PDF/HTML Page 1 of 25
single page version
PDF/HTML Page 2 of 25
single page version
જીવત્વશક્તિથી જ તું જીવી રહ્યો છે!
(અનાદિઅનંત). જ્ઞાતાસ્વભાવ સન્મુખ
થયેલી જ્ઞાનપર્યાયવડે આત્માનું જીવન
છે. જે જીવ આવી જીવનશક્તિને જાણે
તેનું આત્મજીવન જુદી જાતનું થઈ જાય.
–અનંતકાળમાં પૂર્વે કદી નહિ થયેલ એવું
અપૂર્વ તેનું જીવન થઈ જાય.
PDF/HTML Page 3 of 25
single page version
દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રસ્વરૂપ તારો આત્મા જ છે; તારા દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર કોઈ
એ જ પ્રમાણે રાગ હણાવા છતાં તારા દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર હણાઈ જતાં નથી; માટે તું
એમ સમજ કે, તે રાગના આધારે તારા દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર નથી. તારા શુદ્ધ આત્માના
માટે અંતર્મુખ થઈને સ્વાલંબન કર, ને પરાલંબન છોડ,–એવો સંતોનો ઉપદેશ છે.
વૈરાગ્યવંત છે, અને સુશિક્ષિત (
પરમપૂજ્ય ગુરુદેવ સુખશાંતિમાં બિરાજે છે. સવારના પ્રવચનમાં શ્રી પંચાસ્તિકાય (ગુજરાતી)
પ્રવચનો શરૂ થયાં છે. શરૂઆત કરતાં ગુરુદેવે કહ્યું કેઃ “આચાર્યભગવાને “નિજ ભાવના” અર્થે આ શાસ્ત્ર
રચ્યું છે.” એટલે શ્રોતાઓએ પણ “નિજ–ભાવના” કરવી તે આ શાસ્ત્રનું તાત્પર્ય છે. બપોરે શ્રી સમયસાર
વંચાય છે, તે થોડા દિવસોમાં પૂરું થશે. ગુજરાતી પંચાસ્તિકાય પૂરું છપાઈ ગયું છે તે થોડા વખતમાં પ્રસિદ્ધ
થશે.
માગશર વદ આઠમનાે દિવસ, શ્રી કુંદકુંદ ભગવાનના, આચાર્યપદ–આરોહણ દિન તરીકે ઉલ્લાસથી
હોય–એવા ભાવો, સમવસરણમાં ભક્તિ વખતે ભક્તોને ઉલ્લસતા હતા..ખરેખર, કુંદકુંદ આચાર્યદેવનો
જિનશાસન ઉપર મહાન્ ઉપકાર છે..મંગળના શ્લોકમાં શ્રી મહાવીર ભગવાન અને ગૌતમ ગણધર પછી તરત
તેઓશ્રીનું સ્થાન (
માગશર વદ આઠમના રોજ બીલખાના ભાઈશ્રી ભૂપતભાઈ કપુરચંદ ટીંબડીઆએ પૂ. ગુરુદેવ પાસે
કાર્ય માટે તેમને ધન્યવાદ!
PDF/HTML Page 4 of 25
single page version
કેવળજ્ઞાન થાય છે, ને કેવળજ્ઞાન થયા પછી જીવ સદાય પરમ આનંદરૂપ જ રહે છે. તેથી આચાર્યદેવ
કહે છે કે અહો, જ્ઞાની જનો! આ જ્ઞાનચેતનાને નચાવતા થકા કેવળજ્ઞાનરૂપ થઈને સદા કાળ
પીઓ. અહા! આત્મામાં એકાગ્ર થતાં પરમ આહ્લાદપૂર્વક આત્માના પ્રશમરસનું વેદન થાય છે;
સમકિતીને તે સ્વાદનો નમૂનો વેદનમાં આવી ગયો છે; તે ઉપરાંત અહીં તો અંતરમાં લીન થઈને
પૂર્ણ આનંદ પ્રગટાવવાની આ વાત છે. આચાર્યદેવ કહે છે કે જ્ઞાની જનો સદા કાળ આનંદરૂપ રહો.–
કઈ રીતે? કે પોતાની જ્ઞાનચેતનાને નચાવતા થકા; જ્ઞાયકભાવને દ્રષ્ટિમાં લીધો, હવે તે
જ્ઞાયકભાવમાં ઠરો રે ઠરો! જ્ઞાયકભાવમાં એકાગ્ર થઈને ચૈતન્યના પ્રશાંતરસનું પાન કરો. ક્યાં
”
આનંદનું વેદન થતાં એવી તૃપ્તિ થાય છે કે કોઈ તૃષ્ણા રહેતી નથી. બાહ્ય વિષયોમાં અનંતકાળથી
વર્તે છે છતાં જીવ અતૃપ્ત જ રહ્યો; જ્ઞાનને અંતરમાં વાળીને ચૈતન્યવિષયમાં એકાગ્ર કરતાં
આનંદરસના પાનથી આત્મા એવો તૃપ્ત–તૃપ્ત થઈ જાય છે કે જગતના કોઈ વિષયોની તૃષ્ણા તેને
રહેતી નથી. આ રીતે સ્વભાવની એકાગ્રતામાં જ સુખ–શાંતિ ને તૃપ્તિ છે; માટે હે જીવો! આવા
ચૈતન્યસ્વભાવને ઓળખીને, તેમાં એકાગ્રતા વડે સદા કાળ આનંદરૂપ રહો.
PDF/HTML Page 5 of 25
single page version
બંનેના એક સાથે વિયોગથી કૈકેયી આઘાત પામે છે; અને “ભરતના
રાજ્યાભિષેકનું” વરદાન માંગીને ભરતને દીક્ષા લેતો રોકવા પ્રયત્ન
દશરથ મહારાજા દીક્ષા અંગીકાર કરવા વનમાં ચાલ્યા જાય છે.
આવ્યો છે.
રામચંદ્રજીના ચરણમાં સમગ્ર રાજલક્ષ્મી ધરું! પરંતુ નહીં, મારે આ પ્રસંગે ક્રોધ કરવો ઉચિત નથી. ક્રોધ
મહા દુઃખદાયક છે...પિતાજી જ્યારે જિનદીક્ષા અંગીકાર કરી ચારિત્રના વીતરાગ માર્ગે પ્રયાણ કરી રહ્યા છે
ત્યારે આવા મંગળ સમયમાં ક્રોધિત થવું મારા માટે યોગ્ય નથી. મારે આવા વિચારો સાથે શું પ્રયોજન છે!
યોગ્ય શું અને અયોગ્ય શું–એ તો રામ જાણે, મારે તો વડીલ બંધુની આજ્ઞા ઊઠાવી, મારી ફરજ બજાવવા
કર્તવ્યશીલ રહેવું એટલું જ મારા માટે બસ છે.
રામઃ– શા
રામઃ– માતાજીને કહો કે અમે તો પગપાળા જવાના છીએ; માર્ગમાં કાંટા–પથ્થર ને કાંકરા બહુ જ હોય છે, તેઓ
PDF/HTML Page 6 of 25
single page version
અમે હવે વિદાય થઈને છીએ, માતાજીના ચરણોમાં અમારા નમસ્કાર કહેજો.
છે. તે કહે છે કે “જ્યાં આર્યપુત્ર ત્યાં હું,–તેઓ વનમાં વિચરે ને હું આ મહેલમાં–એક ક્ષણ પણ રહી શકું
નહિ; તેથી તે પણ આપની સાથે જ આવી રહ્યા છે.
પણ મૂકયો નથી, એવા સીતાજી વન–પર્વતના વિકટ માર્ગોમાં કઈ રીતે ચાલશે? હા, પિતાજી! આ
રાજ્યનો ભાર મારે માથે નાંખીને આ શું વિટંબણા ઊભી કરી!–મારે આ રાજ્યથી શું પ્રયોજન હતું?
પિતાજી તો દીક્ષા અંગીકાર કરીને વનવાસ સીધાવ્યા, અને વડીલબંધુ પણ લક્ષ્મણ અને સીતાજી
સહિત અયોધ્યા છોડીને દેશાંતરગમન કરી રહ્યા છે. અરે, આનંદથી ઝળહળતી અયોધ્યાનગરી આજે
સુમસામ બની ગઈ છે! એકેએક નગરજન શોકમાં ગરકાવ બની ગયો છે, રાજમાતાઓના
રોઈરોઈને આંસુ પણ ખૂટી ગયા છે. અરે! અયોધ્યાના વૃક્ષો અને વેલડીઓ પણ ઉદાસીન બનીને
ઊભાં છે...અરે, આ સરયૂ નદીનાં નીર પણ મીઠા કલરવ બંધ કરીને વેદનાના સૂર સંભળાવી રહ્યા
છે. અને આ પર્વતના શિખરો ને જંગલના જાનવરો પણ શ્રીરામચંદ્રજીના વિયોગે ખેદખિન્ન થઈ ગયા
છે. અરે! મારાથી આ પ્રસંગ જોવાતો નથી...ભાઈ...ભાઈ! મારા અંતરની વ્યથા હું આપને કયા
શબ્દોમાં કહું? અરેરે, ધિક્કાર આવા સંસારને!
આવી વસ્તુસ્થિતિના જાણકાર છો...માટે ધીરજ કર્તવ્ય છે.
ગંગા વહી રહી છે; માતાઓ રુદન કરી રહ્યા છે, મારી માતાને તો પશ્ચાત્તાપનો પાર નથી. અરે, આપના
વિના આ રાજ્યથી મારે શું પ્રયોજન છે? પ્રભો! આપ નગરીમાં રહીને રાજ્ય કરો...હું આપના ઉપર છત્ર
ધરીને ઊભો રહીશ..ને ભાઈ શત્રુઘ્ન ચામર ઢાળશે, તથા લક્ષ્મણભાઈ મંત્રીપદ સંભાળશે.
સંભાળો...હવે અમારા પ્રસ્થાનનો સમય થઈ ગયો છે. શ્રી જિનેન્દ્રભગવાનને નમસ્કાર કરી, તમારી સૌની
વિદાય લઈને, અને વચ્ચે આવતા જિનમંદિરોના દર્શન કરીને અમે દૂર–દેશાંતર જઈએ છીએ. તમે સૌ
વીતરાગી જૈનધર્મને હૃદયમાં ધારી રાખજો ને રાજ્યભરમાં તેની પ્રભાવના વધારજો.
PDF/HTML Page 7 of 25
single page version
નગરજનોઃ– અરે, આ નદી કઈ રીતે પાર ઉતરાશે!! અહા, રામ–લક્ષ્મણના તો પુણ્યયોગે નદીનાં નીર ઓછાં થઈ
આવશું...પ્રભો! અમને સાથે લઈ જાઓ..
પાર ઉતારો, અમને સાથે લઈ જાઓ..
સ્તવન વાંચવાની જેમને ઇચ્છા હોય તેમણે સ્તવનમંજરી પૃ. ૭૯માંથી વાંચી લેવું.)
બિરાજે છે તેમની પાસે જઈને હવે તો અમે પણ જિનદીક્ષા ધારણ કરશું.
જાણીને ધર્મસન્મુખ થયા. પદ્મપુરાણમાં તેનું અદ્ભુત વર્ણન આવે છે.)
હાર મને પ્રિય લાગતા નથી...પિતા અને બંધુનો એક સાથે વિયોગ થયો..હા! સંયોગો તે અંતે તો
સંયોગો જ છે,–તેઓ કદી ચૈતન્યમાં પ્રવેશતા નથી, તેઓ ચૈતન્યથી બાહ્ય જ રહે છે...ને તેનો કાળ
પૂરો થતાં તેનો વિયોગ થઈ જાય છે. અરે, કેવી વિચિત્રતા છે–એક બાજુ તો આ મહાન સામ્રાજ્યનો
સંયોગ થાય છે, બીજી બાજુ ત્યારે જ પરમ પુરુષ શ્રીરામચંદ્ર જેવા બંધુનો વિયોગ થાય છે! એવી જ
પદાર્થોના પરિણમનની કોઈ વિચિત્ર વ્યવસ્થા છે. અહા! જગતનો ક્રમ કેવો વ્યવસ્થિત છે! ! બસ, જે
થાય છે તે વ્યવસ્થિત ક્રમ અનુસાર જ થાય છે, જાણનારને તેમાં હર્ષ શો! શોક શો? અહા.. મારો
આત્મા તો અંદરથી ચારિત્રના પોકાર કરે છે..ધન્ય તે ચારિત્રદશા..ધન્ય તે મુનિદશા..એ દશા
અંગીકાર કરવાનો ધન્ય અવસર ક્યારે આવશે?
ક્યારે થઈશું બાહ્યાંતર નિર્ગ્રંથ જો..
સર્વ સંબંધનું બંધન તીક્ષણ છેદીને,
વિચરશું કવ મહત્પુરુષને પંથ જો..
– અપૂર્વ અવસર એવો ક્યારે આવશે!
જ મારો નિર્ણય છે. હે ભગવાન! હું પ્રતિજ્ઞા કરું છું કે ફરીને શ્રી રામચંદ્રજીના દર્શન થતાં જ હું પવિત્ર
મુનિવ્રત ધારણ કરીશ..સર્વ પરિગ્રહ છોડી, જિનદીક્ષા ધારણ કરીને વનવાસી–વીતરાગી સંતોના પંથે
વિચરીશ ને મારું આત્મકલ્યાણ સાધીશ..
PDF/HTML Page 8 of 25
single page version
વિશ્વગગનમાં ચમકિત ચંદ્ર, અનુપમ તારું સ્વરૂપ–
સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રનો આપે છે આદેશ..
દેવ–પશુ–માનવના વૃંદો આવી આશીષ માંગે
ફર ફર ફરકે ઉન્નત ઊડતો, અમર વીરાગી ઝંડો–
ભારતભરમાં વિજયપતાકા શાસન છે સુખધામ–
જરા પણ જાણ્યું નથી, તે વિજ્ઞાની નથી પણ અજ્ઞાની છે. અને, ભલે બોંબગોળો કે કૃત્રિમ ઉપગ્રહ શું છે તેની ખબર પણ
ન હોય, પણ જો આત્મસ્વરૂપને જાણીને ભવસમુદ્રથી તરતાં આવડયું તો તે જીવ સમ્યગ્વિદ્યામાં આગળ વધી રહ્યો છે,
તેણે જ સાચું “વિજ્ઞાન” જાણ્યું છે, ને તે વિજ્ઞાન તેને પરમ શાંતિનું કારણ થાય છે.
આ છે ભારતની અધ્યાત્મવિદ્યા!
“
PDF/HTML Page 9 of 25
single page version
અને તેને સાધનારા સંતમુનિઓની દશા કેવી હોય તે
સંબંધી અદ્ભુત ભાવભીની ધારા ગુરુદેવે
વહેવડાવી...અહા, એ પ્રવચનોમાં મોક્ષમાર્ગી મુનિવરોની
પરિણતિનું જે સ્વરૂપ ઘૂંટાતું તેનું પાન કરવામાં મુમુક્ષુ
શ્રોતાઓ એકતાન થઈ જતા...ને ગુરુદેવનો આત્મા તો
અધ્યાત્મની મસ્તીમાં ઝૂલી રહ્યો હતો. એવા આ
ગાથાના પ્રવચનોમાંથી, મુમુક્ષુ વાંચકોને માટે અહીં
થોડોક નમૂનો આપીએ છીએઃ “લીજિયે..રસ
પીજિયે!”
છે. અસત્ય સામે વીતરાગી તલવાર કાઢીને સત્ય માર્ગનો ઢંઢેરો પ્રસિદ્ધ કર્યો છે. અહા, આવો વીતરાગ માર્ગ! એને
‘શ્રદ્ધવાની’ રીત પણ કોઈ અલૌકિક છે. એક સૂક્ષ્મરાગના અંશની પણ રુચિ રહે તો તે જીવ વીતરાગમાર્ગની શ્રદ્ધા
નહિ કરી શકે. આનંદની ધારામાં ઝૂલતા મુનિવરો વેગપૂર્વક મોક્ષમાર્ગમાં પરિણમતા હોવા છતાં, વચ્ચે જેટલો રાગનો
વીતરાગ થઈને એ રીતે તે ભવ્ય ભવસાગર તરે. ૧૭૨.
ફળ સંસાર છે; માટે મોક્ષેચ્છુએ તે જરાય કર્તવ્ય નથી. વીતરાગભાવ વડે જ ભવસાગરને તરાય છે, માટે તરવાના
કામીએ એટલે કે મોક્ષેચ્છુએ સાક્ષાત્ વીતરાગતા જ કર્તવ્ય છે.
કેટલી ભદ્રિકતા! કેટલી નિખાલસતા! (ફોટામાં કુંદકુંદપ્રભુની મુદ્રા બતાવીને ઘણા ભાવપૂર્વક ગુરુદેવ કહે છે–) અહા!
જુઓ તો ખરા..કેવા ભદ્રિક! કેવા નિખાલસ!! બસ, ઠરી ગયા
PDF/HTML Page 10 of 25
single page version
છે! પોતાને જરીક શુભ રાગ વર્તે છે તેનોય બચાવ નથી કરતા...સ્પષ્ટ કહે છે કે અરે! અમને પણ જે રાગ છે તે કલંક
છે. અમે મોક્ષાર્થી છીએ..આટલો રાગ પણ અરે! અમારા મોક્ષને અટકાવનાર હોવાથી કલંક છે. બચાવ કોને માટે?
અમે તો અમારા મોક્ષને જ ઇચ્છીએ છીએ, રાગને નથી ઇચ્છતા.
બાપુ! રાગની હોંસ કરીશ નહિ. ‘હોંસીડા, હોંસ મત કીજે’–હે મોક્ષના હોંસીડા! તું રાગની હોંસ કરીશ નહિ.
વિકલ્પ ઊઠે છે, પણ તે વિકલ્પમાં અમારી હોંસ નથી; જો તેમાં અમારી હોંસ કલ્પો તો મોક્ષમાર્ગમાં વર્તતી અમારી
શુદ્ધપર્યાયને તમે અન્યાય આપો છો, માટે આ રાગની વૃત્તિને અમારી હોંસ તરીકે ન સ્વીકારશો.–એ તો કલંક છે!
અહા! સાક્ષાત્ તીર્થંકરભગવાન જેટલી જેમના કથનની પ્રમાણતા..અને જેમના સૂત્રનો આધાર મોટા મોટા આચાર્યો
પણ આદરપૂર્વક આપે..એવા ભગવાન કુંદકુંદાચાર્યદેવ આ કહે છેઃ “માર્ગની પ્રભાવના અર્થે અમે આ કહીએ છીએ, પણ
વિકલ્પમાં અમારો ઉત્સાહ નથી, ઉત્સાહ તો સ્વરૂપમાં જ છે. અમારા આત્મામાં વીતરાગ પરિણતિની ઉત્કૃષ્ટતા થાય તે
જ ખરેખર માર્ગની પ્ર–ભાવના છે. વિકલ્પ છે તે વ્યવહાર છે, તે વિકલ્પમાં અમારો ઉત્સાહ નથી, વ્યવહારમાં અમારો
ઉત્સાહ નથી.
વીતરાગ ભગવાનનું વિધાન તો વીતરાગી અનુભૂતિ કરવાનું જ છે. રાગાદિ ઉદયભાવની ભરતીરૂપ જે ભવસાગર, તેને
પૂર્ણાનંદની પ્રાપ્તિરૂપ જે મોક્ષ, તેના માર્ગમાં અગ્રેસર–નેતા કોણ છે?–કે વીતરાગભાવ; વચ્ચે રાગ આવે ને મોક્ષમાર્ગમાં
અગ્રેસર નથી–મુખ્ય નથી, ગૌણ છે; ગૌણ છે એટલે વ્યવહાર છે, ને વ્યવહાર તો અભૂતાર્થ હોવાથી હેય છે. મોક્ષમાર્ગમાં
વીતરાગતા જ અગ્રેસર છે એટલે કે મુખ્ય છે, ને તે જ નિશ્ચય મોક્ષમાર્ગ હોવાથી ઉપાદેય છે. વીતરાગભાવ જ
મોક્ષમાર્ગનો નેતા–એટલે કે મોક્ષમાર્ગે લઈ જનાર છે, રાગ તે મોક્ષમાર્ગે લઈ જનાર નથી.
જયવંત વર્તો આ સાક્ષાત્ વીતરાગતા..કે જે મોક્ષમાર્ગનો સાર છે..ને જે સમસ્ત શાસ્ત્રનું તાત્પર્ય છે. ભગવાન
વીતરાગમાર્ગના પ્રકાશક સંતો જગતમાં જયવંત વર્તો!
વીતરાગમાર્ગની શ્રદ્ધા પણ થતી નથી. વીતરાગભાવની ભાવનાવાળાને, સાક્ષાત્ વીતરાગતા ન થાય ત્યાં સુધી, વીતરાગી પુરુષો
PDF/HTML Page 11 of 25
single page version
કાંઈ તાત્પર્ય નથી, તે કાંઈ મોક્ષમાર્ગ નથી. મોક્ષમાર્ગ તો વીતરાગભાવ જ છે–એ નિયમ છે, અને એ જ મોક્ષેચ્છુએ
કર્તવ્ય છે.
પણ) રાગ કિંચિત્ કર્તવ્ય નથી–એમ સમજો..આમ સમજીને જે મોક્ષાર્થી મહાજન સઘળાય પ્રત્યેના (–અર્હંત–સિદ્ધ
પ્રત્યેના પણ) રાગને છોડીને સ્વરૂપમાં લીનતા વડે સાક્ષાત્ વીતરાગભાવરૂપ પરિણમે છે, તે ભવ્ય મહાજન
વીતરાગભાવ વડે તુરત જ ભવસાગરને તરી જાય છે..ને પરમાનંદરૂપ મોક્ષપદને પામે છે.
જરાય બહાર નીકળવા જેવું નથી, એટલે જરાય રાગ કર્તવ્ય નથી.
તરફ જઈ રહ્યો છે તેમાં વચ્ચે રાગરૂપી વળાંક આવતાં કકળાટ થાય છે.
રહેશે નહિ. ગદગદ થઈને ગુરુદેવ કહે છે કે–અરે! આવો સ્પષ્ટ વીતરાગી માર્ગ સંતોએ ખુલ્લો મૂકયો છે..છતાં લોકો
તેનો વિરોધ કરે છે!! ! શું થાય? સીમંધર પરમાત્મા તો વિદેહક્ષેત્રે બેઠા બેઠા બધું જોઈ રહ્યા છે..કુંદકુંદાચાર્ય પોતે પણ
જાણે છે કે અત્યારે ભરતક્ષેત્રે શાસનમાં આમ ચાલી રહ્યું છે..પણ..શું થાય? આવો જ કાળ! ને જીવોની એવી જ
લાયકાત!–છતાં આ લોકો ભાગ્યશાળી કે હોંસથી આવી વાત સાંભળે છે.
નિર્વાણ પામે છે. જુઓ, ચૈતન્યસમુદ્રને જે અવગાહે–તેમાં ઊતરે તે જ શીઘ્ર મોક્ષ પામે છે. બહિર્મુખ રાગમાં રહે તેને
મોક્ષ થતો નથી. જ્યાં સુધી રાગ રહેશે ત્યાં સુધી તો કલેશની પરંપરા ચાલુ રહેશે, ને રાગ ટળશે ત્યારે સાક્ષાત્ મોક્ષ
થશે; માટે હે ભવ્ય! એક વાર આવી વીતરાગતાની હોંસ લાવીને ઉત્સાહથી તેની હા તો પાડ.
જય હું નથી માનતો; વીતરાગતા જ સાક્ષાત્ મોક્ષનું કારણ છે, માટે તે જયવંત વર્તો!
પરમ વીતરાગતાનો વાસ છે, ને શાસ્ત્રના હૃદયમાં પણ પરમ વીતરાગતા જ ભરેલી છે. પરમ વીતરાગતા સિવાય બીજું
તાત્પર્ય કાઢે (–વ્યવહારના રાગને તાત્પર્ય માને) તો તે જીવ શાસ્ત્રના હૃદયને સમજ્યો જ નથી. રાગ તે શાસ્ત્રનું હૃદય
નથી. વીતરાગતામાં જ શાસ્ત્રોનું આખું હૃદય સમાયેલું છે.
PDF/HTML Page 12 of 25
single page version
જેમ કોઈ માણસ અનેક પ્રકારની આડીઅવળી વાતો કરતો હોય ત્યાં બીજો તેને કહે છે કે ભાઈ, એ બધું ઠીક પણ તારા
હૃદયમાં શું છે તે કહી દેને! તેમ શાસ્ત્રમાં નિશ્ચયની, વ્યવહારની, નિમિત્તની, કર્મની વગેરે અનેક પ્રકારની વાત ભરી છે
પણ તેનું હૃદય શું છે? સંતો, શાસ્ત્રનું હૃદય ખોલીને બોલે છે કે શાસ્ત્રનું હૃદય તો પરમ વીતરાગતા કરવી તે જ છે. “
પરમ વીતરાગતા” માં બધાય શાસ્ત્રોના હૃદયનું રહસ્ય આવી જાય છે, એ જ સર્વ શાસ્ત્રોનું ફરમાન છે, એ જ સંતોના
હૃદયની વાત છે, ને એ જ મોક્ષનો માર્ગ છે.
આપવામાં આવ્યો છે.
આચાર્ય ભગવાન સમજાવે છે કેઃ
આત્માનું સમ્યગ્દર્શન–સમ્યગ્જ્ઞાન ને સમ્યક્ચારિત્ર
તે ત્રણે સુખરૂપ છે; આત્માનો ધર્મ સુખરૂપ છે,
દુઃખરૂપ નથી. હે જીવ! તારી સુખશક્તિમાંથી જ
તને સુખ મળશે, બીજે ક્યાંયથી સુખ તને નહિ
મળે. કેમકે–
મારીને તારી સુખશક્તિને ઊછાળ,–ઊછાળ એટલે કે
પર્યાયમાં પરિણમાવ;–જેથી તારા સુખનો પ્રગટ
અનુભવ તને થશે.
PDF/HTML Page 13 of 25
single page version
માટે પરને કારક બનાવે એવો આત્માનો સ્વભાવ
નથી...જેણે આનંદમય સાચું જીવન જીવવું હોય તેણે અંતર્મુખ
થઈને આત્મામાં શોધવાનું છે...અંર્તદ્રષ્ટિથી જ્યાં
ચૈતન્યસ્વભાવનું સેવન કર્યું ત્યાં ચૈતન્યભગવાન પ્રસન્ન
થઈને કહે છે કે માગ! માગ! જે જોઈએ તે માગ–
સમ્યગ્દર્શનથી માંડીને સિદ્ધદશા સુધીના બધાય પદ
આપવાની તાકાત આ ચૈતન્યરાજા પાસે છે; માટે તે
ચૈતન્યરાજાનું સેવન કરીને તેને જ પ્રસન્ન કર, બીજા પાસે
ન માંગ; બહાર ફાંફા ન માર, અંર્તઅવલોકન કર.
અનેકાન્તમૂર્તિ ભગવાન આત્માની અનેક શક્તિઓનું વર્ણન ઘણા ઘણા પ્રકારે અલૌકિક રીતે આવી ગયું છે. અત્યાર
સુધીમાં ૩૮ શક્તિઓનું વર્ણન થયું, હવે નવ શક્તિઓ બાકી છે. તેમાં ૩૯મી ‘ભાવશક્તિ’ માં વિકારી છ કારકોનો
અભાવ બતાવે છે; પછી ૪૦મી ‘ક્રિયાશક્તિ’ માં સ્વભાવરૂપ છ કારકો બતાવશે; અને ત્યાર પછી કર્મ–કર્તા–કરણ–
સંપ્રદાન–અપાદાન–અધિકરણ તથા સંબંધ એ સાતે શક્તિઓને આત્માના સ્વભાવરૂપ વર્ણવીને આચાર્ય ભગવાન ૪૭
PDF/HTML Page 14 of 25
single page version
બોલમાં ભાવશક્તિ કહી હતી ત્યાં તો અવસ્થાની વિદ્યમાનતા બતાવી હતી; ને આ ભાવશક્તિ જુદી છે, આ
ભાવશક્તિમાં ભેદરૂપ કારકોથી નિરપેક્ષપણું બતાવે છે.
માંગશે તો કદી સુખ નહિ મળે. પોતાના સુખાદિ ભાવોને માટે પરને કારક બનાવે એવો આત્માનો સ્વભાવ નથી. કર્તા–
કર્મ આદિ ભિન્ન ભિન્ન કારકો અનુસાર જે ક્રિયા થાય તે રૂપે પરિણમવાનો આત્માનો સ્વભાવ નથી, પણ તેનાથી
રહિત પરિણમવાનો આત્માનો સ્વભાવ છે. આત્માનું દ્રવ્યગુણ કે પર્યાય પોતાથી ભિન્ન બીજા કોઈ કારકોના આધારે
ટકે એવો આત્માનો પરાધીન સ્વભાવ નથી; પણ અન્ય કારકોથી રહિત પોતે સ્વયં પોતાના ભાવરૂપે પરિણમે એવો
તેનો સ્વભાવ છે. જો આવા સ્વભાવમાં શોધે તો જ સુખ મળે તેમ છે. પણ બીજા કારણોમાં સુખ શોધે તો સુખ મળે
તેમ નથી.
આત્મામાં સુખસ્વભાવ ભર્યો છે તેમાં અંર્તમુખ થઈને સુખ શોધે તો મળે, પણ બાહ્ય વૃત્તિથી બહાવરાની જેમ
બહારમાં શોધે તો સુખ મળે નહિ ને દુઃખ ટળે નહિ. સુખ અને સુખના કારક આત્મામાં જ છે, બહારમાં નથી;
તેથી વાસ્તવિક સુખ અને આનંદમય સાચું જીવન જેણે જીવવું હોય તેણે અંતર્મુખ થઈને આત્મામાં શોધવાનું
છે. પરમાં સુખ નથી, રાગમાં સુખ નથી માટે પરમાં કે રાગમાં શોધે તો સુખ મળે તેવું નથી. આત્મામાં સુખ
ભરપૂર છે તેમાં અંતર્મુખ થઈને શોધે તો સુખનો અનુભવ થાય. સુખ, પ્રભુતા, સર્વજ્ઞતા વગેરે બધી શક્તિઓ
આત્મામાં પડી છે તેમાં શોધે તો મળે તેમ છે.
આત્માની શક્તિમાં ભર્યું જ છે. માટે આત્માની શક્તિનો વિશ્વાસ કરીને જે જોઈએ તે તેની પાસેથી માંગ...આત્મામાં
એકાગ્ર થા...બહાર ન શોધ...સમ્યગ્દર્શનથી માંડીને સિદ્ધદશા સુધીના બધાય પદ આપવાની તાકાત આ ચૈતન્યરાજા
પાસે છે માટે તે ચૈતન્યરાજાનું સેવન કરીને તેને જ પ્રસન્ન કર...બીજા પાસે ભીખ ન માંગ, બહાર ફાંફા ન માર..
અંર્ત–અવલોકન કર.
તારામાં છે...બહાર ન શોધ...તારી પ્રભુતા માટે બાહ્ય સામગ્રીને શોધવાની વ્યગ્રતા ન કર, કેમ કે તારી પ્રભુતા
બાહ્યસામગ્રીમાંથી આવે તેમ નથી. બાહ્ય સામગ્રીથી નિરપેક્ષપણે પોતે એકલો જ છ કારક રૂપ (કર્તા–કર્મ–કરણ વગેરે)
થઈને કેવળજ્ઞાન અને અતીન્દ્રિય આનંદરૂપે પરિણમી જાય એવો સ્વયંભૂ ભગવાન આ આત્મા છે. આત્માને જ ‘પ્રભુ’
કહ્યો છે, આત્માને જ ‘ભગવાન’ કહ્યો છે. અહો! પોતાની પ્રભુતાને છોડીને પરને કોણ શોધે? આવો સ્પષ્ટ સ્વભાવ
હોવા છતાં પામર જીવો પોતાની પ્રભુતાને પરમાં શોધે છે. તેને આચાર્ય ભગવાન સમજાવે છે કે અરે જીવ! તારી
પ્રભુતા તારામાં જ ભરી છે...અંર્તઅવલોકન કરીને તેને શોધ. અંતર્મુખ થઈને તારી પ્રભુતાને ધારણ કર, ને
પામરબુદ્ધિ છોડ.
PDF/HTML Page 15 of 25
single page version
જુદી જુદી શક્તિઓનું જે વર્ણન કર્યું છે તે દરેક શક્તિના વર્ણનમાં વિવિધતા છે. આત્માની અનંત શક્તિઓ પરસ્પર
વિલક્ષણ એટલે કે ભિન્નભિન્ન લક્ષણવાળી છે; એટલે બધી શક્તિઓમાં એકને એક વાત નથી પણ નવી નવી વાત છે.
જેને આત્માની વિશાળતા તરફ લક્ષ ન હોય ને જ્ઞાનનો રસ ન હોય તેને નવા નવા પડખાંથી સમજવામાં કંટાળો આવે
છે, પણ જો અનેક પડખાંથી સમજે તો જ્ઞાનની નિર્મળતા ને દ્રઢતા વધતી જાય, ને અંદર ચૈતન્ય પ્રત્યે રસ તથા ઉલ્લાસ
આવે; તથા પોતાને ખ્યાલ આવે કે મારી પર્યાયમાં નવા નવા ભાવો પ્રગટતા જાય છે ને સૂક્ષ્મતા વધતી જાય છે.
અંતરમાં જેમ જેમ ઊંડો ઊતરે તેમ તેમ સૂક્ષ્મ રહસ્ય સમજાય, અને જેમ જેમ સમજાય તેમ તેમ રસ વધતો જાય, ને
રસ વધતાં વધતાં આત્માનું કાર્ય સિદ્ધ થાય, માટે અંતરમાં આ વાતની અપૂર્વતા લાવીને સમજવા માટે અપૂર્વ પ્રયત્ન
કરવા જેવો છે.
અનુસરીને આત્મા શુદ્ધ ભાવરૂપ થાય–એવો તેનો સ્વભાવ નથી. આત્માનો જે શુદ્ધભાવ થયો તેનો રાગ કર્તા નથી,
રાગ કર્મ નથી, રાગ કરણ નથી, રાગ સંપ્રદાન નથી, રાગ અપાદાન નથી, કે રાગ અધિકરણ નથી, એ રીતે કારકો
અનુસાર થતી ક્રિયાથી તે રહિત છે. તેમજ આત્મા પોતે પણ સ્વભાવથી રાગનો કર્તા નથી, રાગનું કર્મ નથી, કરણ
નથી, સંપ્રદાન નથી, અપાદાન નથી, તેમજ અધિકરણ પણ નથી. તેમજ રાગને અને સ્વભાવને સ્વ–સ્વામીત્વરૂપ સંબંધ
પણ નથી. રાગ કરે ને તેના ફળને ભોગવે–એવું આત્માના સ્વભાવમાં છે જ નહિ. આત્માનો સ્વભાવ તો જ્ઞાન–
આનંદમય છે, આનંદનો ભોગવટો કરે એવો તેનો સ્વભાવ છે. પરના કે વિકારના કારકોને અનુસરે એવો તેનો
સ્વભાવ નથી.
પૂરતી વિકારની યોગ્યતા હોય તેને આત્માની ત્રિકાળી શક્તિ ન કહેવાય. ત્રિકાળી સ્વભાવની દ્રષ્ટિએ તો
આત્મામાં વિકારરૂપ થવાની લાયકાત પણ નથી, એમ સમજાવવું છે. આત્માની કોઈ શક્તિના સ્વભાવમાં
રાગાદિનું કર્તા–કર્મ–કરણ–સંપ્રદાન–અપાદાન કે અધિકરણપણું નથી; અને તે ત્રિકાળી સ્વભાવને અનુસરીને જે
નિર્મળ ભાવ થયો તે ભાવ પણ રાગાદિ કારકોને અનુસરતો નથી. એ રીતે કારકો અનુસાર થતી રાગાદિ ક્રિયાથી
રહિત પરિણમવાનો આત્માનો સ્વભાવ છે.
ઉત્તરઃ– એક સમય પૂરતી અવસ્થાના વિકારને પોતાના કાર્ય તરીકે અજ્ઞાની જ સ્વીકારે છે, અને તેનું ફળ
સાથે કારકોનો સંબંધ રાખે! પરને અનુસરતાં વિકાર થાય છે, તે આત્માનો સ્વભાવ નથી, માટે તેને આત્મા
કહેતા નથી. સમય સમય કરતાં અનંતકાળ વિકાર પરિણમનમાં વીત્યો, છતાં બે સમયનો વિકાર આત્મામાં ભેગો
નથી થયો, તેમજ એક સમય પૂરતો જે વિકાર છે તે પણ આત્માના સ્વભાવ રૂપ થઈ ગયો નથી, માટે સ્વભાવ
દ્રષ્ટિમાં રાગને આત્મા
PDF/HTML Page 16 of 25
single page version
સાથે કર્તા–કર્મપણું નથી, તે કરણ નથી–સાધન નથી, સંપ્રદાન નથી, અપાદાન નથી, આધાર નથી, ને તેની સાથે
આત્માને સ્વસ્વામીપણાનો સંબંધ પણ નથી.
ઉત્તરઃ– જેની દ્રષ્ટિ આત્મા ઉપર નથી તેણે! એટલે એક સમયપૂરતી ઊંધી માન્યતાએ આત્માને રાગ–દ્વેષરૂપ જ
સમ્યગ્દર્શન થયા પછી પરમાર્થે રાગ–દ્વેષનું કર્તૃત્વ ગણ્યું જ નથી, કેમ કે સમકિતી પોતાના શુદ્ધાત્મસ્વરૂપ સાથે રાગાદિને
એકમેક કરતો નથી.
આત્માની જ મુખ્યતા છે; અને વિકાર વખતે તેને નિમિત્ત તરીકે કર્મ હોય છે–એમ ભગવાને બતાવ્યું છે. કર્મરૂપ
થવાની તાકાત પુદ્ગલની છે. આત્મા જડકર્મને બાંધે કે છોડે, અથવા જડ કર્મ આત્માને હેરાન કરે–એમ કહેવાનો
ભગવાનનો આશય નથી. આત્મા પરની અવસ્થા કરે નહિ, ને પર પદાર્થો આત્માની અવસ્થા કરે નહિ,–
પોતપોતાના છ કારકોથી જ દરેક દ્રવ્યની અવસ્થા થાય છે. પર્યાયમાં વિકાર અને તેના નિમિત્તરૂપ કર્મ છે તે
જાણવા યોગ્ય છે, પણ તેટલો જ આત્મા માનીને તેના આશ્રયમાં રોકાય તો મિથ્યાત્વ છૂટતું નથી, માટે
વ્યવહારનય જ્ઞાનમાં જાણવા યોગ્ય છે, પણ તે આદરવા યોગ્ય નથી–એમ જિનશાસનમાં આચાર્યદેવે દાંડી પીટીને
પ્રસિદ્ધ કર્યું છે.
પોતપોતાના સ્વરૂપનું જ કર્તૃત્વ છે. “...
..” પુદ્ગલ દ્રવ્ય
ઔદયિકાદિ ભાવોરૂપે “...
“
અભેદ છ કારક સ્વભાવથી પરિણમતો થકો શુદ્ધ આત્માને કરે છે. આ રીતે અશુદ્ધતામાં તેમજ શુદ્ધતામાં અન્ય કારકોથી
નિરપેક્ષપણું છે.
‘..
’ એમ પંચાસ્તિકાયની ૬૬મી ગાથામાં કહ્યું છે. (વિશેષ માટે જુઓ ગા. ૬૨ તથા
છૂટીને સ્વાશ્રયે શુદ્ધતારૂપ પરિણમન થયા વિના રહે નહિ.
શુદ્ધોપયોગની ભાવનાના પ્રભાવથી કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરનાર આત્મા પોતે સ્વયમેવ છ કારકરૂપ થતો હોવાથી ‘સ્વયંભૂ’
છે. નિશ્ચયથી પરની સાથે આત્માને કારકપણાનો સંબંધ નથી. (આ બંને ગાથાનાં અવતરણો વિસ્તારથી આ જ લેખમાં
આગળ આવશે.)
પરિણમન હતું તે મારો સ્વભાવ
PDF/HTML Page 17 of 25
single page version
ન હતો–આમ દ્રવ્ય–પર્યાય બંનેને યથાર્થપણે જ્ઞાની જાણે છે.
હવેની શક્તિમાં કહેશે.
રાગને કર્મ બનાવીને તેનો આત્મા કર્તા થાય–એવો પણ આત્માનો સ્વભાવ નથી.
એ જ પ્રમાણે રાગને સાધન બનાવીને આત્મા તેનાથી ધર્મને સાધે–એવો પણ તેનો સ્વભાવ નથી.
પહેલાં પર્યાયમાં રાગાદિનું કર્તાકર્મપણું હતું પણ જ્યાં પર્યાય અંતરમાં વળી ત્યાં તે કર્તાકર્મપણું ન રહ્યું.
કારકોને અનુસરવાની ક્રિયા ન રહી. આ રીતે પોતાના સ્વભાવને અનુસરે અને ભેદરૂપ કારકોને ન અનુસરે–એવી
આત્માની ભાવશક્તિ છે. જે શુદ્ધભાવ થયો તે પોતાના સ્વભાવને જ (અભેદરૂપ છ કારકોને જ) અનુસરે છે ને ભેદરૂપ
કારકોને–રાગને કે પરને–અનુસરતો નથી.
આત્મસ્વભાવની આત્માની (ભાવશક્તિની) તેને ખબર નથી. પોતાના સ્વભાવથી ભિન્ન અન્ય કારકોની અપેક્ષા
વિના–નિરપેક્ષપણે પોતે પોતાના નિર્મળભાવરૂપે પરિણમે છે–એવી આત્માની ભાવશક્તિ છે.
આથી એમ કહ્યું કે–નિશ્ચયથી પરની સાથે આત્માને કારકપણાનો સંબંધ નથી, કે જેથી શુદ્ધાત્મ સ્વભાવની
જાણતો નથી.–આતમરામને જાણ્યા વિના શેમાં આરામ કરે!
PDF/HTML Page 18 of 25
single page version
પર્યાયમાં હોય છે–તે કારકો અનુસાર પરિણમવાનો પણ આત્માનો સ્વભાવ નથી. પરને લીધે વિકાર થાય કે
પરને લીધે ગુણ થાય એમ જે માને તેણે તો બહારના કારકોને આત્મામાં માન્યા, તે તો મિથ્યાત્વી છે; તેમજ
ભેદરૂપ કારકોથી વિકારરૂપ પરિણમે એવો જ આત્મા માને ને શુદ્ધઆત્મા ન જાણે તો તેણે પણ આત્માના
વાસ્તવિક સ્વભાવને જાણ્યો નથી, તે પણ મિથ્યાત્વી છે. જે સમ્યગ્દર્શનાદિ શુદ્ધભાવ થયો તે દ્રવ્ય સાથે અભેદ
થયો, ત્યાં કર્તા ને કર્મ તેમજ આધાર વગેરે બધા કારકો અભેદ થયા, કર્તા જુદો ને કર્મ જુદું ને સાધન કોઈ
બીજું,–એવો ભેદ ત્યાં ન રહ્યો, જ્ઞાતા પોતે જ છ કારકરૂપ થઈને શુદ્ધભાવરૂપ પરિણમ્યો છે ત્યાં ભેદરૂપ કારકોની
ક્રિયા અસ્ત થઈ ગઈ છે.
કાઢી નાંખી–૩. આ રીતે અભેદસ્વભાવના આશ્રયે ભેદરૂપ કારકોની ક્રિયા રહિત શુદ્ધ ભાવરૂપે આત્મા પરિણમે છે.
આત્મા નિર્મળ છ કારકપણે અભેદ પરિણમે છે; છ કારકના ભેદ ઉપર લક્ષ રહે તો રાગ થાય છે; અને અભેદ આત્માના
આશ્રયે શુદ્ધભાવરૂપે આત્માનું પરિણમન થઈ જાય છે, તેમાં ભેદરૂપ કારકોનું અવલંબન નથી. એટલે અભેદનું જ
અવલંબન છે–એમ આ ભાવશક્તિમાં બતાવ્યું.
(૨) આત્મા સ્વતંત્રપણે તે રૂપે પરિણમનાર હોવાથી તેનો કર્તા;
(૩) આત્મા વડે જ તે ભાવ કરાયો હોવાથી આત્મા સાધકતમ કરણ;
(૪) આત્મામાંથી જ તે ભાવ પ્રગટયો હોવાથી આત્મા સંપ્રદાન;
(પ) તે ભાવ પ્રગટીને આત્મામાં જ રહ્યો હોવાથી આત્મા અપાદાન;
(૬) આત્માના જ આધારે તે ભાવ થયો હોવાથી આત્મા જ અધિકરણ.
–આ રીતે શુદ્ધભાવમાં પોતાના જ છ કારકો અભેદરૂપ છે; પરંતુ ભેદરૂપ કારકોને આત્મા અનુસરતો નથી, તે
(૨) સમ્યક્ત્વાદિ શુદ્ધભાવનો કર્તા રાગ નથી.
(૩) તે શુદ્ધભાવનું સાધન રાગ નથી માટે રાગ તેનું કરણ નથી;
(૪) તે શુદ્ધભાવ પ્રગટીને રાગમાં નથી રહ્યો માટે રાગ તેનું સંપ્રદાન નથી;
(પ) તે શુદ્ધભાવ રાગમાંથી નથી આવ્યો માટે રાગ તેનું અપાદાન નથી.
(૬) તે શુદ્ધભાવ રાગના આધારે નથી માટે સંગ તેનું અધિકરણ નથી.
–આ રીતે રાગાદિ કારકોને અનુસર્યા વગર જ શુદ્ધભાવરૂપે સ્વયં પરિણમવાનો આત્માનો સ્વભાવ છે, તેને
પરિણમવાની) આત્માની શક્તિ છે; તેમાં આત્માથી ભિન્ન બીજા કોઈ કારકોનું અવલંબન નથી.
અલ્પકાળમાં મુક્તિ થઈ જાય. આવો આત્મસ્વભાવ સમજવા માટે અંદરથી પ્રેમ આવવો જોઈએ; અંતરમાં ઘણી રુચિથી
–ઘણી દરકારથી–ઘણી પાત્રતાથી–ઘણા પ્રયત્નથી પોતાની કરીને આ વાત સમજવી જોઈએ. જેણે એક વાર પણ
પોતાના આત્મામાં આ વાતના સંસ્કાર બેસાડયા તેને તે સંસ્કાર ફાલીને સિદ્ધદશા થઈ જશે,–તેમાં કોઈ સંદેહ નથી. જે
આ વાત સમજે તેના આત્મામાંથી સંસાર તરફના (–મિથ્યાત્વાદિના) છએ કારકોનું પરિણમન છૂટી જાય, ને મોક્ષ
તરફના કારકોનું પરિણમન (સ્વભાવના આશ્રયે) થવા માંડે.
PDF/HTML Page 19 of 25
single page version
કહેતા નથી, તે તો આસ્રવતત્ત્વમાં જાય છે.
નિમિત્તોને કે રાગને સાધન માનીને તેના આશ્રયે જે પરિણમે છે તેને સમ્યગ્દર્શનાદિ ઇષ્ટ કાર્ય થતું નથી પણ
મિથ્યાત્વાદિ થાય છે.
જ તેનું સંપ્રદાન છે.
આવે છે, માટે તે જ અપાદાન છે.
જોયે જ કલ્યાણ છે.
સંસારમાં દુઃખ ભોગવી રહ્યો છે. વિકાર વગરનું પોતાનું વાસ્તવિક સ્વરૂપ શું છે તેને ઓળખે તો દુઃખ ટળીને
મુક્તિ થાય, માટે આચાર્યદેવ કહે છે કે હે જીવ! ભિન્ન કારકો અનુસાર વિકારરૂપે કે હીનતારૂપે પરિણમવાનો
તારો સ્વભાવ નથી, પણ તેનાથી રહિત શુદ્ધતારૂપે ને પૂર્ણતારૂપે પરિણમવાનો તારો સ્વભાવ છે. પરથી
નિરપેક્ષતા થતાં પોતાના સ્વભાવથી પૂર્ણતા જ છે. બસ! પૂર્ણતા..પૂર્ણતા ને પૂર્ણતા જ છે–એવા સ્વભાવનો
સ્વીકાર તે સમ્યગ્દર્શન છે. અને આવા સ્વભાવને ચૂકીને, પરને કારકો માનીને, અજ્ઞાનદશામાં વિકારપણે પણ
પોતે જ પોતાના કારકોથી પરિણમે છે, કોઈ બીજું તેને પરિણમાવતું નથી. પ્રવચનસાર ગા. ૧૮૬માં કહે છે કે
“તે આ આત્મા પરદ્રવ્યનાં ગ્રહણ–ત્યાગ વિનાનો હોવા છતાં પણ હમણાં સંસાર–અવસ્થામાં, પરદ્રવ્ય
પરિણામને નિમિત્તમાત્ર કરતા એવા કેવળ સ્વપરિણામમાત્રનું–તે સ્વપરિણામ દ્રવ્યત્વભૂત હોવાથી તેનું–
કર્તાપણું અનુભવતો થકો, તેના એ જ સ્વપરિણામને નિમિત્તમાત્ર કરીને કર્મપરિણામને પામતી એવી
પુદ્ગલરજ વડે વિશિષ્ટ અવગાહરૂપે ગ્રહાય છે અને કદાચિત્ મુકાય છે.” “
લઈને તેની સન્મુખ થયો ત્યાં તે અશુદ્ધપરિણમન રહેતું નથી; અને અલ્પરાગાદિ રહે તેનું કર્તાપણું પણ શુદ્ધ
દ્રવ્યની દ્રષ્ટિમાં રહેતું નથી. સાધકદશામાં વિકારી કારકોની ક્રિયા રહિત નિર્મળ ભાવરૂપે પોતે જ સ્વતઃ પરિણમે
છે. આ રીતે બંધમાર્ગમાં તેમજ મોક્ષમાર્ગમાં આત્મા એકલો જ છે.
PDF/HTML Page 20 of 25
single page version
એવા શુદ્ધઆત્માને ઉપલબ્ધ કરે છે; પરંતુ અન્ય કોઈ એવા શુદ્ધ આત્માને ઉપલબ્ધ કરતો નથી.”
ઉપરક્ત ચૈતન્યરૂપ સ્વભાવવડે સ્વતંત્ર હતો (અર્થાત્ સ્વાધીનપણે કરતો હતો); હું એકલો જ કરણ હતો, કારણ કે હું
એકલો જ ઉપરક્ત ચૈતન્યરૂપ સ્વભાવવડે સાધકતમ (–ઉત્કૃષ્ટ સાધન) હતો; હું એકલો જ કર્મ હતો, કારણ કે હું
એકલો જ ઉપરક્ત ચૈતન્યરૂપે પરિણમવાના સ્વભાવને લીધે આત્માથી પ્રાપ્ય (–પ્રાપ્ત થવા યોગ્ય) હતો; અને હું
એકલો જ સુખથી વિપરીત લક્ષણવાળું ‘દુઃખ’ નામનું કર્મફળ હતો–કે જે (ફળ) ઉપરક્ત ચૈતન્યરૂપે પરિણમવાના
સ્વભાવવડે નિપજાવવામાં આવતું હતું.”
જ કરણ છું, કારણ કે હું એકલો જ સુવિશુદ્ધ ચૈતન્યરૂપ સ્વભાવવડે સાધકતમ છું; હું એકલો જ કર્મ છું કારણ કે હું
એકલો જ સુવિશુદ્ધ ચૈતન્યરૂપે પરિણમવાના સ્વભાવને લીધે આત્માથી પ્રાપ્ય છું; અને હું એકલો જ
અનાકુળતાલક્ષણવાળું ‘સુખ’ નામનું કર્મફળ છું–કે જે (ફળ) સુવિશુદ્ધ ચૈતન્યરૂપે પરિણમવાના સ્વભાવવડે
નિપજાવવામાં આવે છે.”
બિલકુલ થતી નથી; અને, પરમાણુની માફક (અર્થાત્ જેમ એકત્વભાવે પરિણમનાર પરમાણુ પર સાથે સંગ પામતો
નથી તેમ), એકત્વને ભાવનાર પુરુષ પર સાથે સંપૃક્ત થતો નથી; તેથી પરદ્રવ્ય સાથે અસંપૃક્તપણાને લીધે તે સુવિશુદ્ધ
હોય છે. વળી, કર્તા, કરણ, કર્મ અને કર્મફળને આત્માપણે ભાવતો થકો તે પુરુષ પર્યાયોથી સંકીર્ણ (–ખંડિત) થતો
નથી; અને તેથી પર્યાયો વડે સંકીર્ણ નહિ થવાને લીધે સુવિશુદ્ધ હોય છે.”
અનાદિઅનંતભાવ છે કે જે પરનો કે વિકારનો કર્તા થતો નથી. આત્માની અનંતશક્તિઓમાં વિકારની કર્તા–
કર્મ–કરણ –સંપ્રદાન–અપાદાન કે અધિકરણ થાય એવી તો કોઈ શક્તિ નથી, તે તો માત્ર ક્ષણિક પર્યાયનો ધર્મ
છે; તેથી અનંતશક્તિવાળા અખંડ આત્માની દ્રષ્ટિમાં તો તેનો અભાવ જ છે. આવા સ્વભાવની સન્મુખ થઈને
શુદ્ધભાવરૂપે પરિણમતાં ધર્મીને ભાન થયું કે અહો! વિકારી કારકોની ક્રિયાને અનુસાર પરિણમવાનો મારો
સ્વભાવ નથી. અભેદસ્વભાવમાં એકત્વપણે શુદ્ધભાવરૂપે પરિણમવાનો જ મારો સ્વભાવ છે. શરીર–મન–
વાણીનો, પરજીવનો કે પુણ્ય–પાપનો કર્તા થઈને પરિણમવાનો આત્માનો સ્વભાવ નથી. પર્યાયમાં એક
સમયપૂરતી વિકારની અમુક લાયકાત છે તેને ધર્મી જાણે છે, પણ તેને શુદ્ધસ્વભાવમાં ખતવતા નથી, તેને
આદરણીય માનતા નથી. માટે શુદ્ધસ્વભાવના આદરની દ્રષ્ટિમાં વિકારનો અભાવ જ વર્તે છે. જો વિકારના
અભાવરૂપ ત્રિકાળ નિર્દોષ સ્વભાવની દ્રષ્ટિ છોડીને એકલા વિકાર ભાવને જ જાણવામાં રોકાય તો ત્યાં એકાંત
પર્યાયબુદ્ધિરૂપ મિથ્યાત્વ થાય છે.
મહિમાની ખબર પડે.
પર્યાયમાં એક સમય પૂરતો જે