PDF/HTML Page 1 of 25
single page version
PDF/HTML Page 2 of 25
single page version
અંતર્મુખ વલણ કરવું તે જ છે, ને બહિર્મુખ વલણ તો બંધનું જ કારણ
છે; માટે જેને મોક્ષ પ્રિય છે એવા મોક્ષાર્થી જીવને અંતર્મુખ વલણની જ
રુચિ હોય છે, બહિર્મુખ એવા વ્યવહારભાવોની તેને રુચિ હોતી નથી.
આદરવારૂપે નથી, પણ તે જ્ઞેયરૂપે ને હેયરૂપે છે. આદર અને રુચિ તો
અંતર્મુખ વલણની જ હોવાથી, જેમ જેમ તે અંતર્મુખ થતો જાય છે તેમ
તેમ બહિર્મુખ ભાવો છૂટતા જાય છે. આ રીતે નિશ્ચય સ્વભાવમાં
અંતર્મુખ થતાં બહિર્મુખ એવા વ્યવહારનો નિષેધ થઈ જાય છે.–આ જ
મોક્ષની રીત છે.
PDF/HTML Page 3 of 25
single page version
અહીં એસ. એસ. સી. (મેટ્રીક) સુધીના અભ્યાસ માટે હાઈસ્કૂલ છે.
અહીંની આબોહવા સૂકી, ખૂશનુમા તેમજ આરોગ્યપ્રદ છે. વિદ્યાર્થીઓને સંસ્થામાં, ખોરાક સાત્ત્વિક તથા સારો
લાભ મળે છે.
આથી, જે વિદ્યાર્થીઓને દાખલ થવા ઇચ્છા હોય તેમણે, તા. ૨પ–૪–પ૮ સુધીમાં ઉપરના સરનામે ૦–૧પ નયા
પરત મોકલવાં. તે પછી આવેલાં પ્રવેશપત્રો સ્વીકારવામાં આવશે નહિ.
ઉમંગપૂર્વક ભવ્ય સ્વાગત કર્યું હતું. હજારો શ્રોતાઓ સવાર–બપોર પૂ. ગુરુદેવના પ્રવચનનો લાભ લઈ રહ્યા છે.
રાજકોટમાં પૂ. ગુુરુદેવ ચૈત્ર સુદ ૧૦ સુધી રહેશે. ત્યારબાદ ચૈત્ર સુદ ૧૨ ના રોજ વાંકાનેર પધારશે, ને ત્યાંથી ચૈત્ર વદ
ત્રીજના રોજ મોરબી પધારશે; ત્યાંથી ધ્રાંગધ્રા, સુરેન્દ્રનગર, જોરાવરનગર, વઢવાણસીટી થઈને લીંબડી પધારશે. ત્યાં
પંચકલ્યાણક પ્રતિષ્ઠામહોત્સવ બાદ રાણપુર, ચૂડા, બોટાદ, વીંછીયા, ગઢડા તથા ઉમરાળા થઈને જેઠ સુદ છઠ્ઠ
લગભગમાં સોનગઢ પધારશે.
૩. મુદ્રકનું નામ–હરિલાલ દેવચંદ શેઠ, કયા દેશના–ભારતીય, ઠેકાણું–આનંદ પ્રીન્ટીંગ પ્રેસ–ભાવનગર
૪. પ્રકાશકનું નામ–હરિલાલ દેવચંદ શેઠ–ભાવનગર, કયા દેશના–ભારતીય, ઠેકાણું–સુતારવાડ, ભાવનગર
પ. તંત્રીનું નામ–શ્રી રામજીભાઈ માણેકચંદ, કયા દેશના–ભારતીય, ઠેકાણું–શ્રી દિગમ્બર જૈન સ્વાધ્યાય મંદિર
PDF/HTML Page 4 of 25
single page version
અંક છઠ્ઠો રામજી માણેકચંદ દોશી ૨૪૮૪
સર્વજ્ઞદેવનો ઉપદેશ ઝીલીને, અંતર્મુખ થઈને જે જીવ મોક્ષમાર્ગ પામ્યો તે જીવ વિનય અને બહુમાનપૂર્વક ભગવાનના
ઉપકારને પ્રસિદ્ધ કરે છે કે અહો! ભગવાનના પ્રસાદથી અમને મોક્ષમાર્ગ મળ્યો. ભગવાનની કૃપાથી–ભગવાનની
મહેરબાનીથી અમને મોક્ષમાર્ગની પ્રાપ્તિ થઈ...ભગવાને જ પ્રસન્ન થઈને અમને મોક્ષમાર્ગ આપ્યો. આ રીતે પોતાની
ઉપર કરાયેલ ઉપકારને સત્પુરુષો ભૂલતા નથી. આમાં પણ ખરેખર તો પોતે જ્યારે અંતર્મુખ થઈને માર્ગની પ્રાપ્તિ કરી
ત્યારે જ ખરા ઉપકારનો ભાવ આવે છે.
ઉપદેશ આપ્યો?–શાંતિનો ઉપદેશ આપ્યો. હે જીવ! સ્વભાવ તરફ જવાથી જ તને શાંતિ થશે, બહારના લક્ષે શાંતિ નહિ
થાય; શુભરાગરૂપ વ્યવહાર તે પણ પરના આશ્રયે થતો બહિર્લક્ષીભાવ છે, તે કાંઈ શાંતિનો દાતાર નથી, અંતર્મુખ
વલણવાળો સ્વાશ્રિત ભાવ જ શાંતિનો દાતાર છે, અહા! આવો ઉપદેશ ઝીલીને જે અંતર્મુખ થયો તે મુમુક્ષુ, તે
મહાઉપકાર છે, ભગવાનની કૃપા છે, ભગવાનના પ્રસાદથી જ જીવોને સમ્યગ્જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે, ભગવાનની
પ્રસન્નતાથી જ સમ્યક્ ચારિત્ર થાય છે. આ રીતે સમ્યગ્જ્ઞાનાદિ હિતનો ઉપાય પામવામાં ભગવાનનો ઉપકાર છે,
કે ભગવાન તરફનો વિકલ્પ પણ બંધનું કારણ છે, એમ સાધક ધર્માત્મા જાણે છે, તો પણ ધર્મીને એવા બહુમાનનો ભાવ
આવે છે, કેમકે સત્પુરુષો કરેલા ઉપકારને ભૂલતા નથી.
ઉપર જ વીતરાગનો ઉપકાર છે; તે સત્પુરુષને વીતરાગ પ્રત્યે વિનય–ભક્તિ–બહુમાનનો ભાવ આવ્યા વિના રહેતો
નથી..કેમ કે–
PDF/HTML Page 5 of 25
single page version
આત્મામાંથી કેવી નિઃશંકતા આવી જાય છે, તેનું
આત્મસ્પર્શી અદ્ભુત વર્ણન પૂ. ગુરુદેવ અનેકવાર કરે છેઃ
અહીં પણ તે બાબતમાં ગુરુદેવ કહે છે કે–“પહેલાં નક્કી
કરો કે આ જગતમાં સર્વજ્ઞતાને પામેલા કોઈ આત્મા છે કે
નહિ? જો સર્વજ્ઞ છે, તો તેમને તે સર્વજ્ઞતારૂપી કાર્ય કઈ
ખાણમાંથી આવ્યું? ચૈતન્યશક્તિની ખાણમાં સર્વજ્ઞતારૂપી
કાર્યનું કારણ થવાની તાકાત પડી છે. આવી
ચૈતન્યશક્તિની સન્મુખ થઈને સર્વજ્ઞનો સ્વીકાર કરતાં
અપૂર્વ પુરુષાર્થ તેમાં આવે છે. ‘સર્વજ્ઞનો સ્વીકાર કરતાં
પુરુષાર્થ ઊડી જાય છે’ એમ માને તેને તો ઘણી મોટી
સ્થૂળ ભૂલ છે. કેવળજ્ઞાન અને તેના કારણની પ્રતીત
કરતાં સ્વસન્મુખ અપૂર્વ પુરુષાર્થ ઊપડે છે, તે જીવ
નિઃશંક થઈ જાય છે કે મારા આત્માના આધારે સર્વજ્ઞની
પ્રતીત કરીને મોક્ષમાર્ગનો પુરુષાર્થ મેં શરૂ કર્યો છે, ને
સર્વજ્ઞના જ્ઞાનમાં પણ એ જ રીતે આવ્યું છે..હું
અલ્પકાળમાં મોક્ષ પામવાનો છું ને ભગવાનના જ્ઞાનમાં
પણ એમ જ આવ્યું છે.
કેવળજ્ઞાની અર્હંત પરમાત્માની પ્રતીત કરનારને આત્માની આવી તાકાત પ્રતીતમાં આવી જ જાય છે. કેમ કે કાર્યની
પ્રતીત કરવા જતાં તેના કારણની પ્રતીત પણ ભેગી આવી જ જાય છે. “કાર્યમાં આટલી તાકાત પ્રગટ થઈ તો તેના
કારણમાં પણ તેટલી તાકાત પડી જ છે” એમ કાર્ય–કારણની પ્રતીત એક સાથે જ થાય છે. કારણના સ્વીકાર વગર
કાર્યની પ્રતીત થતી નથી. કારણ અને કાર્ય એ બેમાંથી એકમાં પણ જેની ભૂલ છે તેને બંનેમાં ભૂલ છે.
એને જો ઓળખે તો અપૂર્વ સમ્યક્ શ્રદ્ધા–જ્ઞાન થાય.
PDF/HTML Page 6 of 25
single page version
અચિંત્ય સામર્થ્ય! એને પ્રતીતમાં લઈને જેણે કેવળજ્ઞાની પિતાને પોતાના અંતરમાં પધરાવ્યા, તેનો આદર કર્યો, તે
જીવના જ્ઞાનમાં બીજા બધાનો આદર ન રહ્યો, ચિદાનંદસ્વરૂપ તરફ જ તેનું જ્ઞાન વળી ગયું. કેવળજ્ઞાનરૂપ ‘કાર્ય’ ને
પ્રતીતમાં લેતાં, તેના ‘કારણ’ રૂપ અંર્ત સ્વભાવમાં ઝૂકાવ થઈ જાય છે, અને તે કારણની સાથે એકતા થતાં તેને
કાર્યની શરૂઆત (સમ્યગ્દર્શનાદિ) થઈ જાય છે.
કાર્યનું કારણ થવાની તાકાત છે? ચૈતન્ય શક્તિમાં જ તેનું કારણ થવાની તાકાત છે. આમ અંતર્મુખ કારણ પરમાત્માની
સન્મુખ થઈને જ કાર્ય પરમાત્માની (કેવળજ્ઞાની ભગવાનની) પ્રતીત થાય છે. કારણની સન્મુખ થઈને તેના સ્વીકાર
વગર કાર્યની પણ પ્રતીત થતી નથી.
તાકાત પડી છે. આવી ચૈતન્ય શક્તિની સન્મુખ થઈને સર્વજ્ઞનો સ્વીકાર કરતાં અપૂર્વ પુરુષાર્થ તેમાં આવે છે.
‘સર્વજ્ઞનો સ્વીકાર કરતાં પુરુષાર્થ ઊડી જાય છે–’ એમ માને તેને તો ઘણી મોટી સ્થૂળ ભૂલ છે, તેને નથી તો
સર્વજ્ઞની ખબર, નથી મોક્ષના પુરુષાર્થની ખબર, કે નથી આત્માના જ્ઞાનસામર્થ્યની ખબર. અહો, કેવળજ્ઞાની
સર્વજ્ઞ આવા, ને તેનું કારણ આવું– આમ કાર્ય–કારણની પ્રતીત કરતાં સ્વસન્મુખ અપૂર્વ પુરુષાર્થ ઊપડે છે,
તેને એમ શંકા નથી પડતી કે મારો પુરુષાર્થ ક્યારે ઉપડશે? તે નિઃશંક થઈ જાય છે કે મારા આત્માના આધારે
સર્વજ્ઞની પ્રતીત કરીને મોક્ષમાર્ગનો પુરુષાર્થ મેં શરૂ કર્યો છે ને અનંત સર્વજ્ઞ ભગવંતોના જ્ઞાનમાં પણ એ જ
રીતે આવ્યું છે. હવે મારે અનંતભવ છે જ નહિ, ને સર્વજ્ઞ ભગવંતોના જ્ઞાનમાં પણ મારા અનંતભવ આવ્યા
નથી; હું અલ્પકાળે મોક્ષ પામવાનો છું–અને સર્વજ્ઞ ભગવાનના જ્ઞાનમાં પણ એમ આવ્યું છે. જુઓ, આ
સર્વજ્ઞની પ્રતીત કરનારનું સામર્થ્ય? જુઓ, આ પુરુષાર્થ! જુઓ, આ નિઃશંકતા! અહીંથી જ ધર્મની શરૂઆત
થાય છે.
ભગવાનનું કેવળજ્ઞાન તે શુદ્ધ સદ્ભુત વ્યવહારનયનો વિષય છે તે અપેક્ષાએ તેને શુદ્ધસદ્ભુતવ્યવહાર નયાત્મક કહેલ
છે, પણ ભગવાનને પોતાને કાંઈ નય હોતો નથી, જ્યાં સંપૂર્ણ પ્રમાણજ્ઞાન થઈ ગયું ત્યાં નયો રહેતા નથી. સાધક જીવ
જ્યારે “કેવળજ્ઞાની ભગવાન આવા” એમ વિચારે છે ત્યારે તે સાધકના જ્ઞાનમાં શુદ્ધસદ્ભુત વ્યવહાર નયનો વેપાર
હોય છે; અને તે કેવળજ્ઞાનના કારણરૂપ પોતાના આત્માનો જે સહજ જ્ઞાનસ્વભાવ, તેને જાણવામાં જ્યારે પોતાનો
ઉપયોગ જોડે ત્યારે તે સાધકના જ્ઞાનમાં ‘પરમશુદ્ધ નિશ્ચયનય’ વર્તે છે.–આ રીતે સાધકને નિશ્ચય અને વ્યવહાર નયો
હોય છે. છતાં તેમાં વ્યવહારનય આશ્રય કરવા જેવો નથી ને નિશ્ચયનય આશ્રય કરવા જેવો છે–એ વાત અહીં પણ
લાગુ પાડીને સમજવી જોઈએ. વ્યવહારનયના વિષયરૂપ કેવળજ્ઞાનપર્યાયનો આશ્રય કરવા જતાં રાગની વૃત્તિનું ઉત્થાન
થાય છે,–માટે તે કર્તવ્ય નથી; અને નિશ્ચયનયના વિષયરૂપ શુદ્ધ આત્મદ્રવ્યનો આશ્રય કરતાં નિર્વિકલ્પ શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–
ચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગ પ્રગટે છે, માટે તેનો આશ્રય જ કર્તવ્ય છે,
PDF/HTML Page 7 of 25
single page version
શાસનને સર્વ પ્રકારે પ્રકાશે છે; એટલે આ પાંચ ગાથારત્નોમાં જે
વસ્તુસ્થિતિ કહેવાશે તે સર્વજ્ઞદેવના આખા શાસનમાં સર્વત્ર લાગુ કરીને
પરીક્ષા કરવી અને આ પાંચ રત્નો સંસાર તથા મોક્ષના વિલક્ષણ પંથને
એટલે કે બંનેના ભિન્નભિન્ન માર્ગને જગત સમક્ષ પ્રસિદ્ધ કરે છે. અહા!
આચાર્યદેવ કહે છે કે અર્હંતદેવના સમગ્ર શાસનને સંક્ષેપથી પ્રકાશનારા,
તેમજ સંસાર–મોક્ષની વિલક્ષણ પંથવાળી સ્થિતિને જગત સમક્ષ
પ્રકાશનારા આ પંચરત્નો (ગા. ૨૭૧ થી ૨૭પ સુધીના પાંચ સૂત્રો)
જયવંત વર્તો.
અયથા ગ્રહે જે અર્થને,
અત્યંતફળ સમૃદ્ધ ભાવી
કાળમાં જીવ તે ભમે. ૨૭૧.
જૈન શાસનમાં રહીને વ્રત–મહાવ્રત પાળતો હોવા છતાં જે જીવ મિથ્યાદ્રષ્ટિપણે વિપરીતતત્ત્વોની શ્રદ્ધા કરે છે, તે
જિનશાસનનું રહસ્ય સંક્ષેપથી પ્રકાશે છે, એટલે કર્મના ઉદયથી અજ્ઞાન થવાનું કહ્યું હોય તો તે નિમિત્તથી કથન છે, ત્યાં
પણ આ સૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે સમજી લેવું કે તે જીવને સ્વયં અવિવેકથી જ અજ્ઞાન થવાનું કહ્યું હોય તો તે નિમિત્તથી
કથન છે, ત્યાં પણ આ સૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે સમજી લેવું કે તે જીવને સ્વયં અવિવેકથી જ અજ્ઞાન થયું છે, કર્મને લીધે નહિ.
PDF/HTML Page 8 of 25
single page version
વિપરીત રૂપે તત્ત્વોને શ્રદ્ધે છે તો તે શ્રમણાભાસ મિથ્યાદ્રષ્ટિ અજ્ઞાની સંસારતત્ત્વ જ છે; દ્રવ્યલિંગ ધારણ કરવાથી જરા
પણ મોક્ષમાર્ગ તેને થઈ ગયો–એમ નથી, હજી પણ તે સંસારતત્ત્વ જ છે એમ જાણવું.
મિથ્યાત્વરૂપ મહામળથી મલિન છે, તેથી તેઓ નિત્ય અજ્ઞાની છે; “નિત્ય અજ્ઞાની” કહ્યા, એટલે કે આવી વિપરીત
શ્રદ્ધાવાળા જીવને વ્યવહારનો શુભ રાગ કરતાં કરતાં ક્યારેક–ઘણા કાળે પણ–સમ્યગ્જ્ઞાન પ્રગટી જશે એમ નથી, જ્યાં
સુધી પોતાના અવિવેકને લીધે વિપરીત શ્રદ્ધા કરશે ત્યાંસુધી નિરંતર તે અજ્ઞાની જ રહેશે.
તે શ્રમણાભાસ જ છે. આ સૂત્ર ઉપરથી એમ સમજી લેવું કે જે કોઈ જીવો વિપરીત તત્ત્વોની શ્રદ્ધા કરે–(જડની ક્રિયાને
આત્માની માને કે રાગના ભાવને ધર્મ માને) તે બધાય શ્રમણ નથી પણ શ્રમણાભાસ જ છે, ને ઊંધી શ્રદ્ધાને લીધે
તેઓ સંસારમાર્ગમાં જ સ્થિત છે.
તેને ખુલ્લો પાડે છે.
દ્રવ્યલિંગી સાધુ થઈને પણ અંદરમાં જેઓ રાગાદિ પુણ્યને ધર્મ માનીને વિપરીત તત્ત્વોની શ્રદ્ધા કરતા થકા
અજ્ઞાનીપણે વર્તે છે તેઓ શ્રમણાભાસ છે; ખરેખર તેઓ શ્રમણ નથી પણ શ્રમણનો માત્ર બાહ્ય ભેખ લીધો છે;
એવા શ્રમણાભાસને પણ સંસારતત્ત્વ જ જાણવું; તે પણ અજ્ઞાનને લીધે અનંત દુઃખમય સંસારમાં જ પરિભ્રમણ
કરે છે.
તેને સંસારતત્ત્વ જ જાણવું. “પંથે ચાલતાં અનંતકાળ વીત્યો છતાં હજી આરો ન આવ્યો” એમ કોઈ કહે, તો
તેનો અર્થ એ થયો કે એનો પંથ જ ખોટો છે. સાચા પંથે ચાલે ને અલ્પકાળમાં ભવભ્રમણનો આરો ન આવે એમ
બને નહિ.
એટલે કે મિથ્યાત્વ તે જ મૂળ સંસાર છે. નાટક–સમયસારમાં પં. બનારસીદાસજી પણ સ્પષ્ટ કહે
PDF/HTML Page 9 of 25
single page version
” .. આ રીતે જે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે તે સંસારતત્ત્વ જ છે.
જાણવું. (પહેલા રત્નનો પ્રકાશ અહીં પૂરો થયો.)
સંપૂર્ણ શ્રામણ્યવાળા સાક્ષાત્ શ્રમણને મોક્ષતત્ત્વ જાણવું.–કેવા છે તે શ્રમણ? પ્રથમ તો ત્રણ લોકની કલગી
સંબંધી ઉત્સુકતા નિવર્તાવી છે. તત્ત્વના નિર્ણય સંબંધી આત્માની ભૂલ તે સંસાર છે. તે ભૂલ ભાંગવામાં આત્મા
પોતે સમર્થ છે. પ્રથમ તો સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપ દીપક વડે જેણે તે ભૂલને ભાંગી નાંખી છે એટલે સંસારના મૂળને છેદી
નાંખ્યું છે; અને પદાર્થનો નિર્ણય કરવા ઉપરાંત સ્વરૂપમાં મગ્ન થઈને ઉપશાંત થઈ ગયા છે–એવા ભાવલિંગી
સંત તે મોક્ષતત્ત્વ છે, હવે લાંબો કાળ તેઓ આ સંસારમાં નહિ રહે, અલ્પ જ કાળમાં તેઓ મોક્ષ પામશે. જેમણે
પોતાના આત્મામાં સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપી દીવો પ્રગટ કરીને, યથાર્થ તત્ત્વોનું નિશ્ચય શ્રદ્ધાન કર્યું છે તથા ચિદાનંદ
સ્વરૂપમાં લીન થઈને જે સદા ઉપશાંતરૂપ વર્તે છે–
નવાં કર્મફળને જરાય નીપજાવતા નથી, તેથી તેઓ ફરીને સંસારમાં જન્મ ધારણ કરતા નથી.
રાગથી પાર ચૈતન્યના ભૂતાર્થસ્વરૂપને જો ન અનુભવે તો તે પણ સંસારતત્ત્વ જ છે. એ સંસારતત્ત્વની વાત તો પહેલી
ઠર્યા છે..એવા ઠર્યા છે કે તેમાંથી બહાર નીકળવાના આળસુ છે–તેમાં જ મગ્ન રહે છે. પ્રશાંત થઈને
સ્વરૂપમાં જામી ગયાં છે, તેથી અયથાચારથી એટલે કે રાગાદિથી રહિત છે. વીતરાગ થઈને શાંત
નિર્વિકલ્પ રસને ઝીલે છે. આનંદના અનુભવમાં ઝૂલે છે, જ્યાં વ્યવહાર રત્નત્રયનો વિકલ્પ પણ
નથી, નિર્વિકલ્પ થઈને આનંદ
PDF/HTML Page 10 of 25
single page version
વ્યવહારનો જરાક વિકલ્પ ઊઠે તો તેટલો પણ અયથાચાર છે, આ મુનિરાજ સ્વરૂપથી બહાર
નીકળતા નહિ હોવાથી ‘અયથાચાર રહિત’ છે, ને નિત્ય જ્ઞાની છે. આવા સાક્ષાત્ શ્રમણને
મોક્ષતત્ત્વ જાણવું.
આનંદની મોજપૂર્વક પૂર્વનાં સમસ્ત કર્મોનું ફળ તેણે નષ્ટ કર્યું છે ને નવાં કર્મો જરા પણ બાંધતા નથી, તેથી તેઓ ફરીને
પ્રાણધારણરૂપ દીનતાને પામતા નથી, આ રીતે કર્મોથી મુક્ત થવાની ક્રિયારૂપે જ પરિણમી રહ્યા હોવાથી તે મુનિને
મોક્ષતત્ત્વ જાણવું.
ભાવલિંગી શ્રમણરાજને મોક્ષતત્ત્વ કહ્યા.
તજી સંગ અંતર્બાહ્યને,
આસક્ત નહિ વિષયો વિષે જે,
‘શુદ્ધ’ ભાખ્યા તેમને. ૨૭૩
સાધનનું સર્વતઃ સંક્ષેપથી કથન કરતાં આ સૂત્ર કહે છે કે સ્વરૂપગુપ્ત પ્રશાંત પરિણતિવાળા સકળ મહિમાવંત ભગવંત
શુદ્ધોપયોગી સંતો જ મોક્ષનું સાધનતત્ત્વ છે, કેમકે કર્મબંધનને તોડીને મુક્ત થવા માટેનો અતિ ઉગ્ર પ્રયત્ન તેઓ કરી
રહ્યા છે. અતિઉગ્ર પ્રયત્ન કહ્યો તે કયો?–કે અંતરમાં શુદ્ધોપયોગ વર્તે છે તે જ કર્મને છેદનાર અતિઉગ્ર પ્રયત્ન છે.
શુદ્ધોપયોગ સિવાય બીજો કોઈ ખરેખર મોક્ષનો પ્રયત્ન કે મોક્ષનું સાધન નથી.–એમ પ્રસિદ્ધ કરીને આ ત્રીજું રત્ન
અર્હંતદેવના શાસનને પ્રકાશે છે.
ભણીને ભલે મોટા મોટા પંડિત નામ ધરાવે પણ અંતરમાં જ્ઞાતાતત્ત્વ કોણ છે ને જ્ઞેયતત્ત્વ શું છે? તેનો જેને નિર્ણય
નથી તે પંડિતાઈમાં પ્રવીણ નથી પણ મૂર્ખ છે. જેણે અંતર્મુખ થઈને જ્ઞાતા અને જ્ઞેય તત્ત્વોને અનેકાન્ત વડે જાણીને
તેમનો બરાબર નિર્ણય કર્યો છે તે ભલે શાસ્ત્રો ન પઢયો હોય તો પણ તે પંડિતાઈમાં પ્રવીણ છે. આવા પાંડિત્યમાં
પ્રવીણ શુદ્ધોપયોગી સંતો પોતે જ મોક્ષના સાધન છે.
રીતે સમસ્ત અંતરંગ તથા બહિરંગ સંગતિના પરિત્યાગવડે તે સંતોએ અંતરમાં ચકચકિત અનંત શક્તિવાળા
ચૈતન્યતત્ત્વના સ્વરૂપને વિવિક્ત કર્યું છે, એટલે કે મોહાદિ પરભાવોથી ચૈતન્યના નિજ સ્વરૂપને જુદું પાડી દીધું
PDF/HTML Page 11 of 25
single page version
છે; અને તે મોક્ષસાધક સંતોની અંર્તપરિણતિ ચિદાનંદ સ્વરૂપમાં ગુપ્ત થઈ ગઈ છે, સ્વરૂપમાં એવી જામી ગઈ છે કે
જાણે સુષુપ્ત હોય...જેમ ઘોર નિદ્રામાં સૂતેલાને આસપાસના જગતનું ભાન નથી રહેતું, તેમ ચૈતન્યની અત્યંત શાંતિમાં
ઠરી ગયેલા મુનિવરોને જગતના બાહ્યવિષયોમાં જરા પણ આસક્તિ થતી નથી, અંર્તસ્વરૂપની લીનતામાંથી બહાર
નીકળવું જરાય ગોઠતું નથી; આસપાસ વનના વાઘ ને સિંહ ત્રાડ પાડતા હોય તો પણ તેનાથી જરાય ડરતા નથી કે
વળી પર્વતમાં સિંહ વાઘ સંયોગ જો..
અડોલ આસન ને મનમાં નહિ ક્ષોભતા,
પરમ મિત્રનો જાણે પામ્યા યોગ જો..
અપૂર્વ અવસર એવો ક્યારે આવશે?
પરિણતિ) તે જ મોક્ષમાર્ગ છે, તેનો ઉપચાર કરીને શુભને વ્યવહાર સાધન કહ્યું છે. ખરેખર તો જેટલો રાગ છે તે
મોક્ષના સાધનથી વિપક્ષ જ છે.
જે નથી ઓળખતો તેને તો મુનિદશાની પણ ઓળખાણ હોતી નથી. મુનિ તો શુદ્ધ પરિણતિવાળા
હોય છે, શુદ્ધરત્નત્રયના નિર્વિકલ્પ આનંદના પીણાં પીને મસ્ત થયા છે, ને શુદ્ધોપયોગવડે મોક્ષને
સાધે છે. તેમની શુદ્ધ પરિણતિ જ મોક્ષનું સાધન છે, બીજું કોઈ મોક્ષનું સાધન નથી.–એમ આ રત્ન
પ્રકાશે છે.
તાત્પર્ય સમજી લેવું, આનાથી વિરુદ્ધ તાત્પર્ય ક્યાંય પણ ન સમજવું.
અભિનંદતા થકા અતિ આસન્નભવ્ય મહામુમુક્ષુ આચાર્યદેવ કહે છે કે હું આવા શુદ્ધોપયોગને
અભેદપણે ભાવીને નમસ્કાર કરું છું, એટલે કે હું તે–રૂપે પરિણમું છું.
જેવું ‘વાચક’ પરિણમે છે તેવું જ અંદર ‘વાચ્ય’ પણ પરિણમી જ રહ્યું છે, આ રીતે સંધિબદ્ધ રચના છે,–વાચક–
છે શુદ્ધને નિર્વાણ, શુદ્ધ જ સિદ્ધ, પ્રણમું તેહને. ૨૭૪
PDF/HTML Page 12 of 25
single page version
જ છે. મોક્ષાર્થીના સકળ મનોરથની સિદ્ધિ શુદ્ધોપયોગવડે જ થાય છે. શુદ્ધોપયોગરૂપે પરિણમેલા સંતને શ્રમણપણું કહ્યું
છે, જ્ઞાન–દર્શન પણ તેને જ કહ્યા છે, નિર્વાણ પણ તેને જ છે, અને તે જ સિદ્ધ છે, અહો! તેને નમસ્કાર હો, એટલે કે
આ આત્માનું તે રૂપે પરિણમન હો.
શુદ્ધોપયોગી સંતમુનિઓને જ ખરેખરું શ્રામણ્ય છે, ને શુભોપયોગી મુનિઓને તો તેમની પાછળ પાછળ (ગૌણપણે)
લેવામાં આવે છે.
મોક્ષસાધન નથી. આવી શ્રદ્ધા પણ જે ન કરે ને રાગને જ મોક્ષસાધન માને તેને તો હજી પ્રાથમિક
સમ્યગ્દર્શનની શુદ્ધિ પણ નથી,
કહીને તેને જ અભિનંદનીય અને ઉપાદેય બતાવ્યા છે, ને શુભોપયોગીનું ગૌણપણું કહીને તે શુભરાગનું હેયપણું
બતાવ્યું છે.
શાસ્ત્રોમાં પરમ સત્ય માર્ગની રચના કરી. અહા, કેવો સત્ય માર્ગ!! કેવો ચોકખો માર્ગ!! કેવો પ્રસિદ્ધ માર્ગ!
પણ અત્યારે લોકો શાસ્ત્રના નામે પણ માર્ગની મોટી ગરબડ ઊભી કરી રહ્યા છે. શું થાય? એવો જ કાળ! પણ
સત્ય માર્ગ તો જે છે તે જ રહેવાનો છે. શુદ્ધોપયોગરૂપ સાક્ષાત્ મોક્ષમાર્ગ ત્રણે કાળે જયવંત છે, તે જ
અભિનંદનીય છે.
મનોરથ છે.
PDF/HTML Page 13 of 25
single page version
શુદ્ધોપયોગ જ મોક્ષાર્થીનો મનોરથ છે, બીજો મનોરથ નથી.
ભગવાન અર્હંતદેવના આવા શાસનને (આવા ઉપદેશને, આવા માર્ગને) આ પાંચ સૂત્રરત્નો પ્રકાશિત કરે છે.
* મોક્ષના સાક્ષાત્ સાધનરૂપ શ્રામણ્ય શુદ્ધોપયોગીને જ હોય છે, બીજાને નહિ.
* કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન પણ શુદ્ધોપયોગીને જ થાય છે, બીજાને નહિ.
* પરમ જ્ઞાન–આનંદરૂપ નિર્વાણપદ પણ શુદ્ધોપયોગીને જ થાય છે, બીજાને નહિ.
* પરમાનંદરૂપ આત્મસ્વભાવની પ્રાપ્તિરૂપ સિદ્ધ પદ પણ શુદ્ધોપયોગીને જ હોય છે, બીજાને નહિ.
–વધારે શું કહીએ! આટલાથી બસ થાઓ!! સર્વ મનોરથના સ્થાનરૂપ એવા આ શુદ્ધોપયોગને તદ્રૂપે
માર્ગ ઉપર તેના મનોરથનું ચક્ર ચાલતું નથી. શુદ્ધોપયોગવડે જ મુનિદશા અંગીકાર થાય છે. સમ્યગ્દર્શનની
ઉત્પત્તિ પણ શુદ્ધોપયોગપૂર્વક થાય છે. આ રીતે શુદ્ધોપયોગ જ ધર્મ છે, તે જ પરમાર્થ મોક્ષસાધન છે. સાક્ષાત્
શુદ્ધોપયોગરૂપ પરિણમવું તે શુદ્ધોપયોગી સંતને અભેદ નમસ્કાર છે; તેમાં નમસ્કાર કરનાર હું ને મારે નમસ્કાર
કરવા યોગ્ય બીજા– એવા સ્વપરના ભેદનો વિકલ્પ તોડીને, નિર્વિકલ્પપણે પોતે પોતાના સ્વરૂપમાં
નમ્યા..એટલે જે નમસ્કાર કરવા યોગ્ય હતા તે રૂપે પોતે જ પરિણમી ગયા..આ રીતે શુદ્ધોપયોગરૂપે પરિણમીને
આચાર્ય ભગવાને શુદ્ધોપયોગીને ભાવનમસ્કાર કર્યા, અને તેને જ સર્વ મનોરથના સ્થાન તરીકે અભિનંદન
કર્યું.
જે જાણતો, તે અલ્પકાળે સાર પ્રવચનનો લહે. ૨૭પ.
એવા અભૂતપૂર્વ સિદ્ધપદને પામે છે–એ જ આ શાસ્ત્રને જાણવાનું ફળ છે.
શિષ્યો આ ઉપદેશને જાણે છે તે ખરેખર અપૂર્વ જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ આત્માને પામે છે. જેઓ શ્રુતજ્ઞાનવડે કેવળ આત્માને
અનુભવે છે તેઓએ જ ખરેખર સમસ્ત શાસ્ત્રનું રહસ્ય જાણ્યું છે. શાસ્ત્રનો ઉપદેશ પણ એ જ છે કે જ્ઞાન ઉપયોગને
અંતરમાં વાળીને કેવળ આત્માનો અનુભવ કરવો;–તેથી જે શિષ્ય તેમ કરે છે તેણે જ સમસ્ત શાસ્ત્રના ઉપદેશને જાણ્યો
છે, અને એ રીતે આ શાસ્ત્રના ઉપદેશને જે જાણે છે તે શિષ્યવર્ગ અપૂર્વ આત્મિક સિદ્ધિને પામે છે. આ પ્રમાણે આ
પાંચમું રત્ન શાસ્ત્રના ફળને પ્રકાશે છે.
PDF/HTML Page 14 of 25
single page version
કહેવાય. પ્રથમ તો પ્રવચનસારે શું કહ્યું? કે શ્રુતજ્ઞાનને અંતર્મુખ કરીને કેવળ આત્માનો અનુભવ
કરવાનું કહ્યું એટલે કે શુદ્ધોપયોગરૂપ પરિણમવાનું કહ્યું તે ઝીલીને, શુદ્ધાત્માની સન્મુખ થઈને
શુદ્ધોપયોગરૂપે જે પરિણમે છે તે શિષ્ય જન પ્રવચનના સારરૂપ સિદ્ધપદને પામે છે.
ને તે જ શાસ્ત્રના ફળરૂપ મોક્ષપદને પામે છે.–આવું અર્હંતદેવના શાસનનું સંક્ષેપ રહસ્ય છે, બીજું જે કાંઈ છે તે બધું
આનો જ વિસ્તાર છે.
પાંચ રત્નો ઉપરના પૂ. ગુરુદેવના
પ્રવચનોનો કેટલોક સાર અહીં પ્રસિદ્ધ
કર્યો છે, તે મુમુક્ષુ જીવોને ખાસ
ઉપયોગી છે. વિસ્તૃત પ્રવચનો હવે
પછી પ્રસિદ્ધ થશે.
ગુણસ્થાને આત્માના અમૃતકુંડમાં ઝૂલે છે, તેમનો અવતાર સફળ
છે...એવા સંતમુનિવરો પણ વૈરાગ્યની બાર ભાવના ભાવીને
વસ્તુસ્વરૂપ ચિંતવે છે. વસ્તુસ્વરૂપને લક્ષમાં રાખીને વૈરાગ્યની આ
બાર ભાવનાઓ ભાવવા જેવી છે. આ ભાવનાઓને આનંદની જનની
કીધી છે; કેમકે વસ્તુસ્વરૂપ અનુસાર વૈરાગ્યની ભાવનાઓનું ચિંતવન
કરતાં ચિત્તની સ્થિરતા થઈને ભવ્ય જીવને આનંદ થાય છે, તેથી આ
ભાવનાઓ ‘ભવિકજન આનંદજનની’ છે, અને તે સાંભળતાં જ
ભવ્ય જીવોને મોક્ષમાર્ગમાં ઉત્સાહ ઊપજે છે. અહા, તીર્થંકરો પણ
દીક્ષા વખતે જેનું ચિંતન કરે એવી વૈરાગ્ય–રસમાં ઝૂલતી આ બાર
ભાવનાઓ ભાવતાં કયા ભવ્યને આનંદ ન થાય? અને કયા ભવ્યને
મોક્ષમાર્ગનો ઉત્સાહ ન જાગે? ?
PDF/HTML Page 15 of 25
single page version
આવી આવી શક્તિઓ તારામાં જ છે, તો હવે તારે
બહારમાં ક્યાં અટકવું છે! અંતરમાં તારી
શક્તિઓથી પરિપૂર્ણ સર્વગુણ–સંપન્ન તારા આત્માનું
જ અવલંબન કર, જેથી તારા ભવદુઃખની નીવેડા
આવે ને તને મોક્ષસુખ પ્રાપ્ત થાય.
કર્તૃત્વશક્તિમાં બતાવે છેઃ “થવાપણારૂપ એવો જે સિદ્ધરૂપભાવ તેના ભાવકપણામયી કર્તૃત્વશક્તિ છે.” આત્મામાં એક
આવી શક્તિ છે એટલે પોતાના નિર્મળભાવનો કર્તા પોતે જ થાય છે. પહેલાં ૨૧મી અકર્તૃત્વશક્તિમાં એમ બતાવ્યું હતું
કે જ્ઞાતા સ્વભાવથી જુદા જે સમસ્ત વિકારી પરિણામો તેનો કર્તાપણાથી નિવૃત્તસ્વરૂપ આત્મા છે; અને હવે,
જ્ઞાતાસ્વભાવ સાથે એકમેક જે અવિકારી પરિણામો તેનો કર્તા આત્મા છે–એમ આ કર્તૃત્વશક્તિમાં બતાવે છે. આ રીતે
આ ભગવાન આત્મા વિકારનો અકર્તા ને શુદ્ધતાનો કર્તા–એવા સ્વભાવવાળો અનેકાન્તમૂર્તિ છે.
સ્વયં કર્તા થઈને પોતાના સમ્યગ્દર્શન આદિ–રૂપે પરિણમે છે. સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર તે
PDF/HTML Page 16 of 25
single page version
ભાવે છે એટલે કે તેને કરે છે, એવી તેની કર્તૃત્વશક્તિ છે.
સંપ્રદાન–અપાદાન–અધિકરણરૂપ થાય છે; છ કારકરૂપ અને એવી અનંત શક્તિઓરૂપ આત્મા પોતે જ પરિણમે છે;
એ રીતે એક સાથે અનંત શક્તિઓનું પરિણમન જ્ઞાનમૂર્તિ આત્મામાં ઊછળી રહ્યું છે તેથી તે અનેકાન્તમૂર્તિ
ભગવાન છે.
કર્તા જે આત્મા તેના કરણ સંબંધી મીમાંસા (ઊંડી તપાસ, વિચારણા) કરવામાં આવતાં, નિશ્ચયે પોતાથી ભિન્ન
કરણનો અભાવ હોવાથી ભગવતી પ્રજ્ઞા જ છેદનાત્મક કરણ છે...” જુઓ, ભેદજ્ઞાનરૂપ કાર્યનો કર્તા આત્મા પોતે
જ છે, અને તેનું સાધન પણ પોતામાં જ છે. કર્તાનું સાધન ખરેખર કર્તાથી ભિન્ન હોતું નથી; કર્તાથી ભિન્ન જે
કોઈ સાધન કહેવામાં આવે તે કોઈ ખરેખર સાધન નથી. “પોતાથી ભિન્ન કરણનો અભાવ છે” એમાં તો
મહાનિયમ ભરી દીધો છે. અરે જીવ! તારા સાધનની ઊંડી તપાસ તારામાં જ કર..તારામાં જ સાધનને શોધ.
જેઓ બહારમાં સાધન શોધે છે તેઓ સાધનની ઊંડી તપાસ કરનારા નથી પણ છીછરા જ્ઞાનવાળા–
બાહ્યદ્રષ્ટિવાળા–છે. જેઓ આત્માના જ્ઞાનના સાધનની ખરી મીમાંસા કરે–ઊંડી તપાસ કરે–અંતરમાં ઊતરીને
શોધ કરે તેઓને તો પોતાની પવિત્ર પ્રજ્ઞા જ પોતાનું સાધન ભાસે છે, એ સિવાય રાગ કે પરદ્રવ્યો તેને પોતાના
સાધન તરીકે ભાસતા જ નથી. સાધન સંબંધી વિશેષ ખુલાસો હવે પછીની (૪૩ મી) શક્તિમાં આવશે અત્યારે
કર્તાશક્તિનું વર્ણન ચાલે છે.
તો શું કેવળી–શ્રુતકેવળી આ આત્માના ક્ષાયકસમ્યક્ત્વના કર્તા છે? ના. તે રૂપે થઈને તેના કર્તા થવારૂપ
કર્તૃત્વશક્તિ આત્માની જ છે, તેને કોઈ બીજાની અપેક્ષા નથી. કેમકે વસ્તુની શક્તિઓ બીજાની અપેક્ષા રાખતી
નથી.
કાર્યનો કર્તા થાય છે. આવી શક્તિવાળા આત્માને જે ભજે તેને સમ્યગ્દર્શનાદિ કાર્ય થયા વિના રહે નહિ.
તેથી તેનું જ ભજન (શ્રદ્ધા–જ્ઞાન ને લીનતા) કરવા યોગ્ય છે. અહીં આચાર્યદેવ શક્તિમાન આત્માની ઓળખાણ
કરાવે છે. આત્મશક્તિને જાણ્યા વગર બીજાને (કુદેવ–દેવી, શક્તિ–મેલડીમાતા વગેરેને) શક્તિમાન માનીને
ભજ્યાં કરે તો તેની પાસેથી કાંઈ મળે તેમ નથી. કુદેવાદિને જે ભજે છે તે તો મોટો મૂઢ છે. અરે મૂઢ! તારી
શક્તિ પરમાં નથી કે તે તને કાંઈ આપે. અહીં તો કહે છે કે આત્માની શક્તિને ઓળખ્યા વગર એકલા રાગથી
પંચપરમેષ્ઠીને ભજ્યા કરે તો તે પણ ખરેખર શક્તિમાનને ભજતો નથી પણ રાગને જ ભજે છે; પંચપરમેષ્ઠીને તે
ખરેખર ઓળખતો નથી ને તેને પંચપરમેષ્ઠીનું ભજન પણ ખરેખર આવડતું નથી. જો પંચપરમેષ્ઠીની શક્તિને
ખરેખર ઓળખીને ભજે તો તેમના જેવી પોતાના આત્માની શક્તિને જાણીને તે શક્તિમાન તરફ વળ્યા વગર
રહે નહિ. પોતાનો આત્મા જ એવો શક્તિમાન છે કે તેનું ભજન કરતાં તે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રના અનંત
નિધાન આપે છે, કેવળજ્ઞાન અને સિદ્ધદશારૂપી કાર્ય એક ક્ષણમાં કરી દેવાની તેની તાકાત છે. આવી શક્તિવાળા
આત્માનું ભજન તે જ પરમાર્થ ભક્તિ છે, તેનું ફળ મુક્તિ છે.
PDF/HTML Page 17 of 25
single page version
એક વાર કોઈ માણસે સાધુ પાસે જઈને પૂછયુંઃ હે સ્વામી! મારાથી વિશેષ કાંઈ થઈ શકતું નથી, માટે મને કોઈ
એવો સહેલો ઉપાય બતાવો કે મારી મુક્તિ થાય!! સાધુએ કહ્યુંઃ
કપડાં ઉંદર કોતરી ગયેલ; તેને ગુસ્સો આવ્યો.. પણ ત્યાં તો તરત સાધુનું વચન યાદ આવ્યું અને એમ થયું કે
બસ! આ ઉંદર શક્તિમાન છે માટે તેને ભજવું. આમ હજી વિચાર કરે છે ત્યાં તો બિલ્લીબાઈએ ઉંદરભાઈ ઉપર
ઝપટ મારી, ને ઉંદરભાઈ તો ઊભી પૂંછડીએ ભાગ્યા. તરત જ તે માણસનો વિચાર બદલાયો કે “બિલાડી ઉંદર
કરતાં વધુ શક્તિમાન છે માટે તેને ભજવી...થોડા દિવસ બિલાડીનું ભજન કર્યું ત્યાં તો એક વાર કુતરાએ
‘હા..ઉ’ કર્યું ને બિલાડી તો “મ્યાં..ઉં” કરતી ભાગી...ત્યારથી તે માણસ કુતરાને વધુ શક્તિમાન જાણીને તેને
ભજવા લાગ્યો. એક વાર કુતરું રસોડામાં ઘૂસી ગયેલું ને તેની સ્ત્રીએ કુતરા ઉપર વેલણ ઊગામ્યું ત્યાં તો કુતરું
ભાગ્યું એટલે તે માણસને થયું કે બધા કરતાં આ સ્ત્રી જ શક્તિમાન લાગે છે; આથી તે મૂરખો પોતાની સ્ત્રીને
ભજવા લાગ્યો. એક વાર તેની સ્ત્રી દાળમાં મીઠું નાંખતાં ભૂલી ગઈ તેથી ગુસ્સે થઈને તેણે સ્ત્રી ઉપર જ્યાં
લાકડી ઊગામી ત્યાં તો સ્ત્રી રાડ પાડતી પાડતી ભાગી ગઈ. તરત જ આ ભાઈસાહેબની આંખ ઊઘડી ગઈ કે
અરે! હું તો અત્યાર સુધી આને શક્તિમાન જાણીને ભજતો હતો, પરંતુ મારાથી તો તે બીએ છે, માટે હું જ
શક્તિમાન લાગું છું, તેથી હવે બીજાનું ભજન છોડીને મારે મને જ ભજવો. (સિદ્ધાંત સમજાવવા માટેનું આ એક
કલ્પિત દ્રષ્ટાંત છે.) જેમ તે મૂરખો કૂતરાં–બિલાડાંને ભજવા લાગ્યો તેમ તીવ્ર અજ્ઞાનવશ જીવો ધરણેન્દ્ર–
પદ્માવતી–શીતળા–મેલડી વગેરે અનેક કુદેવ દેવતાને ભજે છે, ત્યાંથી જરાક આઘા ચાલે તો નિમિત્તને અને
કર્મપ્રકૃતિને જ બળવાન માનીને તેને જ ભજે છે; કદાચિત્ એથી પણ જરાક આગળ ચાલે તો અંદરના
શુભરાગથી લાભ માનીને તેના ભજનમાં અટકી જાય છે. પણ જ્યારે શ્રીગુરુ પાસે જઈને પૂછે છે કે પ્રભો!
અત્યાર સુધી મેં અનેક દેવ–દેવતાને ભજ્યાંં, નિમિત્તોને ભજ્યા, પૂજા–ભક્તિ કરી કરીને શુભરાગને પણ બહુ
ભજ્યો, છતાં મારી મુક્તિ કેમ ન થઈ? ત્યારે શ્રીગુરુ કહે છેઃ હે ભાઈ! સાંભળ!! અત્યાર સુધી જેને જેને તેં
ભજ્યાં એ કોઈનામાં એવી શક્તિ નથી કે તને મુક્તિ આપે. મુક્તિ આપે એવી શક્તિ તો તારા આત્મામાં જ છે,
માટે તે શક્તિમાનને ઓળખીને તેને ભજ, તો જરૂર મુક્તિ થાય. શક્તિમાનને ભૂલીને બીજાને ભજે તો મુક્તિ
ક્યાંથી થાય? માટે શક્તિમાનને ભજ. તારા આત્મામાં જ એવી અચિંત્યશક્તિ છે કે તે તારી મુક્તિનું સાધન
થાય. તારી મુક્તિનું કાર્ય કરી દ્યે એવી શક્તિ તો તારા આત્મામાં જ છે, જગતમાં બીજા કોઈમાં પણ એવી શક્તિ
નથી કે તારી મુક્તિનું કાર્ય કરી દ્યે, માટે અંતર્મુખ થઈને તું તારા આત્માને જ ભજ.
શુદ્ધ આત્મસ્વભાવને જ ભજો.–આવો સંતોનો ઉપદેશ છે. શ્રી પ્રવચનસારની ટીકામાં શ્રી જયસેનાચાર્ય કહે છે કેઃ
‘પંચાસ્તિકાયમાં જીવાસ્તિકાય ઉપાદેય છે, તેમાં પણ પંચપરમેષ્ઠી ઉપાદેય છે, તે પંચપરમેષ્ઠીમાં પણ અર્હત્ અને સિદ્ધ
ઉપાદેય છે, તેમાં પણ સિદ્ધ ઉપાદેય છે; અને વસ્તુતઃ (પરમાર્થે), રાગાદિરહિત અંતર્મુખ થઈને, સિદ્ધજીવોની સદ્રશ
પરિણમેલો સ્વકીય આત્મા જ ઉપાદેય છે.
પોતે જ થાય છે; આત્મા પોતે જ જ્ઞાનશક્તિવડે કેવળજ્ઞાનનો કર્તા થાય છે. આત્મા પોતે જ ચારિત્રશક્તિવડે ચારિત્રનો
કર્તા થાય છે. એ રીતે પોતાની અનંતશક્તિના કાર્યના કર્તાપણે આત્મા પોતે જ થાય છે–એવી તેની કર્તૃત્વશક્તિ છે.
પર્યાયમાં
PDF/HTML Page 18 of 25
single page version
છે. જ્યાં એમ કહ્યું છે કે ‘કર્તાપણું આત્માનો સ્વભાવ નથી’ ત્યાં તો વિકારના અને જડકર્મના કર્તાપણાની વાત છે.
અને અહીં તો નિર્મળ–પર્યાયરૂપ કાર્યના કર્તાપણાની વાત છે,–આ કર્તાપણું તો આત્માનો ત્રિકાળી સ્વભાવ છે.
જ્ઞાનાનંદસ્વભાવી અનંત શક્તિસંપન્ન ભગવાન આત્માને જાણીને જ્યાં તેનો આશ્રય કર્યો ત્યાં આત્માની
કર્તૃત્વશક્તિને લીધે જ્ઞાનગુણે કર્તા થઈને જ્ઞાનભાવરૂપ કાર્ય કર્યું, શ્રદ્ધાગુણે કર્તા થઈને સમ્યગ્દર્શનરૂપી કાર્ય કર્યું,
આનંદગુણે કર્તા થઈને અતીન્દ્રિય આનંદનું વેદન આપ્યું; એ રીતે અનંતા ગુણોએ કર્તા થઈને પોતપોતાની નિર્મળ
પર્યાયરૂપ કાર્યને કર્યું કર્તૃત્વ–શક્તિવાળા આત્માને ઓળખતાં આત્મા પોતાના નિર્મળ ભાવનો જ કર્તા થાય છે ને
વિકારનું કર્તાપણું તેને રહેતું નથી. કર્તાશક્તિવાળો આત્મસ્વભાવ ત્રિકાળ એકરૂપ છે, તે એકરૂપ સ્વભાવમાં એકતાથી
નિર્મળ–એકરૂપ કાર્ય જ થયા કરે છે. આત્માની કર્તાશક્તિ એવી નથી કે આત્મા રાગનો કર્તા થાય; આત્માની
કર્તાશક્તિ તો એવી છે કે તે નિર્મળ ભાવોનો જ કર્તા થાય. જ્યાં એકલું વિકારનું કર્તાપણું છે ત્યાં આત્માની
કર્તાશક્તિની પ્રતીત નથી.
તો આત્મામાં નથી. હા, એક ક્ષણમાં સમસ્ત વિશ્વને સાક્ષાત્ જાણવાનું કાર્ય કરે એવી કર્તાશક્તિ આત્મામાં છે.
આત્માની શક્તિનું કાર્ય તો આત્મામાં હોય કે બહારમાં હોય? આત્માની અનંત શક્તિઓ છે તે બધીયે શક્તિઓનું
કાર્ય આત્મામાં જ થાય છે, એક પણ શક્તિ એવી નથી કે આત્માથી બહાર કાંઈ કાર્ય કરે. અહો! મારો આત્મા,
મારી બધી શક્તિઓ, ને બધી શક્તિઓનું કાર્ય–એ બધું ય મારા અંતરમાં જ સમાય છે,–આવી અંર્તદ્રષ્ટિ કરવી તે
અપૂર્વ કલ્યાણ છે.
માટે તેનો કર્તા બીજો કોઈ હશે–એમ નથી. આત્મા જ સ્વયં તે–રૂપે પરિણમીને કર્તા થાય છે. ધર્મી જાણે છે કે મારો જે
સાધકભાવ છે તેનો હું જ સ્વયં કર્તા છું, મારા આત્મામાં જ તેના કર્તા થવાની તાકાત છે. પોતાના કાર્ય માટે બીજો કોઈ
કર્તા જોઈએ એવું પરાધીન વસ્તુસ્વરૂપ નથી. કાર્યથી જુદો કોઈ કર્તા નથી, ને કર્તાનું કાર્ય પોતાથી જુદું નથી; એ જ
પ્રમાણે સાધન વગેરે પણ જુદા નથી.–આમ અનંત શક્તિથી અભેદ આત્મસ્વભાવની પ્રતીત કરીને પરિણમતાં
સમ્યગ્દર્શનથી માંડીને સિદ્ધદશા સુધીના નિર્મળ કાર્યો સિદ્ધ થઈ જાય છે. દ્રવ્યની એક કર્તાશક્તિમાં તેના બધાય ગુણોના
કાર્યોનું કર્તાપણું સમાઈ જાય છે; એટલે કર્તાશક્તિને શોધવા માટે ગુણભેદ ઉપર જોવાનું નથી રહેતું પણ અખંડ દ્રવ્ય
ઉપર જોવાનું રહે છે. અખંડ આત્મદ્રવ્યની સન્મુખ જોતાં જ તેની પરિપૂર્ણ શક્તિઓ પ્રતીતમાં આવે છે, ને વીતરાગી
શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર પ્રગટે છે.
નહિ. મારી અનંતી શક્તિઓ મારા આત્માના જ આશ્રયે છે, હું જે કાર્ય (સમ્યગ્દર્શનાદિ) કરવા માંગું છું તે મારા
આત્માના જ આશ્રયે થાય છે–એમ નિર્ણય કરીને સ્વભાવનો આશ્રય કરતાં વીતરાગભાવ થાય છે, તે ધર્મ છે, તે જૈન
શાસનનો સાર છે, તે સંતોનું ફરમાન છે, ને તે જ સર્વ શાસ્ત્રોનો ઉપદેશ છે.
જ કર્તૃત્વ છે. પર્યાય દ્રષ્ટિથી જોતાં ક્ષણિક વિકારનું કર્તૃત્વ છે, પરંતુ તેટલો જ આત્મા માને તો તેણે આત્માના
સ્વભાવને જાણ્યો નથી.
PDF/HTML Page 19 of 25
single page version
સ્વભાવની દ્રષ્ટિમાં ધર્માત્મા નિર્મળ ભાવરૂપે પરિણમીને તેનો જ કર્તા થાય છે.
આત્મસ્વભાવને કબૂલતાં સાધક પર્યાય તો થઈ જ જાય છે. જ્યાં આત્મસ્વભાવને કબૂલ્યો ત્યાં તે સ્વભાવ પોતે
સાધકપર્યાયનો કર્તા થાય છે, ને ત્યાં વિકારનું કર્તાપણું રહેતું નથી. સાધક પોતાના અખંડ આત્મસ્વભાવને સાથે ને
સાથે રાખીને તેમાં જ એકત્વપણે પરિણમન કરે છે એટલે તેને નિર્મળ–નિર્મળ પર્યાયો જ થાય છે. આ અંતદ્રષ્ટિનો
વિષય છે. અને આવી અંતદ્રષ્ટિથી જ ધર્મ થાય છે.
પરિણમવાનો મારો સ્વભાવ નથી. આવા શુદ્ધ આત્મસ્વભાવને જાણીને તેમાં જ્ઞાનને એકાગ્ર કર્યું ત્યાં આખું જૈનશાસન
આવી ગયું. આત્મા જ્યાં પોતાના સ્વભાવરૂપે પરિણમ્યો ત્યાં મોહ–રાગ–દ્વેષાદિ વેરીઓ જીતાઈ ગયા, એટલે તેમાં
જૈનશાસન આવી ગયું.
બીજી કોઈ રીતે જૈનધર્મ થતો નથી; અને આવા જૈન ધર્મ વિના કદી કોઈને ક્યાંય કોઈ રીતે મુક્તિ થતી નથી.
થાય એમ બનતું નથી. માટે દ્રવ્યદ્રષ્ટિવાળો જીવ વિકારનો કર્તા થતો નથી, તે તો નિર્મળ પર્યાયરૂપ થઈને તેનો જ
કર્તા થાય છે. જેમ સોનું કર્તા થઈને સોનાની અવસ્થારૂપે થાય, પણ સોનું કર્તા થઈને લોઢાની અવસ્થારૂપ ન
થાય; તેમ આત્માનો એવો સ્વભાવ છે કે તે કર્તા થઈને પોતાની સ્વભાવદશાને કરે; પણ તે કર્તા થઈને વિકારને
કરે એવો આત્માનો સ્વભાવ નથી. કર્તાનું ઇષ્ટ તે કર્મ છે; કર્તા એવા આત્મામાં રાગાદિ વિકારીભાવો તે ઇષ્ટ
નથી, તે તો તેનાથી વિપરીત છે, માટે તે ખરેખર કર્તાનું કર્મ નથી. સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ નિર્મળપર્યાયો
જ આત્મસ્વભાવ સાથે એકમેક થતી હોવાથી આત્માનું ઇષ્ટ છે, ને તે જ કર્તાનું કર્મ છે. આવા કાર્યનો કર્તા
થવાનો આત્માનો સ્વભાવ છે.
છે. આવા ‘કર્તા’ ને જ્યાં લક્ષમાં લીધો ત્યાં સાધક–પર્યાય સમ્યગ્દર્શનાદિની સિદ્ધિ થઈ; અને તે સિદ્ધરૂપ ભાવના
કર્તાપણે આત્મા પરિણમ્યો..એટલે કે તે ધર્મી થયો.
હોતી નથી. જેને પુણ્યની કે સંયોગની રુચિ–હોંસ–ઉત્સાહ છે તેને ધર્મની રુચિ–હોંસ કે ઉત્સાહ નથી. જેને પુણ્યની
હોંસ હોય તે પુણ્યરહિત આત્મા તરફ કેમ વળે? જેને સંયોગની હોંસ હોય તે અસંયોગી આત્મા તરફ કેમ વળે?
જેને ચૈતન્યસ્વભાવની જ હોંસ છે તે જ ચૈતન્યસ્વભાવ તરફ વળીને મુક્તિ સાધે છે. અને જેને સંયોગની કે
રાગની હોંસ છે તે અસંયોગી–વીતરાગી ચૈતન્યસ્વભાવનો અનાદર કરીને સંસારની ચારે દુર્ગતિમાં રખડે છે.
PDF/HTML Page 20 of 25
single page version
ચિંતાનિરોધરૂપ ધ્યાન થયું. પરનો હું કર્તા ને મારી પર્યાય પરથી થાય–એમ જે માને તેને પરની ચિંતા છૂટે નહિ ને
સ્વમાં એકાગ્રતા થાય નહિ; એટલે આત્માનું ધ્યાન તેને થાય નહિ; અને આત્માના ધ્યાન વગર વીતરાગભાવરૂપ ધર્મ
થાય નહિ.
સુપ્રસિદ્ધ ૧પમી ગાથામાં આચાર્યદેવે એ જ વાત સ્પષ્ટ બતાવી છે કે જે શુદ્ધ આત્માની અનુભૂતિ છે
તે સમસ્ત જિનશાસનની અનુભૂતિ છે; શુદ્ધાત્માને જે જાણે છે તે સમસ્ત જિનશાસનને જાણે છે. આ
મહાસિદ્ધાંત અને જૈનશાસનનું રહસ્ય છે.
નિરાલંબી આત્માને અડીને તેમની વાણી નીકળી છે. આવા વીતરાગી સંતોનો, ચૈતન્યપદને પ્રાપ્ત કરાવનારો પરમ
હિત–ઉપદેશ પામીને આત્માને ઊંચે ઊંચે લઈ જવો એટલે કે અંતર્મુખ થઈને આત્માની ઉન્નતિ કરવી તે જ જિજ્ઞાસુ
આત્માર્થી જીવોનું કર્તવ્ય છે.
તારી દીનતા છે. એ દીનતા છોડ, ને તારી પ્રભુતાને ધારણ કર. જે જીવ પોતાના આત્માની પ્રભુતાને તો
સ્વીકારતો નથી ને એકલી બાહ્યદ્રષ્ટિથી ભગવાન પાસે જઈને કહે છે કે “હે ભગવાન! તમે પ્રભુ છો..હે
ભગવાન! મારું હિત કરો..મને પ્રભુતા આપો!” તો ભગવાન તેને કહે છે કે રે જીવ! તારી પ્રભુતા અમારી
પાસે નથી, ભાઈ! તારામાં જ તારી પ્રભુતા છે, માટે તારા અંતરમાં વળ..અંર્તદ્રષ્ટિ કરીને અંતરમાં જ તારી
પ્રભુતાને શોધ. જેમ અમારી પ્રભુતા અમારામાં છે તેમ તારી પ્રભુતા તારામાં છે; તારો આત્મા જ પ્રભુતાથી
ભરેલો છે; તારા આત્માને સર્વથા દીન માનીને બહારથી તું પ્રભુતા શોધીશ તો તને તારી પ્રભુતા નહિ મળે.–
‘દીન ભયો પ્રભુ પદ જપે મુક્તિ કહાંસે હોય?’ પોતામાં પ્રભુતા ભરેલી છે તેને તો માનતો નથી ને બહારમાં
ભટકે છે તેને તો મિથ્યાત્વને લીધે પામરતા થાય છે. રાગ હોવા છતાં, રાગ જેટલો તૂચ્છ–પામર હું નહિ પણ હું
તો પ્રભુત્વશક્તિથી ભરેલો છું,–એમ રાગને ઓળંગી જઈને પોતાની પ્રભુતાનો સ્વીકાર કરવો તે અપૂર્વ
પુરુષાર્થ છે. પોતાની પ્રભુતાને ભૂલીને જીવ સંસારમાં રખડયો છે, ને પોતાની પ્રભુતાની સંભાળ કરવાથી જીવ
પોતે પરમાત્મા થઈ જાય છે. દેહથી પાર રાગથી પાર આત્માની પ્રભુતાને અપૂર્વ પ્રયત્નવડે જ્યાં સુધી ન
ઓળખે ત્યાં સુધી ભેદજ્ઞાન–સમ્યગ્જ્ઞાન થાય નહિ, ને સમ્યગ્જ્ઞાન વગર અજ્ઞાનીને ધર્મ કેવો? માટે જેણે
ખરેખર ધર્મ કરવો હોય–ધર્મી થવું હોય તેણે અપૂર્વ ઉદ્યમ કરીને પોતાના આત્મસ્વભાવની ઓળખાણથી
ભેદજ્ઞાન કરવું જોઈએ. ભેદજ્ઞાની જીવ પોતાના સ્વભાવના આશ્રયે નિર્મળ–પર્યાયરૂપે પરિણમીને તેનો જ કર્તા
થાય છે, ને વિકારનો કર્તા થતો નથી; એનું નામ ધર્મ છે.
સર્વગુણસંપન્ન તારા આત્માનું જ અવલંબન કર..જેથી તારા ભવદુઃખથી નીવેડા આવે..ને તને મોક્ષસુખ પ્રાપ્ત
થાય.