથી હોતી; –પરંતુ તેની જેમ અનાદિ મિથ્યાદ્રષ્ટિને કે અભવ્યને કેવળજ્ઞાનાવરણ
તથા મનઃપર્યયજ્ઞાનાવરણ કર્મપ્રકૃતિઓ પણ નથી–એમ નથી; પહેલેથી ઠેઠ બારમા ગુણસ્થાન સુધીના બધાય
જીવોને પાંચે જ્ઞાનાવરણકર્મ હોય છે, અને ઠેઠ દસમા ગુણસ્થાનના અમુક ભાગ સુધી જ્ઞાનાવરણની પાંચે
પ્રકૃતિઓ બંધાયા જ કરે છે. આ બંધન ઉપરથી અહીં સિદ્ધ એમ કરવું છે કે બધાય આત્મામાં તે કેવળજ્ઞાનાદિ
શક્તિરૂપે છે. “સર્વ જીવ છે સિદ્ધ સમ”–શક્તિપણે બધાય આત્મા પરિપૂર્ણ, સિદ્ધભગવાન જેવા સામર્થ્યવાળા
છે,–પણ ‘જે સમજે તે થાય”– પોતાની સ્વભાવશક્તિને જે સમજે તેને તે શક્તિમાંથી પરમાત્મદશા પ્રગટે છે.
બહિરાત્મપણું છોડવા જેવું છે, પરમાત્મપણું પ્રગટ કરવા જેવું છે ને અંતરાત્મપણું તેનો ઉપાય છે.
જ કારણ છે તેથી તે બહિરાત્મબુદ્ધિ છોડવા જેવી છે. બહિરાત્મબુદ્ધિ છોડવાનો ઉપાય શું? કે અંતરાત્મપણું તે
બહિરાત્મપણાના ત્યાગનો ઉપાય છે. હું શુદ્ધ જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ છું, જ્ઞાનદર્શનસ્વરૂપ એક શાશ્વત આત્મા જ મારો
છે, એ સિવાય સંયોગલક્ષણરૂપ કોઈ ભાવો મારા નથી, તેઓ મારાથી બાહ્ય છે–એમ ભેદજ્ઞાન કરીને, આત્માના
અંર્તસ્વભાવમાં આત્મબુદ્ધિ કરવી તે અંતરાત્માપણું છે. આવા અંતરાત્મપણારૂપ સાધનવડે પરમાત્મદશા પ્રગટ
કરવાનો ઉપાય કરવો જોઈએ.
PDF/HTML Page 11 of 25
single page version
ઉત્તર:– “
વિચારવાળું–આચરણ કરતો હોવાથી મનુષ્ય છે.–જુઓ, સમ્યક્ત્વનો પ્રભાવ!!
ઉત્તર:– સમ્યગ્દર્શન એવી ચીજ છે કે જો જીવ એક સેકંડમાત્ર પણ તે પ્રગટાવે તો તેના ભવભ્રમણનો
પ્રશ્ન:– જે પોતાનું કલ્યાણ ચાહતા હોય તેણે પહેલાંં શું કરવું?
ઉત્તર:– હે જીવો! જો તમે આત્મકલ્યાણને ચાહતા હો તો પવિત્ર સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કરો. જ્ઞાનીઓ
અભ્યાસ કરો. (પૂ. ગુરુદેવ)
ઉત્તર:– સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કરવા માટે શ્રી ગુરુ પાસેથી આત્મસ્વભાવનું સીધું શ્રવણ કરીને, અચિંત્ય
કરો...લક્ષ કરો...આશ્રય કરો...આ પ્રમાણે શુદ્ધ આત્માની લગની તે સમ્યગ્દર્શનનો ઉપાય છે.
છે, આ જ સમ્યગ્દર્શન થવાની રીત છે.
ઉત્તર:– સંસારમાં મનુષ્યપણું દુર્લભ છે, મનુષ્યપણું અનંત કાળે મળે છે, પરંતુ સમ્યગ્દર્શન તો એનાથી યે
પામીને તે જ મહાન કર્તવ્ય છે.
ઉત્તર:– હા; જો કે આ કાળે આ ભરતક્ષેત્રમાં એવા સમ્યગ્દર્શનધારક મહાત્માઓની ઘણી જ વિરલતા છે,
વિચરે છે. જગતમાં સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવોની ત્રણે કાળે વિરલતા જ હોય છે.
ઉત્તર:– “હે સર્વોત્કૃષ્ટ સુખના હેતુભૂત સમ્યગ્દર્શન! તને અત્યંત ભક્તિથી નમસ્કાર હો.” (–શ્રીમદ્
ઉત્તર:– આ અનાદિ સંસારમાં અનંત–અનંત જીવો સમ્યગ્દર્શનના આશ્રય વિના અનંત–અનંત દુઃખ
PDF/HTML Page 12 of 25
single page version
ધારણસ્વરૂપ સાધારણ–અસાધારણ–સાધારણાસાધારણ–ધર્મત્વ શક્તિ છે.”
આત્મામાં શક્તિ છે. તે શક્તિનું નામ ‘સાધારણ–અસાધારણ–સાધારણાસાધારણ ધર્મત્વ શક્તિ’ છે.
–જે ધર્મ જીવમાં હોય ને જીવ સિવાયના બીજા દ્રવ્યોમાં પણ હોય તે સાધારણ ધર્મ છે,–જેમકે
–કે જે જે ધર્મ જીવમાં જ હોય, ને જીવ સિવાયના બીજા કોઈ પદાર્થમાં ન હોય તે જીવનો અસાધારણ ધર્મ
અથવા વિશેષ ગુણ છે.
–કે જીવનો ધર્મ બીજા કેટલાક દ્રવ્યો સાથે સમાન હોય ને કેટલાક સાથે અસમાન હોય, તેને સાધારણ–
અપેક્ષાએ તે સાધારણ છે, ને પુદ્ગલમાં અમૂર્તપણું નથી તેથી પુદ્ગલની અપેક્ષાએ તે અસાધારણ છે, એ રીતે
અમૂર્તપણું તે જીવનો સાધારણ–અસાધારણ ધર્મ છે.
PDF/HTML Page 13 of 25
single page version
લક્ષમાં આવતું નથી.
–કે આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ છે, આનંદસ્વરૂપ છે. જ્ઞાનઆનંદ વગેરે ધર્મોથી જોતાં આત્મા સમસ્ત અન્ય
આત્માના અસાધારણ ધર્મ છે, આત્માની તે ખાસ વિશેષતા છે. તે વિશેષતાવડે આત્મા અન્ય દ્રવ્યોથી જુદો પડી
જાય છે. અસ્તિત્વ કહેતાં બીજા દ્રવ્યોથી આત્માની કાંઈ વિશેષતા નથી આવતી, અને જ્ઞાનસ્વરૂપ કહેતાં
આત્માની બીજા દ્રવ્યોથી ભિન્નતા–વિશેષતા ખ્યાલમાં આવે છે.
ધર્મને સાધારણ–અસાધારણ ધર્મ કહેવાય છે.
એટલે રૂપીપણું તે પુદ્ગલનો અસાધારણ ધર્મ છે. તેમ જ્ઞાન–દર્શન–આનંદ તે જીવમાં જ છે, ને બીજા કોઈમાં
નથી, એટલે જ્ઞાનાદિ તે જીવના અસાધારણ ધર્મો છે.
ભિન્નપણું આત્માના અસાધારણધર્મ વડે ઓળખાય છે.
હોય તો આત્માની માફક પરનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ જ ન થાય, એટલે આત્મા છે ને પરચીજ નથી, અથવા પરચીજ છે
ને આત્મા નથી–એમ થઈ જાય,–પરંતુ એમ નથી. આત્મા પણ અસ્તિરૂપ છે ને પરચીજ પણ અસ્તિરૂપ છે, આત્મા
પણ વસ્તુ છે, ને પરચીજ પણ વસ્તુ છે,–એ રીતે અસ્તિત્વ, વસ્તુત્વ વગેરે સાધારણ ધર્મો છે. અને આત્માના
જ્ઞાન–આનંદ વગેરે ભાવો પરદ્રવ્યોમાં નથી એટલે આત્માને પરથી અસાધારણપણું–ભિન્નપણું છે.
જ્ઞાનવાળી વસ્તુ છે, કોઈ જ્ઞાન વગરની છે, કોઈ અમૂર્ત છે, કોઈ મૂર્ત છે–એમ તેમનામાં વિશેષ ધર્મોવડે વિશેષતા
પણ છે.
દરેક વસ્તુમાં પોતપોતાનો અસ્તિત્વ ગુણ જુદો જુદો છે, એકનું અસ્તિત્વ તે બીજાનું નથી; પણ પોતપોતાનું
અસ્તિત્વપણું બધાયમાં છે તેથી તેને સમાન કહ્યું છે. જેમ માણસોને મનુષ્ય તરીકે સમાન કહ્યા તેથી કાંઈ બધા
માણસો એક થઈ ગયા નથી, દરેક માણસ જુદો જુદો જ છે. તેમ અસ્તિત્વ તરીકે બધા પદાર્થો સરખા કહ્યા, પણ
તેથી કાંઈ બધા પદાર્થો એક થઈ ગયા નથી, દરેક પદાર્થ જુદે જુદો જ છે.
PDF/HTML Page 14 of 25
single page version
સ્વભાવ પણ છે ને ક્ષણિક વિકાર પણ છે, અસ્તિત્વ બંનેનું હોવા છતાં શુદ્ધ સ્વભાવ તે વિકારરૂપે નથી, ને
વિકાર તે સ્વભાવરૂપ નથી, એ રીતે બંનેની ભિન્નતા છે. –આ રીતે બંનેની ભિન્નતા હોવાથી, અંતર્મુખ દ્રષ્ટિવડે
વિકારથી ભિન્નતાનો અનુભવ થાય છે. જેમ વિકારને અને જ્ઞાનને જુદા પાડીને જ્ઞાન સ્વભાવનો અનુભવ થઈ
શકે છે, તેમ જ્ઞાન અને આનંદને જુદા પાડી શકાતા નથી, કેમ કે તે તો બંને આત્માના સ્વભાવરૂપ છે, તે બંને
ધર્મો આત્મામાં એક સાથે રહેલા છે, તેમને જુદા પાડી શકાય નહિ. પરંતુ વિકારને ધારણ કરી રાખવાનો કોઈ
ધર્મ આત્મામાં નથી એટલે તેને જુદો પાડી શકાય છે. વિકારથી જુદો ને પરથી જુદો આત્માનો અનુભવ થાય,
પણ જ્ઞાનથી જુદો કે આનંદથી જુદો એવો આત્માનો અનુભવ થાય નહીં.
વિશેષતાવડે તેમની ભિન્નતા પણ ઓળખવી જોઈએ; જો ભિન્નતા ન ઓળખે તોય અજ્ઞાન છે. શરીર છે પણ તે હું
નથી, રાગ છે પણ તે હું નથી, જ્ઞાન સ્વભાવ છે તે જ હું છું–એમ પરથી ને વિકારથી ભિન્ન એવા પોતાના
જ્ઞાનસ્વભાવનો અનુભવ કરવો તે ધર્મ છે.
ભેદજ્ઞાન કરીને શુદ્ધ જ્ઞાનાદિ અનંત શક્તિઓથી એકાકાર એવા પોતાનો અનુભવ કરવો તે મોક્ષમાર્ગ છે.
ચૈતન્યગુણવડે આકાશ સાથે અસમાનપણું છે.
આત્મામાં એક સાથે રહેલા છે.––જો કે બધા દ્રવ્યોમાં રહેલા છે પરંતુ અહીં આત્માની પ્રધાનતા છે.
રૂપીપણું, ગતિહેતુત્વ, સ્થિતિ હેતુત્વ, અવગાહનહેતુત્વ તથા પરિણમનહેતુત્વ–ઈત્યાદિ વિશેષ ધર્મો વડે દરેક
દ્રવ્યને બીજાથી અસાધારણપણું છે. આત્મામાં અનંત ધર્મો છે
PDF/HTML Page 15 of 25
single page version
વાસ્તવિક આત્મા પ્રાપ્ત નહિ થાય. પણ ‘જ્ઞાન’ તે આત્માનો અસાધારણ સ્વભાવ છે, તે જ્ઞાનવડે શોધતાં, પરથી
ને વિકારથી જુદા તથા પોતાના અનંતધર્મો સાથે એકમેક એવા આત્માની પ્રાપ્તિ થાય છે. વિકાર તે આત્મા–એમ
પ્રતીત કરતાં આત્માનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ પ્રાપ્ત થતું નથી, પણ જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા–એમ પ્રતીત કરતાં આત્માનું
વાસ્તવિક સ્વરૂપ પ્રાપ્ત થાય છે. એકેક શક્તિને જુદી લક્ષમાં લઈને શ્રદ્ધા કરતાં આખો આત્મા શ્રદ્ધામાં નથી
આવતો, પણ શક્તિવડે શક્તિમાન એવા અખંડ દ્રવ્યને શ્રદ્ધામાં લેતાં આખો આત્મા અનુભવમાં આવે છે, તે
સમ્યગ્દર્શનની રીત છે.
એ રીતે બંનેના સમાન અસ્તિત્વને ન માનતાં, બંનેની એકતા માનીને એકના અસ્તિત્વનો લોપ કરે છે (–
શ્રદ્ધામાં ઈન્કાર કરે છે). વળી, આત્મા અને શરીરની એકતા માની એટલે તેણે આત્માના અસમાન ધર્મને પણ
ન માન્યો; શરીર તો રૂપી જડ અને આત્મા ચૈતન્યસ્વરૂપ–એમ અસાધારણધર્મથી બંનેના સ્વભાવ જુદા છે તેથી
બંને જુદા છે,–એમ તે માનતો નથી.
ખરેખર માનતો નથી, એટલે આત્માના સમાન, અસમાન ધર્મોને તે જાણતો નથી. સમાન, અસમાન, તથા
સમાન–અસમાન એવા ત્રિવિધ ધર્મોનો ધારક આત્મા છે,–એવા આત્માને જો ઓળખે તો પરથી ને વિકારથી
ભેદજ્ઞાન થઈને શુદ્ધ આત્માનો અનુભવ થયા વિના રહે નહિ.
આત્માના અંર્ત અવલોકન વિના ભવનો અંત આવતો નથી. મોક્ષદશા આત્મામાંથી
આવે છે માટે આત્માનું જ શરણ કરો. રાગમાંથી મોક્ષદશા નથી આવતી માટે રાગનું
શરણ છોડો. રાગનું શરણ છોડીને અંતરમાં ચૈતન્યતત્ત્વના શરણે વીતરાગી શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–
ચારિત્ર કરવા તે ધર્મ છે, ને તેનાથી જ ભવનો અંત આવે છે.
PDF/HTML Page 16 of 25
single page version
तीर्थाधिराज सम्मेदशिखर, पावापुर, राजगिर, चम्पापुर आदि अनेकों तीर्थस्थानोंकी वंदना करते
हुए इस दिल्लीमें पदार्पण किया है, जिसे स्वतन्त्र भारत की राजधानी होनेका गौरव प्राप्त हैं।
अपनी खोंज–शोधके लिये प्रख्यात, प्रसिद्ध पुरातत्त्वविद्, साहित्यतपस्वी, ब्र० आ०
जुगलकिशोरजी मुख्तार, ‘युगवीर’ द्वारा संस्थापित इस वीरसेवामन्दिरमें ठहर कर आपने हम
लोगों पर जो अनुग्रह किया हैं वह हम सबके लिये परम हर्षकी बात हैं।
आपने जन्म लिया। गृहस्थाश्रममें सर्व साधन–सम्पन्न होते हुए भी आपने बाल्यकालसे ही
ब्रह्मचर्यको अंगीकार किया, और अत्यन्त अल्प वयमें संसारसे उदास होकर साधु–दीक्षा ग्रहण
की। पूरे २१ वर्ष तक स्थानकवासी जैन सम्प्रदायमें रह कर श्वेताम्बर आगम–सूत्रों–ग्रन्थोंका
विशिष्ट अभ्यास किया और अपने सम्प्रदायके एक प्रभावक वक्ता एवं तपस्वी बने। उस समय
अनेकों राजे–महाराजे और सहस्त्रों जैन आपके परम भक्त थे, तथा आपको ‘ प्रभु ’ कह कर
वंदना–पूर्वक साष्टाङ्ग नमस्कार करते थे।
परम अमृतमय समयसार आपके हस्तगत हुआ, आपने अत्यन्त सूक्ष्म द्रष्टिसे उसका स्वाध्याय
प्रारम्भ किया। स्वाध्याय करते ही आपको यथार्थ द्रष्टि प्राप्त हुई और विवेक जागृत हुआ। आपने
अनुभव किया कि आज तक मैंने शालि–प्राप्तिके लिये तुष–खंडनमें ही अपने जीवनका बहुभाग
बिताया है। उस समय आपके हृदयमें अन्तर्द्वन्द मच गया। एक ओर आपके सामने अपने सहस्रों
भक्तों द्वारा उपलब्ध पूजा–प्रतिष्ठा आदिका मोह था, और दूसरी ओर सत्यका आकर्षण। इन
दोनोंमेंसे अपनी पूजा–प्रतिष्ठाके व्यामोहको ठुकराकर आपने दिगम्बर धर्मको स्वीकार किया और
महान् साहस और द्रढ़ताके साथ विक्रम संवत् १९९१ में चैत्र शुक्ला त्रयोदशीको वीरजयन्तीके दिन
वीरता–पूर्वक अपने वेष–परित्यागकी घोषणा कर दी। घोषणा सुनते ही सम्प्रदायमें खलबली मच
गई और नाना प्रकार के भय
PDF/HTML Page 17 of 25
single page version
आपको आत्मार्थी कह कर आ० कुन्दकुन्दके अति गहन आध्यात्मिक ग्रन्थों की गूढ़तम ग्रन्थियों के
सूक्ष्मतम रहस्य का उद्घाटन कर कुन्दावदात, अमृतचन्द्र–प्रस्यूत पीयूष का स्वयं पान करते हुए
अन्य सहस्रों अध्यात्म–रस–पिपासुओं को भी उसका पान करा रहे है और अत्यन्त सरल शब्दों में
अध्यात्म तत्त्वका प्रतिपादन कर रहे हैं।
और सम्पन्न धरानोंके कुमार–कुमारिकाओंने आजीवन ब्रह्मचर्यव्रत अंगीकार किया। तथा जिस
सौराष्ट्रमें दि० जैन मन्दिर विरल ही थे, वर्हां आपकी प्रेरणासे २० दि
भावी पीढ़ी के लिए प्रस्तुत किये हैं।
महान् विद्वान् पं० टोडरमलजी ने उस दूषित व्यवहारसे जनताके बचाव के लिये मोक्षमार्गप्रकाशकी
रचनाकर जैनधर्मके शुद्ध रूपकी रक्षा की। उनके पश्चात् इस बीसवीं शताब्दीमें व्यवहार–मूढ़ता–
जनित धर्मके विकृत स्वरूपको बतलाकर ‘आत्म–धर्म’ के द्वारा उससे बचनेके मार्गका आप निर्देंश
कर रहे हैं। आपके तत्त्वावधानमें आज तक तीन लाख पुस्तकों का प्रकाशन हुआ है जिससे
लोगोंको अपनी ‘भूलमें भूल’ ज्ञात हुई है।
उपासक हैं और निन्दा–स्तुतिमें समवस्थ रहते हैं। आपके हृदयकी शान्ति और ब्रह्मचर्यका तेज
आपके मुख पर विद्यमान है, आप समयके नियमित परिपालक है। भगवद्–भक्ति–पूजा करनेकी
विधि, आध्यात्मिक–प्रतिपादन–शैली और समयकी नियमितता ये तीन आपकी खास विशेषताएं है।
अध्यात्मका प्रतिपादन करते हुए भी हम आपकी प्रवृत्तियोंमें व्यवहार और निश्चयका अपूर्व सम्मिश्रण
देखते है। आपके इन सर्व गुणोंका प्रभाव आपके पार्श्ववर्ती मुमुक्षुओं पर भी हैं। यही कारण हैं कि
उनमें भी शान्ति–प्रियता और समयकी नियमितता द्रष्टिगोचर हो रही हैं।
PDF/HTML Page 18 of 25
single page version
कलकत्ता नगरी में पधारे हैं। बंगदेश की यह प्रधान नगरी आपके पदार्पण से पवित्र हुई है। आज
इस मंगलवेला में हम आपके प्रति श्रद्धाभाव प्रगट करते हुए अपने आपको गौरवान्वित समझते हैं।
को समझा है और उसे समस्त मुमुक्षुगण के सामने स्पष्ट खोलकर रख दिया है। सौराष्ट्र से लेकर
कलकत्ता तक आपके हृदय की गहराई से निकले हुए ज्ञान–सुधारस का स्रोत वह गया है।
आपकी वाणी से अध्यात्म रस का झरना निरंतर झरता रहता है। संसार के दुःखों से संतप्त एवं
क्लान्त प्राणी इस अमृत को पीकर अत्यन्त विश्राम पाते हैं।
भगवान् धरसेनाचार्य की धरा सौराष्ट्र देश जहां आप जैसे ज्ञानी महानुभाव का आविर्भाव हुआ।
धन्य है यह भारतवर्ष जो आप जैसे तत्त्व–मर्मझ के कारण आज भी अपनी आध्यात्मिक परम्परा
अक्षुण्ण बनाए रखने में समर्थ है।
करीब तीन लाख प्रतियां सोनगढ़ से प्रकाशित हो चुकी हैं और अनेक कुमार, कुमारिकाओं
PDF/HTML Page 19 of 25
single page version
सद्रश बन गया है। आपने एक नवयुग का निर्माण किया है। आपकी वाणी अनादिरुढ,
व्यवहारमूढ़, निश्चयअनारुढ़ प्राणियों को सत्पथ प्रदर्शन करती है और दीर्घ काल तक करती
रहेगी ऐसा हमारा विश्वास है। जैन धर्म विश्वधर्म है, उसका सूक्ष्म अध्यात्मवाद अद्वितीय है। उस
अध्यात्मवाद को सरल और स्पष्ट भाषा में समझाकर आपने इसकी ख्याति में चार चांद लगा दिए
है। आपके द्वारा जिन शासन की जो प्रभावना हुई है वह ऐतिहासिक और अवर्णनीय है।
तत्त्व की प्रतिष्ठा की है। आपके इस सिंहनाद से कि “प्रभुत्व शक्ति प्राणि मात्र के अन्तर में अनादि
काल से पड़ी है अतः उस ओर अन्तर्दष्टि करे तो प्रत्येक प्राणी प्रभु हो सकता है” हमारे भीतर
की सुषुप्त प्रभुत्व शक्ति को प्रभावपूर्ण आह्वान मिला हैं। हमारे अन्तर में एक अभूतपूर्व जागृति हुई
है। आगे हम आत्मोन्नति के पथ पर बराबर अग्रसर होकर अपनी स्वरूपप्राप्ति के लिए सतत
प्रयत्नशील रहेंगे, ऐसा हमारा द्रढ़ निश्चय है।
अमृतपान निरंतर करते रहें। आपकी महान् कृपा के लिए अपनी कृतज्ञता प्रकाश करने योग्य
हमारे पास शब्द नहीं हैं। अतः हम आपके सामने नतमस्तक हैं।
PDF/HTML Page 20 of 25
single page version
मंगल वेला में आपके प्रति श्रद्धाभाव प्रगट करते हुए हम गौरव अनुभव करते हैं।
रहस्य को समझा और उसे मुमुक्षुओं के सामने स्पष्ट करके रख दिया है। आपकी वाणी–तुङ्ग से
अध्यात्म रस का स्रोत सौराष्ट्र से उत्तर भारत तक अविरल बह रहा है, जिस से सांसारिक दुःखों
से संतप्त एवं क्लान्त प्राणी उसे पीकर शांति–विश्रान्ति पारहे हैं।
देश, जो आपसे तत्त्व–मर्मज्ञ के द्वारा आध्यात्मिक आगार रहा है।
भाषा में समझाकर उसमें चार–चांद लगा दिये हैं। आपके द्वारा जिनशासन की जो प्रभावना हुई
वह अवर्णनीय, ऐतिहासिक और एक नवयुग का निर्माण कर रही है।
जागृति का आह्वान मिला है। भविष्य में हम आत्मोन्नति के पथ पर अग्रसर होकर अपने शुद्ध
स्वरूपप्राप्ति में सजग रहेंगे, ऐसा हमारा निश्चय है।
शब्द भी हमारे पास नही हैं। हार्दिक भावना से ही हम आप का बारम्बार अभिनन्दन करते हैं।