PDF/HTML Page 1 of 25
single page version
PDF/HTML Page 2 of 25
single page version
તે પાસ છે. અને જે વિદ્યાનું પરિણામ આત્માના હિતમાં ન આવે, અથવા
જે વિદ્યા મોક્ષનું કારણ ન થાય તે વિદ્યા મિથ્યા છે એટલે કે મોક્ષ માટેની
પરીક્ષામાં તે નાપાસ છે.
આત્માને જાણવા માટે નાપાસ છે, ચૈતન્યને જાણવારૂપ આત્મવિજ્ઞાનની
પરીક્ષામાં તે નાપાસ થાય છે. ભલે મેટ્રિક વગેરે મોટીમોટી પરીક્ષામાં
પહેલા નંબરે પાસ થાય પણ જો ચૈતન્યતત્ત્વને ન જાણ્યું તો તેનું જ્ઞાન
નાપાસ જ છે–મિથ્યા જ છે. અને કોઈક જીવ ભલે અભણ હોય, વાંચતાં–
લખતાં ય આવડતું ન હોય, પણ જ્ઞાનને અંતર્મુખ કરીને જો
ચૈતન્યવિષયને જાણે છે તો તેનું જ્ઞાન પાસ છે, આત્મવિજ્ઞાનની પરીક્ષામાં
તેં પાસ છે, ને તેનું જ્ઞાન મોક્ષનું કારણ છે, અને તે જ સાચી વિદ્યા ભણ્યો
છે. જે મોક્ષનું કારણ થાય તે જ સાચી વિદ્યા છે, એ સિવાય લૌકિક વિદ્યા
ગમે તેટલી ભણે તો પણ આત્મવિદ્યામાં તો તે નાપાસ છે.
PDF/HTML Page 3 of 25
single page version
કર્તૃત્વની અજ્ઞાનબુદ્ધિ જ છે, માટે હવે તે અજ્ઞાનબુદ્ધિ છોડ...પરના કર્તૃત્વની બુદ્ધિ છોડ...ને તારા આત્મામાં ઠર...જેથી
અનાદિના તારા દુઃખનો અંત આવે.
જ્ઞાનભાવથી જ ટળે છે...માટે હે જીવ! અંતર્મુખ થઈને તારા જ્ઞાનસ્વરૂપમાં ઠર...તેમાં તને અનાકુળ શાંતિનું વેદન થશે.
ને તને બીજો કોણ બદલાવશે!
તું અને જગતના પદાર્થો, સૌ સ્વતંત્રપણે પોતપોતાના પરિણામરૂપે પરિણમી રહ્યા છે.
આમ જગતના પદાર્થોનું સ્વતંત્ર પરિણમન જાણીને પરના કર્તૃત્વની બુદ્ધિથી તું વિરમ..વિરમ! પરથી તારી
જાણવું કે હું જ્ઞાનચેતનાસ્વરૂપ છું; કર્મચેતના કે કર્મફળચેતના (–રાગદ્વેષ કે હર્ષશોક) તે મારું ખરું સ્વરૂપ નથી.–આ
રીતે પોતાને જ્ઞાનચેતનાસ્વરૂપ જાણીને અને તેની દ્રઢ શ્રદ્ધા કરીને, પછી તેનું જ ધ્યાન કરીને તેમાં લીન થવું.–આમ
કરવાથી આત્માને પરમ આનંદનો અનુભવ થાય છે, ને જન્મ–મરણના દુઃખથી છૂટીને તે મોક્ષસુખ પામે છે.
વળી શ્રદ્ધવો પણ એ રીતે,
એનું જ કરવું અનુચરણ,
પછી યત્નથી મોક્ષાર્થીએ.
PDF/HTML Page 4 of 25
single page version
જાઉં છું...માતાની આંખમાંથી આંસુની ધારા વહે છે ને પુત્રના રોમેરોમે વૈરાગ્યની છાયા છવાઈ
ગઈ છે. તે કહે છે કે અરે માતા! જનેતા તરીકે તું મને સુખી કરવા માંગે છે; તો હું મારા સુખને
જાઉં છું, તેમાં તું દુઃખી થઈને મને વિઘ્ન ન કરીશ...હે જનેતા! મને રજા આપ, હું આત્માના
આનંદમાં લીન થવા માટે જાઉં છું.
ચાલી જાય છે ને વૈરાગ્યથી કહે છેઃ હે પુત્ર! આત્માના પરમ આનંદમાં લીનતા કરવા માટે તું
પરમ આનંદને સાધવા માટે તારો આત્મા તૈયાર થયો છે, તેમાં અમારું અનુમોદન છે. બેટા! તું
આત્માના નિર્વિકલ્પ આનંદરસને પી. અમારે પણ એ જ કરવા જેવું છે.–આમ માતા પુત્રને રજા
PDF/HTML Page 5 of 25
single page version
પ્રસિદ્ધ કરવામાં આવ્યો છે.
मंगलं कुंदकुंदार्यो जैनधर्मोऽस्तु मंगलं।।
सर्वमंगल्यमांगल्यम् सर्वकल्याणकारकं।
प्रधानं सर्वधर्माणां जैनं जयतु शासनम्।।
મુદ્રા સૌમ્ય નીરખકર ‘વૃદ્ધિ’
નમતા વારંવાર... કિ તુમને૦ (૩)
PDF/HTML Page 6 of 25
single page version
કરવા માટે ભગવતી જિનદીક્ષા અંગીકાર કરવાનો અમારો અડગ નિશ્ચય છે. ત્યારે બીજી તરફ કૈકેયીએ
વિચિત્ર વરદાન માંગ્યું છે! અરે! કૈકેયીને આમ કેમ સૂઝયું?–પણ નહિ, નહિ; બધું બરાબર છે. પદાર્થોનો
પ્રવાહ ક્રમબદ્ધ પલટી રહ્યો છે, તેને જાણવાનો જ આત્માનો સ્વભાવ છે, ફેરફાર કરવાનો નહિ. ઠીક છે,
મેં કૈકેયીને વચન આપેલું છે, આર્ય પુરુષ બોલેલા વચનનું પાલન કરવામાં જ તેમની ફરજ સમજે છે.
દશરથઃ–
બંધાવી વીતરાગી જિનબિંબો સ્થાપ્યા; શાસ્ત્ર અભ્યાસ માટે સ્વાધ્યાય ભવનો, અને જિનશાસનની
પ્રભાવનાના અનેક મંગળ કાર્યો કર્યા. હવે આ સંસારના વિષયોથી અમારું મન વિરક્ત થાય છે. અમે
હવે ભગવતી જિનદીક્ષા અંગીકાર કરી જીવનને અડગ પુરુષાર્થની કસોટીએ ચડાવી આત્મકલ્યાણ કરી
લેવા માગીએ છીએ. આ સંસારથી હવે બસ થાવ.
જીત અપાવી હતી, અને એ વખતે પ્રસન્ન થઈને મેં તેને વરદાન આપ્યું હતું.
છે. જ્યારે કુંવર રામના અભિષેકની તડામાર તૈયારી ચાલી રહી છે. ત્યારે કૈકેયી વરદાન માંગે છે કે
ભરતને રાજગાદી ઉપર બેસાડો.
થતાં તેને ઘણો આઘાત થયો, તેથી રાજ્યાભિષેકને બહાને કદાચ ભરતને દીક્ષા લેતો રોકી શકાય, એ
હેતુથી તેણે ઉપરોક્ત વરદાન માંગ્યું હતું.)
મંત્રીઃ–
અયોધ્યાનગરી ઈંદ્રપુરી સમાન શણગારાઈ રહી છે, ધજા–પતાકાઓથી નગરીની સજાવટ થઈ ગઈ છે;
ઠેરઠેર તોરણો અને મંડપો, દરવાજાઓ અને રંગબેરંગી કમાનોથી નગરી ઝળહળી રહી છે, ચોમેર
ગોઠવાયેલી દીપમાળાઓની રોશની પાસે સ્વર્ગના તેજ પણ ઝાંખા લાગે છે; અયોધ્યાનગરીનો એકે એક
નગરજન અનેરા ઉત્સાહથી રામચંદ્રજીનો રાજ્યાભિષેક મહોત્સવ ઊજવવાના કાર્યમાં મશગુલ થઈ રહ્યો
છે...ત્યારે રામને બદલે ભરતને રાજગાદી આપવાની વાત આપ કરો છો!–શું આ સત્ય છે!!
PDF/HTML Page 7 of 25
single page version
દશરથઃ–
ઉકેલ બતાવો.
વૈરાગ્ય તરફ ઢળી ગયું છે. પવિત્ર જિનદીક્ષા અંગીકાર કરું તે જ આ જીવનની પરમ સફળતા છે. બાહ્ય
પદાર્થો કે ભોગવિષયો તે કોઈ આત્માને સુખ આપવા સમર્થ નથી. હવે રત્નયત્ર ધર્મની આરાધના વડે
શીઘ્ર કલ્યાણ કરી લેવા અંતરાત્મા ઉતાવળો થઈ રહ્યો છે. ત્યારે બીજી તરફનો પ્રસંગ પણ સંસાર પ્રત્યે
વૈરાગ્યજનક છે. કાલે આ અયોધ્યાની રાજગાદી પર રામને બદલે ભરતનો અભિષેક થશે...રાણી
કૈકેયીને હું વરદાન આપી ચૂકયો છું તે અફર જ રહેશે...વચનનું પાલન કરવું તે રઘુકુળની રીત છે, માટે
હવે વિલંબ વ્યર્થ છે. રામચંદ્રને બોલાવો.
(હજુરી નમન કરીને જાય છે...થોડીવારે રામ પ્રવેશે છે.)
વૈરાગ્ય અને ક્ષોભની મિશ્ર લાગણીના વાદળ છવાઈ રહ્યા છે..જગતના આ બાહ્ય પદાર્થો સુનકાર અને
સડેલા તરણા જેવા ભાસે છે..અંતરમાં વિચારોના વાદળ દોડાદોડ કરતા કંઈક અવનવું થવાની આગાહી
આપે છે.
હું આસમાન–જમીનને એક કરીશ..આપની ચિંતાતુર મુદ્રાને જોતાં અમને પારાવાર દુઃખ થાય છે..માટે
આપ શીઘ્ર આજ્ઞા કરો.
હતો, રથ ચલાવવાની તેની કુશળતાથી જ હું તે વખતે બચી શક્યો હતો, ને તે વખતે પ્રસન્ન
થઈને મેં તેને વરદાન માંગવા કહ્યું હતું; ત્યારે તેણે એ વરદાન બાકી રાખેલું, હવે તારા
રાજ્યાભિષેક–વખતે તે પોતાના વરદાનની માંગણી કરે છે કે મારા પુત્ર ભરતનો રાજ્યાભિષેક
કરો. આ પરિસ્થિતિમાં જો હું ભરતનો રાજ્યાભિષેક ન કરું તો હું વચનભંગ થાઉં ને જગતમાં
મારી અપકીર્તિ થશે! વળી રાજનીતિનો વિચાર કરતાં મોટા પુત્રને છોડીને નાના પુત્રનો
રાજ્યાભિષેક કરવો તે કાર્ય ન્યાયવિરોધી લાગે છે. વળી ભરતને રાજ્ય આપું તો લક્ષ્મણ સહિત
તમે શું કરશો? તમે બંને પુત્રો મહાશૂરવીર અને વિનયવંત તથા વિચારવાન છો, તેથી હવે હું શું
કરું? એ કઠિન સમશ્યા થઈ પડી છે, ને તેથી જ મારા અંતરમાં ક્ષોભ થાય છે.
ભરતકુમારનો રાજ્યાભિષેક કરો. જો વચનભંગથી આપણા કુળની અપકીર્તિ આવે તો આ
રાજસંપદા કે ઇન્દ્રની સંપદા પણ અમારે શું કામની છે? જે સુપુત્ર છે તે એવું જ કામ કરે છે કે
જેથી પિતા–માતાને લેશમાત્ર દુઃખ ન થાય. પુત્રનું આ જ પુત્રપણું છે; નીતિના પંડિતજન એમ જ
કહે છે કે–જે પિતાને પવિત્ર કરે અને તેનું કષ્ટ દૂર કરે તે પુત્ર છે, પવિત્ર કરવું એટલે શું? કે
પિતાને ધર્મસન્મુખ કરવા. હે પિતાજી! રાજ્યની સંપદાનો અમને મોહ નથી, વનવાસ પણ અમને
કઠિન નથી; અમને દુઃખ માત્ર
PDF/HTML Page 8 of 25
single page version
ત્યારે આવો પ્રસંગ ઉપસ્થિત થાય છે.
સાંત્વન અનુભવે છે. મને એ જ વિચાર થાય છે કે અહા! આ વિશ્વના ખેલ કેવા ન્યારા છે! આ
સંયોગ સાથેના ક્ષણિક સંબંધો કેવા ન્યારા છે!!
(સેનાપતિ આવીને નમસ્કાર કરે છે.)
જાણીને ભરતના હૈયામાં આનંદનો પાર નથી.
ભરત જેવા વૈરાગી ધર્માત્માને આનંદ થાય તેમાં આશ્ચર્ય શું છે?
જિનદીક્ષા અંગીકાર કરવાનો નિર્ણય કરેલ છે. જિનદીક્ષા માટેની ઘણાકાળની ભાવના આજે પૂરી થશે,
એથી જ તે અત્યંત આનંદિત છે.
દશરથઃ–
જિનેન્દ્રદેવની દિવ્યધ્વનિમાં આવેલ સર્વ પદાર્થની સ્વતંત્રતાનો ઢંઢેરો સત્ય છે..ક્રમબદ્ધ પરિણમતા
પદાર્થો પોતપોતાના ઉત્પાદ–વ્યય–ધ્રૌવ્ય સ્વભાવને ધારણ કરીને સ્વતંત્ર પરિણમી રહ્યા છે. ત્યાં શેનો
હર્ષ?–ને શેનો શોક? માત્ર જ્ઞાન કરવું તે જ જીવનું કર્તવ્ય છે..અહા! ભરત પણ શું મારી સાથે જ
દીક્ષિત થશે!
(ભરત આવે છે, દરબારીઓ ઊભા થઈ સન્માન કરે છે; દશરથરાજા તથા રામચંદ્રજીને નમસ્કાર
કરીને, ભરત વૈરાગ્યપૂર્વક કહે છે–)
આપ આજ્ઞા કરો.
માંગ્યું છે, માટે હાલ થોડો વખત તો રાજ્ય કરો..હજી તમે બાળક છો..પછી વૃદ્ધ ઉંમર થતાં સુખેથી
જિનદીક્ષા લેજો.
આયુષ્ તે તો જલના તરંગ
પુરંદરી ચાપ અનંગ રંગ
શું રાચિયે જ્યાં ક્ષણનો પ્રસંગ?
વૃદ્ધ–બાળક કે યુવાન વચ્ચે ભેદભાવ રાખતું નથી....તે મૃત્યુ કોને ખબર ક્યારે આવી પહોંચે? માટે
આત્મહિતમાં પ્રમાદી થવું યોગ્ય નથી, માટે મને આજ્ઞા આપો.
પાલન કરો..પ્રજાજનો આપને વિનંતી કરે છે. વળી મારી સલાહ જો માનો તો હાલ આપ
ગૃહસ્થાશ્રમમાં રહીને વ્યવહારધર્મનું પાલન કરો, તે વ્યવહારધર્મથી પણ પરંપરા મોક્ષ થશે, સમજ્યા?
તો પછી મુનિ થવાની શી જરૂર છે?
છે. પુણ્યથી તો ક્ષણિક સંયોગો મળીને છૂટી જાય છે, તેનાથી જીવનું કલ્યાણ કે મુક્તિ થતી નથી.
જિનેન્દ્ર ભગવંતો જે માર્ગે વિચર્યા અને
PDF/HTML Page 9 of 25
single page version
માટે નિશ્ચય રત્નત્રયની આરાધના તે જ મુક્તિનો પંથ છે, ને હવે અમે મુનિ થઈને તેને જ આરાધવા
માંગીએ છીએ.
મુનિના કઠણ ધર્મોનું પાલન આપ શી રીતે કરી શકશો? વસ્ત્ર વિના વનજંગલમાં રહેવું, શીયાળાની
કડકડતી ઠંડી અને ઉનાળાના ધોમધખતા તાપ સહન કરવા, નિર્દોષ ભોજન લેવા, ભૂમિ ઉપર સૂવું,
લંગોટીમાત્ર પણ વસ્ત્રનો કટકો અંગ ઉપર ધરવો નહિ; આવા આકરા વ્રતતપ આપની કુમળી કાયા
કઈ રીતે સહન કરશે, બાપા!
કષ્ટદાયક છે? નહિ શેઠ! આપ ભૂલો છો મુનિદશા કઠણ નથી, દુઃખદાયક નથી, એ તો
આનંદદાયક છે. અહા! મુનિદશા તો ચારિત્રનું ઝરણું છે, ત્યાં શાંતિની છોળો ઊછળે છે.
આનંદના હિલોળે ઝૂલતો ને અતીન્દ્રિયસુખને અનુભવતો આત્મા સુખ અને સમાધિમાં તરબોળ
થઈ જાય છે, આત્માના અનુભવથી તે તૃપ્ત–તૃપ્ત થઈ જાય છે. અહા, જૈનમાર્ગની મુનિદશા તે તો
શૂરવીરનો માર્ગ છે, કાયરનું ત્યાં કામ નથી. આનંદરસ–ઉપશમરસના સમુદ્રમાં ઝૂલતી તે
મુનિદશા ધન્ય છે..
અમારા જેવા શ્રાવકોને બહુ ખબર ન પડે; અમારે તો ટૂંકોને ટચ હિસાબ કે કાંઈક પુણ્ય દાન
કરીએ તો સુખી થઈએ, બાકી ઊંડી વાત તો આપણા આ શાસ્ત્રીજી જાણે. કેમ શાસ્ત્રીજી!
શકે છે, ને તે વ્યવહારધર્મથી જ તેઓ મુક્તિ પામે છે.
સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપ નિશ્ચયધર્મ ન હોય? અને પુણ્ય–ભક્તિ–દાન–દયા તો શુભ રાગ છે, તે રાગ વડે શું કદી
મુક્તિ થાય? જૈનશાસનમાં તો રાગને બંધનું કારણ કહ્યું છે, મોક્ષનું કારણ નથી કહ્યું.
કર્યો છે, તેમાં વ્યવહારને ધર્મના ટેકારૂપ કહ્યો છે.
અવલંબન છોડીને જે નિશ્ચયસ્વભાવનો આશ્રય કરે છે તેને ઉપચારથી વ્યવહારનો ટેકો કહ્યો;
પરંતુ વ્યવહારના જ અવલંબનથી લાભ માનીને તેમાં જે અટકી જાય છે તેને તો તે વ્યવહારના
અવલંબનનું ફળ સંસાર જ છે શાસ્ત્રોમાં વ્યવહારના અવલંબનનું ફળ સંસાર જ કહ્યું છે, એ શું
તમે નથી જાણતા?
તીર્થજાત્રા વગેરે શા માટે કરે છે?
નથી, મોક્ષનું કારણ તો તે વખતે તેમને જે શુદ્ધરત્નત્રય વર્તે છે–તે જ છે. ભૂમિકા મુજબ વ્યવહાર અને
શુભ રાગ હોય પણ તે ભાવો વડે કદી મોક્ષ નથી થતો. મોક્ષ તો થાય છે અંતરના શ્રદ્ધા–જ્ઞાન અને
વીતરાગ ચારિત્રના બળ વડે, સમજ્યા! અહા! વીતરાગી રત્નત્રયની આરાધક મુનિદશા! એની શી
દશા? મુનિઓ તો મુક્તિપુરીના પ્રવાસી છે..એના દર્શનથી પણ આત્માના રોમરોમ હર્ષથી ઉલ્લસી જાય
છે..વાહ, મુનિદશા વાહ!
એ પરમ પ્રતાપી સંતને નીરખી, આનંદ ઉછળી જાય છે
–આનંદ ઉછળી જાય છે..આનંદ ઉછળી જાય છે..
PDF/HTML Page 10 of 25
single page version
PDF/HTML Page 11 of 25
single page version
પ્રસન્ન થઈને તેને એક વરદાન આપ્યું હતું, પણ તે વખતે વરદાન ન માંગતાં તેણે મારી પાસે તે જમા
રાખ્યું હતું. આજે, મારી સાથે તને પણ દીક્ષા માટે તૈયાર થયેલો જોઈને તેને ખૂબ જ આઘાત થાય છે;
તેથી તને દીક્ષા લેતો અટકાવવા આજે તે પોતાનું વરદાન માંગે છે કે “મારા પુત્ર ભરતને રાજ્યાસન
ઉપર બેસાડો” મારા વચન અનુસાર મેં તે વરદાનનો સ્વીકાર કર્યો છે, માટે હે પુત્ર! તું આ
રાજગાદીનો સ્વીકાર કરીને મહાસામ્રાજ્યનું પાલન કર, જેથી મારી વચનભંગની અપકીર્તિ જગતમાં ન
થાય. જો તું આ વાતનો સ્વીકાર નહિ કર તો, એક તો વચનભંગથી જગતમાં મારી અપકીર્તિ થશે અને
બીજું તારી માતા પણ તારા વિયોગથી અત્યંત શોકથી દુઃખી થઈને મરી જશે.
પિતાને શોકસમુદ્રમાં ન પાડતાં તેમને સુખી કરે. વળી હે બંધુ! તારી ઉંમર હજી તપ કરવાને યોગ્ય થઈ
નથી, માટે પિતાજીના વચનના પાલન ખાતર તું આ રાજ્ય સ્વીકાર, જેથી આપણા કુળની નિર્મળ
કીર્તિ જગતમાં ચંદ્રસમાન ફેલાય. તારા જેવો ગુણવાન પુત્ર હોવા છતાં માતાજી શોકથી સંતપ્ત થઈને
મરણ પામે–એ શું તારા માટે યોગ્ય છે? અમે હોવા છતાં આ રાજ્યાસન ઉપર બેસવું–તેમાં તને સંકોચ
થતો હોય તે સ્વાભાવિક છે. પરંતુ ભાઈ, પિતાજીની દીક્ષાબાદ અમે આ રાજવૈભવ છોડીને દેશાંતરમાં
કે કોઈ વન–પર્વતમાં એવા સ્થાનમાં રહેશું કે કોઈ અમને ન જાણે, માટે તું નિશ્ચિંતપણે આ રાજ્યાસન
ગ્રહણ કર.
રાજસિંહાસન ઉપરથી ઊભા થઈને કહે છે–)
ભરતકુમારને રાજતિલક કરો..
કહે છે–)
તમારો રાજા છે. બેટા ભરત! આજથી આ રાજ્યનું સુકાન તારા હાથમાં છે..પ્રજાનું પાલન કરો..ને તારું
કલ્યાણ થાઓ–એવા મારા આશીર્વાદ છે. તું આ રાજ્યાસનને શોભાવીને રઘુકુળની રીતિને ઉજાળજે..
ને જિનશાસનની મહાપ્રભાવના કરીને શાસનને શોભાવજે. વીતરાગી જિનમાર્ગની ઝળહળતી જ્યોતને
વધુ ને વધુ જવલંત કરજે. બસ, હવે હું નિશ્ચિંતપણે આ રાજપાટ ત્યાગીને મુનિદીક્ષા અંગીકાર કરવા ને
આત્માના પરમપદને સાધવા માટે વનમાં જાઉં છું.
PDF/HTML Page 12 of 25
single page version
આત્મામાં કોઈપણ એક અવસ્થા વિદ્યમાન વર્તે છે–એમ ‘ભાવશક્તિ’ માં કહ્યું (૩૩)
આત્મામાં વર્તમાનઃ જે અવસ્થા વર્તે છે તે સિવાયની આગળ–પાછળની અવસ્થાઓ તેમાં અવિદ્યમાન છે–એમ
ભગવાન આત્માની સન્મુખતા થઈને અપૂર્વ આનંદરસનો અનુભવ થાય છે.
PDF/HTML Page 13 of 25
single page version
ભાવનું ભવન છે. અને પરરૂપે આત્મા કદી થતો નથી, પરનો આત્મામાં અભાવ છે ને તે સદાય અભાવપણે જ
રહે છે એવી અભાવ–અભાવશક્તિ છે. આ રીતે આ શક્તિઓ આત્માનું સ્વમાં એકત્વ ને પરથી વિભક્તપણું
બતાવે છે. ‘ભાવ–ભાવ’ એટલે ગુણનો ભાવ અને પર્યાયનો ભાવ એવા બંને ભાવ સહિત આત્મા વર્તે છે;
અને ‘અભાવ–અભાવ’ એટલે પોતાથી ભિન્ન એવા પર દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયો સદા પોતામાં અભાવપણે જ વર્તે
છે;–આવી બંને શક્તિઓ આત્મામાં છે. ‘આત્મજ્ઞાન સ્વરૂપ છે’ એમ લક્ષમાં લેતાં તેમાં આ બધી શક્તિઓ
ભેગી આવી જ જાય છે.
પર્યાયરૂપ નિર્મળભાવ વર્તે છે અને હવે ગુણના પરિણમનમાં તેવો જ ભાવ વર્ત્યા કરશે. સાધકને શુદ્ધતાની વૃદ્ધિ થાય છે
તે જુદી વાત છે, પણ હવે નિર્મળભાવમાં વચ્ચે બીજો વિકારી ભાવ નહિ આવે, ગુણનું એવું ને એવું નિર્મળ પરિણમન
થતા કરશે,–એવી આ વાત છે.
આનંદ સદાય આનંદભાવરૂપે રહીને વર્તમાન–વર્તમાનરૂપે પરિણમે છે; વીર્ય ત્રિકાળ વીર્યશક્તિરૂપે રહીને
વર્તમાન–વર્તમાનપણે પરિણમે છે; આમ બધા ગુણ પોતપોતાના ત્રિકાળભાવરૂપે રહીને પોતપોતાની પર્યાયના
વર્તમાન ભાવરૂપે પરિણમે છે. પણ જ્ઞાન પરિણમીને બીજા ગુણરૂપ થઈ જાય કે બીજા ગુણો પરિણમીને
જ્ઞાનાદિરૂપ થઈ જાય–એમ બનતું નથી. ‘ભાવનું ભવન છે’ એટલે ત્રિકાળપણે રહીને વર્તમાનપણે પરિણમે છે.
આ રીતે ત્રિકાળભાવરૂપ અને વર્તમાનભાવરૂપ એવો વસ્તુનો સ્વભાવ છે, તેનું નામ ‘ભાવભાવશક્તિ’ છે.
અહો! મારા જ્ઞાનદર્શન વગેરેના ત્રિકાળભાવો જે પહેલા વર્ત્યા તે જ વર્ત્યા કરશે, શક્તિરૂપ ભાવ છે તેમાંથી
વ્યક્તિ પ્રગટશે, જ્ઞાનદર્શનના ભાવો ત્રિકાળ જ્ઞાનદર્શનપણે ટકીને પોતપોતાના પર્યાયમાં પરિણમશે.–આવા
સ્વભાવની જેણે પ્રતીત કરી તેને હવે જ્ઞાન–દર્શનસ્વભાવના આધારે જ્ઞાન–દર્શનમય નિર્મળ પરિણમન જ થયા
કરશે, વચ્ચે અજ્ઞાનભાવ આવે ને રખડવું પડે–એમ બનતું નથી. વર્તમાન જે જાણે છે તે પછી પણ જાણનારપણે
જ રહેશે, વર્તમાન શ્રદ્ધા કરે છે તે પછી પણ શ્રદ્ધશે, કેમ કે જ્ઞાનાદિનું જે વર્તમાન છે તે ‘ત્રિકાળનું વર્તમાન’
છે. ત્રિકાળભાવના આશ્રયે જે પરિણમન થયું તે ત્રિકાળભાવની જાતનું શુદ્ધ જ થાય છે. અને પરનો આત્મામાં
અત્યંત અભાવ છે તે સદાય અભાવરૂપ જ રહે છે; રાગાદિનો પણ ત્રિકાળસ્વભાવમાં અભાવ છે ને તે
સ્વભાવના આશ્રયે વર્તમાનમાં પણ તે રાગના અભાવરૂપ પરિણમન થઈ જાય છે. આવી આત્માની ‘અભાવ–
અભાવશક્તિ’ છે. રાગને જાણતાં જ્ઞાન પોતે રાગરૂપ થઈ જતું નથી, જ્ઞાન તો જ્ઞાનરૂપ જ રહે છે.
પ્રાપ્તિ થાય છે. અને શરીરાદિ જડ છે તેની સન્મુખતાથી વિકારની ઉત્પત્તિ થાય છે. ભાઈ! તારા આત્માની શક્તિને
ઓળખ તો તેમાંથી નિર્મળતાની પ્રાપ્તિ થાય.
પરિણમવાથી વસ્તુસ્વભાવમાં કાંઈ ફેરફાર થઈ જતો નથી, કે તેમાં ઓછા–વધતાપણું થતું નથી. ત્રિકાળ એકરૂપ
સ્વભાવે આત્મા વર્તે છે, અને તે ત્રિકાળ એકરૂપ સ્વભાવની સાથે એકતા કરીને વર્તમાન ભાવ પણ એકરૂપે
(–શુદ્ધતારૂપે) જ વર્તે છે. જ્યાં શુદ્ધસ્વભાવનો આશ્રય વર્તે છે ત્યાં એવી શંકા નથી કે મને અશુદ્ધતા થશે કે હું પાછો
પડી જઈશ. કેમ કે આત્માના સ્વભાવમાં વિકાર નથી એટલે આત્માના સ્વભાવના આશ્રયે જેનું પરિણમન છે તેને
વિકાર થવાની શંકા થતી નથી. આ રીતે સમ્યગ્દ્રષ્ટિને શુદ્ધ
PDF/HTML Page 14 of 25
single page version
વિકારનું જ પરિણમન થતું, પરંતુ હવે શુદ્ધાત્માની દ્રષ્ટિમાં વિકારની અધિકતા ન રહી, શુદ્ધતાની જ અધિકતા રહી.
આવી શુદ્ધ આત્માની દ્રષ્ટિમાં સમકિતીને વિકારનો અભાવ જ છે.
દ્રષ્ટિ આખા આત્માને સ્વીકારે છે, તે અખંડ આત્માની દ્રષ્ટિમાં તેના બધાય ગુણોનો નિર્મળભાવ પ્રગટે છે. આ
રીતે ‘સર્વ ગુણાંશ તે સમ્યક્ત્વ’ છે. શુદ્ધસ્વભાવના આશ્રયે જ્યાં સમ્યગ્દર્શન થયું ત્યાં જ્ઞાન પણ સ્વસંવેદનથી
સમ્યક્ થયું, ચારિત્રમાં પણ આનંદના અંશનું વેદન થયું, વીર્યનો વેગ પણ સ્વ તરફ વળ્યો. આ રીતે
સમ્યગ્દર્શનની સાથે જ બધા ગુણોમાં નિર્મળતા શરૂ થઈ જાય છે; કોઈ ગુણોમાં નિર્મળતા ભલે વધતી–ઓછી
હોય, પણ પ્રતીતમાં તો પૂર્ણ નિર્મળતા આવી જ ગઈ છે. સમ્યગ્દર્શન પોતે તો શ્રદ્ધાગુણની પર્યાય છે, પણ તેની
સાથે જ્ઞાનાદિ અનંત ગુણોનો પણ નિર્મળ અંશ વર્તી જ રહ્યો છે. કોઈ કહે કે સમ્યગ્દર્શન થયું પણ આત્માની
અતીન્દ્રિય શાંતિનું વેદન ન થયું, સમ્યગ્દર્શન થયું પણ આત્માનું સ્વસંવેંદન જ્ઞાન ન થયું, સમ્યગ્દર્શન થયું પણ
વીર્યનો વેગ આત્મા તરફ ન વળ્યો,–તો એમ કહેનારે અનંતગુણથી અભેદ આત્માને માન્યો જ નથી; દ્રવ્ય–
ગુણ–પર્યાયસ્વરૂપ આત્માના ભાવોને તેણે જાણ્યા જ નથી, અને પોતાને સમકિતી માનીને તે સમ્યગ્દર્શનના
નામે પોતાનો સ્વચ્છંદ પોષે છે.
છે; પર્યાય એક ને એક ભલે કાયમ ન ટકે પણ પર્યાય વગરના દ્રવ્ય–ગુણ કદી હોતા નથી.
છે. નિર્મળ પર્યાય થયા વગર ‘ભવતા પર્યાય’–વાળા આત્માની પ્રતીત ક્યાંથી થાય? જ્યાં આત્માના સ્વભાવનું
ભાન થયું ત્યાં નિર્મળ પર્યાયરૂપ ભવન (પરિણમન) થાય છે. ભાવભાવશક્તિના બળથી દ્રવ્ય ગુણ ને
નિર્મળપર્યાય ત્રણે અભેદ થઈને શુદ્ધપણે વર્તે છે; અને તેના દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયમાં વિકારનો અભાવ છે. આત્માની
અભાવ–અભાવશક્તિનું એવું બળ છે કે પોતાથી ભિન્ન શરીરાદિ પદાર્થોને, કર્મોને કે વિકારને તે પોતાના
સ્વભાવમાં વર્તવા દેતો નથી. આત્માના દ્રવ્યમાં, ગુણમાં અને તે તરફ ઢળેલી શુદ્ધપર્યાયમાં, એ ત્રણેમાં
વિકારનો–કર્મનો–શરીરાદિનો અભાવ જ છે ને અભાવ જ રહેશે. દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાયની એકતામાં હવે કદી તૂટ
પડશે નહિ, ને વિકાર સાથે કદી એકતા થશે નહિ. વિકાર આત્માની સાથે નહિ વર્તે પણ છૂટો પડી જશે. આવી
આત્મશક્તિને પ્રતીતમાં લેવી ને તેમાં એકતા કરવી તે મોક્ષનો ઉપાય છે.
કોઈ નિમિત્ત મેળવું તો મારા શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર ખીલે એ વાત રહેતી નથી. દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર વગેરે નિમિત્તો હો ભલે,
પણ આત્મામાં તો તેનો અભાવ છે. અહીં તો તે ઉપરાંત વિકારના પણ અભાવની સૂક્ષ્મ વાત લેવી છે. આત્માના દ્રવ્ય–
ગુણ–પર્યાયમાં પરનો ત્રિકાળ અભાવ છે, એનો અર્થ તો એ થયો કે પરના આશ્રયે થતો પરભાવોનો પણ આત્મામાં
અભાવ છે. તેમજ ‘જ્ઞાનાદિમાં અલ્પતા છે તે ટાળીને પૂર્ણતા કરું’ એવો ભેદ પણ રહેતો નથી, એકરૂપ શુદ્ધદ્રવ્યની
સન્મુખતા જ થાય છે, અને તે દ્રવ્યની સન્મુખ થયેલી પર્યાય શુદ્ધ જ થતી જાય છે, તેનામાં વિકારનો અભાવ જ છે.
આવું અભાવઅભાવ–શક્તિનું તાત્પર્ય છે.
આચાર્યદેવ કહે છે
PDF/HTML Page 15 of 25
single page version
આત્મામાં આવ્યા જ નથી. કર્મનો અભાવ કહેતાં કર્મ તરફના વિકારી ભાવનો પણ આત્માના સ્વભાવમાં અભાવ છે–
એમ લક્ષમાં આવે છે ને શુદ્ધ આત્મસ્વભાવ ઉપર દ્રષ્ટિ જાય છે; ત્યાં પર્યાયમાં પણ વિકારનો અભાવ વર્તે છે. ત્રિકાળમાં
અભાવ હતો ને વર્તમાનમાં પણ અભાવ થયો,–આવું અભાવ–અભાવશક્તિનું નિર્મળ પરિણમન છે. આવા આત્માને
શ્રદ્ધાજ્ઞાનમાં લ્યે ત્યારે જીવતત્ત્વને બરાબર માન્યું કહેવાય. આવા જીવતત્ત્વનો આશ્રય કરતાં જ નિર્મળ પર્યાયરૂપ
સંવર–નિર્જરાતત્ત્વ પ્રગટે છે, અને તેના જ આશ્રયે પૂર્ણ શુદ્ધતારૂપ મોક્ષદશા થાય છે; તથા પુણ્ય–પાપ–આસ્રવ ને
બંધરૂપ મલિન તત્ત્વોનો અભાવ થઈ જાય છે; શરીરાદિ અજીવનો તો જીવમાં અભાવ જ હતો. આ રીતે આમાં નવે
તત્ત્વોનો સ્વીકાર આવી જાય છે તેમજ તેમાંથી ઉપાદેય તત્ત્વોનો અંગીકાર તથા હેય તત્ત્વોનો ત્યાગ પણ થઈ જાય છે.
–આનું નામ ધર્મ છે.
જાણતાં તેની સન્મુખ થઈને પર્યાય પણ શુદ્ધ થઈ જાય છે; એ રીતે શુદ્ધદ્રવ્ય અને શુદ્ધપર્યાયની એકતારૂપ આત્મા
પ્રતીતમાં આવે તે સમ્યક્શ્રદ્ધા છે. જો એકલા દ્રવ્યને શુદ્ધ માને અને દ્રવ્ય સાથે શુદ્ધ પર્યાય ન માને–તો તે વેદાંત જેવું
થઈ ગયું; તેણે ખરેખર શુદ્ધદ્રવ્યને પણ જાણ્યું નથી. શુદ્ધપર્યાય વગર શુદ્ધદ્રવ્યને જાણ્યું કોણે? શુદ્ધદ્રવ્યને જાણતાં પર્યાય
પોતે શુદ્ધ ન થાય એમ બને નહિ; કેમ કે દ્રવ્ય સાથે પર્યાયની એકતા થયા વગર તેનું યથાર્થ જ્ઞાન થતું જ નથી. આ
રીતે, ‘વિકારનો આત્મામાં અભાવ છે’ એમ સ્વીકારનાર શુદ્ધદ્રવ્યની દ્રષ્ટિથી નિર્મળ પર્યાયરૂપે પરિણમીને તે પ્રમાણે
સ્વીકારે છે. શુદ્ધદ્રવ્યના આશ્રયે પર્યાયમાં શુદ્ધતા પ્રગટયા વગર વિકારના અભાવનો યથાર્થ સ્વીકાર થઈ શકે નહિ,–
આ ખાસ રહસ્ય છે.
આત્મામાંથી વિકાર આવશે. શુદ્ધ સ્વભાવની સન્મુખતાના જોરે તે નિઃશંક અને નિર્ભય વર્તે છે.
અભાવ છે. જો આવા સ્વભાવ ઉપર નજર હોય તો મિથ્યાત્વાદિ થવાની શંકા પડે જ નહિ. સ્વભાવના જોરે વર્તમાનમાં
મિથ્યાત્વાદિનો અભાવ થયો ને ત્રિકાળમાં પણ તેનો અભાવ જ છે. રાગાદિના અભાવરૂપ સ્વભાવ છે એટલે તેમાંથી
રાગાદિ આવે, એ વાત જ રહેતી નથી.
‘રાગનો થોડોક અભાવ છે ને તદ્ન અભાવ કરું’–એવા ભેદનું અવલંબન જ્ઞાનીની દ્રષ્ટિમાં નથી; જ્ઞાનીની
દ્રષ્ટિ તો શુદ્ધ એકરૂપ સ્વભાવ ઉપર જ છે,–કે જેમાં રાગાદિનો સદા અભાવ જ છે. આ રીતે રાગના
અભાવરૂપ ચિદાનંદ સ્વભાવ ઉપર દ્રષ્ટિ તે જ રાગના અભાવનો ઉપાય છે. ચોથા ગુણસ્થાને સ્વભાવબુદ્ધિમાં
સમકિતીને આખા સંસારનો અભાવ થઈ ગયો છે. આવા સ્વભાવને શ્રદ્ધાજ્ઞાનમાં લઈને તેનો આશ્રય કર્યો
ત્યાં પર્યાયમાં પણ રાગનો અભાવ જ છે. આ રીતે દ્રવ્ય–ગુણ–પર્યાય ત્રણેમાં રાગનો અભાવ જ છે ને
અભાવ જ રહેશે.
નથી માટે સિદ્ધને વિકાર થતો નથી’ એમ કહેવું તે તો નિમિત્તનું કથન છે. ખરેખર તો વિકારરૂપ થવાનો આત્માનો
સ્વભાવ જ નથી, માટે સિદ્ધને વિકાર થતો નથી.
PDF/HTML Page 16 of 25
single page version
રૂપ જ થાય, આનંદનું પરિણમન આનંદરૂપ જ થાય; એ રીતે બધાય ગુણો પોતપોતાના ભાવરૂપે રહીને જ પરિણમે
એવો સ્વભાવ છે.–આવો આત્મા તે લક્ષ્ય છે; ને લક્ષ્યના લક્ષે નિર્મળ પર્યાય જ થયા કરે છે. જ્ઞાન અજ્ઞાનરૂપ પરિણમે
કે શ્રદ્ધા મિથ્યાત્વરૂપ પરિણમે કે આનંદ દુઃખરૂપ પરિણમે,–તો તે પરિણમન લક્ષ્યના લક્ષે થયેલું નથી. ગુણ સાથે એકત્વ
થઈને નિર્મળ પરિણતિ થાય તેને જ ખરેખર ગુણનું પરિણમન કહેવાય. વિકાર તે ખરેખર ગુણની પરિણતિ નથી.
વિકાર તો અદ્ધરથી (ધ્રુવના આધાર વિના.) થયેલ ક્ષણિક પરિણામ છે. અહીં તો કહે છે કે ધ્રુવના આધારે જે નિર્મળ
પરિણમન થાય તે જ ખરું ભાવનું ભવન છે. શક્તિવાન શુદ્ધ આત્માની સન્મુખ પરિણમન થતાં ધ્રુવ ઉપાદાન અને
ક્ષણિક ઉપાદાન બંને શુદ્ધરૂપ પરિણમે છે–બંનેની એકતા થાય છે, ને વચ્ચેથી વિકારની આડશ નીકળી જાય છે.
ધ્રુવઉપાદાન અને ક્ષણિક ઉપાદાન એ બંનેરૂપ વસ્તુસ્વભાવ છે.
જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મામાં એક સાથે વર્તે છે. એમ આ ૩૭ તથા ૩૮ મી શક્તિમાં બતાવ્યું.
(૨) વર્તમાન સમ્યક્ત્વ પર્યાયમાં પૂર્વની મિથ્યાત્વ પર્યાય અવિદ્યમાન છે, તેમજ ભવિષ્યની કેવળજ્ઞાન
(૩પ)
ભાવ.” (૩૬)
(૬) શ્રદ્ધાના
જશે, એ રીતે તેમાં ‘પ્રધ્વંસ–અભાવ’ આવી જાય છે. ‘અભાવ–અભાવ’ કહેતાં જીવમાં પોતાથી ભિન્ન એવા દ્રવ્ય–
ગુણ–પર્યાયનો ત્રણેકાળ અભાવ જ છે, એ રીતે તેમાં ‘અત્યંતઅભાવ’ પણ આવી જાય છે. અને ‘અન્યોન્ય–અભાવ’
તો પુદ્ગલની પર્યાયોમાં જ પરસ્પર લાગુ પડે છે.
પ્રશ્નઃ– ૩૩મી ‘ભાવ’ શક્તિ કીધી ને ૩૭ મી ‘ભાવભાવ’ શક્તિ કીધી. તે બંનેમાં શું ફેર છે?
ઉત્તરઃ– ‘ભાવશક્તિ’ માં તો વર્તમાન પર્યાયની વાત હતી, તે તો ભવિષ્યમાં અભાવરૂપ થઈ જશે; જ્યારે
વાત છે. એ રીતે બંનેમાં ફેર છે.
PDF/HTML Page 17 of 25
single page version
ઉત્તરઃ– મોક્ષ એટલે બંધનથી છૂટકારો; આત્મા પોતાના મિથ્યાત્વાદિ ભાવોથી બંધાયેલો છે, તેનાથી સમ્યગ્દર્શનાદિવડે
ઉત્તરઃ– પ્રજ્ઞાછીણી વડે આત્માના સ્વભાવને અને વિભાવને ભિન્ન કરવા તે મોક્ષનો ઉપાય છે.
(૧૦૩) પ્રશ્નઃ– પ્રજ્ઞાછીણીને ક્યાં અને કેવી રીતે પટકવી?
ઉત્તરઃ– પ્રવીણ પુરુષોએ, મોક્ષાર્થી પુરુષોએ, આત્મા અને બંધની સૂક્ષ્મ સંધિની વચમાં, સાવધાન થઈને પુરુષાર્થપૂર્વક
ઉત્તરઃ– પ્રજ્ઞાછીણીને પટકવી એટલે જ્ઞાનને અંતરમાં વાળીને આત્માના સ્વભાવમાં એકાગ્ર કરવું, ને રાગાદિમાં એકાગ્ર
વર્તમાનમાં જે અભાવ છે તે ‘અભાવ’ શક્તિમાં આવે, પણ ‘અભાવ–અભાવ’ શક્તિમાં તે ન આવે. કેમ કે જો તે
કેવળજ્ઞાન–પર્યાય અભાવઅભાવરૂપ હોય તો તો તે સદાય અભાવરૂપ જ રહે એટલે ભવિષ્યમાં પણ કદી કેવળજ્ઞાન
પ્રગટે જ નહીં–પણ એમ નથી. કેવળજ્ઞાનપર્યાયનો વર્તમાન અભાવ છે પણ ભવિષ્યમાં તે ભાવરૂપ થઈ શકે છે. અને
પરનો આત્મામાં અભાવ છે તે તો ત્રિકાળ અભાવરૂપ જ રહે છે, ભવિષ્યમાં પણ તે આત્મામાં ભાવરૂપ નહિ વર્તે, તેથી
ઉત્તરઃ– ‘ભાવ–અભાવ’ માં વિદ્યમાન પર્યાયનો વ્યય થવાની વાત છે. અને ‘અભાવ–ભાવ’ માં અવિદ્યમાન
PDF/HTML Page 18 of 25
single page version
ઉત્તરઃ– તે પ્રજ્ઞાછીણી પડતાં વેંત જ આત્મા અને બંધનું વિદારણ કરી નાંખે છે, અર્થાત્ બંનેને ભિન્ન ભિન્ન કરી નાંખે
સ્થાપે છે. આ રીતે આત્માને અને બંધને ભિન્ન ભિન્ન કરતી પ્રજ્ઞાછીણી પડે છે.
ઉત્તરઃ– પ્રજ્ઞાછીણી એટલે જ્ઞાનસ્વરૂપબુદ્ધિ, અથવા આત્મામાં એકાગ્ર થયેલું જ્ઞાન;–તે આત્માથી અભિન્ન છે, અને તે જ
ઉત્તરઃ– કેમકે, મોક્ષનો કર્તા આત્મા છે ને નિશ્ચયથી કર્તાનું સાધન તેનાથી ભિન્ન હોતું નથી, માટે આત્માથી અભિન્ન
નથી.
ઉત્તરઃ– મોક્ષાર્થીએ પ્રથમ તો, આત્મા અને બંધને તેમનાં સ્વલક્ષણોના જ્ઞાનથી સર્વથા છેદવા.
(૧૧૦) પ્રશ્નઃ– પછી શું કરવું?
ઉત્તરઃ– પછી, ઉપયોગ જેનું લક્ષણ છે એવા શુદ્ધાત્માને જ ગ્રહણ કરવો; અને રાગાદિક જેનું લક્ષણ છે એવા સમસ્ત
ઉત્તરઃ– ના; રાગ તો અનાદિથી કરી જ રહ્યો છે, તેના વડે કદી મોક્ષમાર્ગની શરૂઆત થતી નથી; આત્મા અને
ભેદજ્ઞાન કરવું.
ઉત્તરઃ– સર્વથા છેદવા એટલે રાગના એક અંશથી પણ લાભ ન માનવો; સર્વ પ્રકારના બંધભાવોને પોતાના
આત્માને અને બંધભાવને સર્વથા છેદ્યા નથી. સમસ્ત પ્રકારના બંધભાવોને પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવથી ભિન્ન
જાણીને, જ્ઞાનસ્વભાવમાં જેણે એકતા કરી તેણે જ આત્મા અને બંધને સર્વથા છેદ્યા છે.
તેમજ તે રાગના કારણે પણ મોક્ષ નથી પામતો. પરંતુ તીર્થંકરપ્રકૃતિ બાંધતી વખતે સાથે જે ભેદજ્ઞાન
વર્તી રહ્યું છે તે જ મોક્ષનું કારણ થાય છે. વિચાર તો કરો કે રાગ તે અંતર્મુખભાવ છે કે બહિર્મુખ?
રાગ તો બહિર્મુખ જ ભાવ છે, તો જે બહિર્મુખ ભાવ હોય તેના વડે અંતરસ્વભાવમાં કેમ જવાય? ન જ
જવાય; માટે રાગ તે મોક્ષનું કારણ નથી. જ્યારે તે રાગનો અભાવ કરશે ત્યારે જ કેવળજ્ઞાન અને મોક્ષ
થશે...
PDF/HTML Page 19 of 25
single page version
(૧૧પ) પ્રશ્નઃ– વ્યવહારના શુભરાગવડે આત્માનું ગ્રહણ કેમ ન થાય?
ઉત્તરઃ– રાગથી આત્માનું ગ્રહણ નથી થતું, કેમકે રાગથી તો આત્માને જુદો કર્યો છે; તો જેનાથી આત્માને જુદો કર્યો
જ બતાવી ગયા છીએ.
ઉત્તરઃ– ના; શુભરાગ તે કારણ ને સ્વરૂપસ્થિરતા તેનું કાર્ય એમ કેમ હોય? શુભરાગ તો બંધનું કારણ છે ને સ્વરૂપ–
તે સ્વરૂપસ્થિરતાનું કારણ નથી.
ઉત્તરઃ– આત્માને ગ્રહવો એટલે આત્મામાં સ્થિર થવું. જેમ જ્ઞાનને અંતર્મુખ કરીને પ્રજ્ઞાવડે ભેદજ્ઞાન કર્યું, તેમ જ્ઞાનને
જે ચેતનારો તે જ હું,
બાકી બધા જે ભાવ તે સૌ
મુજ થકી પર જાણવું. ૨૯૭
સ્વલક્ષણોથી લક્ષ્ય જે આ બાકીના વ્યવહારરૂપ ભાવો છે તે બધાય, ચેતકપણારૂપી વ્યાપકના વ્યાપ્ય નહિ થતા
હોવાથી, મારાથી અત્યંત ભિન્ન છે.–આ પ્રમાણે પ્રજ્ઞાવડે આત્મામાં અનુભવ કરવો. આ જ પ્રજ્ઞાવડે આત્માને
ગ્રહણ કરવાની રીત છે. આ સિવાય બીજી કોઈ રીતે (–રાગાદિ વ્યવહાર ભાવોના અવલંબને) આત્માનું
ગ્રહણ થઈ શકતું નથી.
ઉત્તરઃ– વ્યવહારરૂપ ભાવો ચૈતન્યલક્ષણથી ભિન્ન છે.
(૧૨૧) પ્રશ્નઃ– સમ્યગ્દ્રષ્ટિનો વ્યવહાર કેવો છે?
ઉત્તરઃ– સમ્યગ્દ્રષ્ટિનો શુભરાગરૂપ વ્યવહાર તે પણ ચૈતન્યલક્ષણથી ભિન્ન છે, ને તે બંધનું કારણ છે.
(૧૨૨) પ્રશ્નઃ– શુભરાગરૂપ વ્યવહારથી શું લક્ષ્ય થાય છે?
ઉત્તરઃ– શુભરાગરૂપ વ્યવહારથી બંધ લક્ષ્ય થાય છે, તેનાથી આત્મા લક્ષિત નથી થતો.
(૧૨૩) પ્રશ્નઃ– પ્રજ્ઞા કોને અવલંબનારી છે?
ઉત્તરઃ– પ્રજ્ઞા આત્માના ચૈતન્યલક્ષણને જ અવલંબનારી છે, રાગાદિને અવલંબનારી નથી.
(૧૨૪) પ્રશ્નઃ– વ્યવહારના અવલંબનવડે આત્માનું ગ્રહણ કેમ થતું નથી.
ઉત્તરઃ– કેમકે વ્યવહાર તો બંધમાર્ગને અનુસરે છે, તેથી તે વ્યવહારના અવલંબનવડે તો બંધનું જ ગ્રહણ થાય છે, પણ
ઉત્તરઃ– આત્માના સ્વભાવમાં તે રાગાદિ વ્યવહારરૂપ ભાવોનો અત્યંત અભાવ છે.
(૧૨૬) પ્રશ્નઃ– ન્યાય શાસ્ત્રોમાં જે પ્રાક્–પ્રધ્વંસ આદિ ચાર પ્રકારના અભાવ કહ્યા છે તેમાંથી આ ‘અભાવ’ કયા
PDF/HTML Page 20 of 25
single page version
ઉત્તરઃ– આત્મા અને બંધનું ભેદજ્ઞાન કરીને, શુદ્ધ આત્માના ગ્રહણથી અને બંધના ત્યાગથી આત્માની મુક્તિ થાય છે.
(૧૨૮) પ્રશ્નઃ– મોક્ષાર્થીએ શું જાણવું?
ઉત્તરઃ– મોક્ષાર્થીએ એમ જાણવું કે એક ચૈતન્યમય ભાવ જ હું છું ને તે જ મારે ગ્રહણ કરવા યોગ્ય છે; એ સિવાય બીજા
ઉત્તરઃ– હા, કેમ કે શુદ્ધ ચૈતન્ય સ્વભાવમાં તે ભાવ નથી, માટે તે પરનો ભાવ છે. શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વભાવમાં જે અભેદ છે
ઉત્તરઃ– ગ્રહણ કરવો એટલે અનુભવવો, તેમાં એકાગ્ર થવું.
(૧૩૧) પ્રશ્નઃ– વ્યવહાર રત્નત્રયનો શુભ રાગ છે તે કેવો છે?
ઉત્તરઃ– મોક્ષને માટે વ્યવહાર રત્નત્રયનો શુભ રાગ પણ સર્વથા હેય છે. આચાર્ય ભગવાન સ્પષ્ટ કહે છે કે–
ભાવ જ ગ્રહણ કરવા યોગ્ય છે, બીજા ભાવો સર્વથા છોડવા યોગ્ય છે.
ઉત્તરઃ– કેમ કે જ્યાં અંતરમાં ચૈતન્યસ્વભાવમાં સન્મુખ થઈને એકાગ્ર થયો ત્યાં મોક્ષાર્થીને શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વભાવ સિવાય
બહિર્મુખભાવો સહેજે છૂટી જ જાય છે. જ્યાં અંતર્મુખ થઈને શુદ્ધ ચૈતન્યભાવનું ગ્રહણ કર્યું ત્યાં બહિર્મુખ
પરભાવોનું ગ્રહણ કેમ હોય? અંતર્મુખ થઈને સ્વભાવનું ગ્રહણ કરતાં બહિર્મુખ પરભાવો છૂટી જ જાય છે; માટે
મોક્ષાર્થીને તે પરભાવો સર્વથા હેય જ છે, ને એક શુદ્ધ ચૈતન્ય સ્વભાવ જ સર્વથા ઉપાદેય છે,–એમ જાણવું.
જાણ્યા છે, તે જ્ઞાની પરભાવોને પોતાના સ્વભાવમાં કેમ ભેળવે? રાગાદિથી તે લાભ કેમ માને?–ન જ માને.
ઉત્તરઃ– જેમ આર્ય માણસ કે જેને સ્વપ્નેય માંસભક્ષણનો ભાવ ન હોય તે, “માંસભક્ષણ કરવા જેવું છે”–એમ વાણીમાં
એવાં જ્ઞાની ધર્માત્મા રાગાદિ પરભાવોને પોતાના સ્વભાવમાં કેમ ભેળવે?–ન જ ભેળવે; અને તે જ્ઞાનીના
વચનમાં ‘રાગથી લાભ થાય’ એવું પ્રતિપાદન પણ કેમ આવે?–ન જ આવે.
ઉત્તરઃ– કેમકે નિશ્ચયથી આત્માના સ્વભાવને અને રાગાદિ પરભાવોને સ્વ–સ્વામીસંબંધનો અસંભવ છે; માટે શુદ્ધ