PDF/HTML Page 1 of 25
single page version
PDF/HTML Page 2 of 25
single page version
ભવરહિત વીતરાગી પુરુષની વાણી! આત્માના
પરમશાંતરસને બતાવનારી આ વાણી અપૂર્વ
છે...વીતરાગી સંતોની વાણી પરમ અમૃત છે...ભવરોગનો
નાશ કરનાર એ અમોઘ ઔષધ છે.
PDF/HTML Page 3 of 25
single page version
ને શુક્રવાર સુધીના દસ દિવસો દસલક્ષણી ધર્મ
અર્થાત્ પર્યુષણપર્વ તરીકે ઊજવાશે. આ દિવસો
દરમિયાન ઉત્તમ ક્ષમાદિ ધર્મો ઉપર પૂ. ગુરુદેવના
ખાસ પ્રવચનો થશે.
ફરિયાદ કરવી.
‘આત્મધર્મ’ નું વાર્ષિક લવાજમ રૂા. ચાર લેવામાં આવે છે.
ઇન્દ્રિય તરફના વલણમાં કે ઇન્દ્રિયવિષયોમાં જે જીવ સુખ માને છે તે જીવ મુક્તિના વિષયાતીત અતીન્દ્રિય
જે જીવ, ‘કેવળી ભગવંતોને ઇન્દ્રિયો વગર જ આત્માનું અતીન્દ્રિય સુખ છે’–એમ સ્વીકારે છે તે જીવ
અતીન્દ્રિય સ્વભાવની સન્મુખ થઈને, અતીન્દ્રિય સુખના અંશનો સ્વાદ ચાખીને જ સિદ્ધોના અતીન્દ્રિય સુખનો
આસન્નભવ્ય છે એટલે કે નીકટ–મોક્ષગામી છે.
ઉત્તમઃ– ના; પ્રથમ તો, પ્રતિકૂળતાને દુઃખ માનવું તે જ ભૂલ છે. પ્રતિકૂળ સંયોગનું દુઃખ નથી પણ મોહનું દુઃખ
ટળે કે ન પણ ટળે, પરંતુ તે પ્રતિકૂળતાના પ્રસંગ વખતેય આત્માના અતીન્દ્રિય સુખનું આસ્વાદન (અમુક અંશે) વર્તે
જ છે, માટે પ્રતિકૂળતાથી ડરીને આત્માની સમજણના ઉદ્યમમાં હતાશ થવું તે યોગ્ય નથી, પરંતુ ગમે તેવી પ્રતિકૂળતાથી
પણ ન ડરતાં, નિર્ભયપણે આત્માની સમજણનો ને અનુભવનો એકધારો ઉદ્યમ કરવો તે જ દુઃખ મટવાનો ને સુખી
થવાનો ઉપાય છે.
PDF/HTML Page 4 of 25
single page version
અંક ૧૦ મો રામજી માણેકચંદ દોશી ૨૪૮૪
જયપુર નગરીમાં પધાર્યા તે પ્રસંગે ચૈત્ર
૧૨ના રોજ ત્યાં મહિલા સંમેલન થયું હતું,
જેમાં ૧૨–૧૩ હજાર બહેનોની હાજરી
હતી; તેઓની ખાસ વિનંતિથી પૂ. ગુરુદેવે
લગભગ દસ મિનિટ આશીર્વાદરૂપ
પ્રવચન કર્યું હતું.. તેમાં કહ્યું હતું કેઃ–
અત્યારે પણ એવી સ્ત્રીઓ છે. સવાર્થસિદ્ધિના દેવો–કે જેઓ મનુષ્ય થઈને સીધા મોક્ષ પામવાના છે તેઓને ચોથી
ભૂમિકા છે, અને સ્ત્રીઓ પોતાના આત્માના આનંદનું સ્વસંવેદન કરીને દેવથી પણ ઊંચી ભૂમિકા (–પાંચમું ગુણસ્થાન)
પ્રગટ કરી શકે છે. “અમે તો સ્ત્રી છીએ તેથી અમારાથી શું ધર્મ થઈ શકે”–એમ ન માનવું. સ્ત્રીનો આત્મા પણ પાંચમા
ગુણસ્થાન સુધી પહોંચી શકે છે અને દેવોથી
PDF/HTML Page 5 of 25
single page version
આત્મા તેનાથી ભિન્ન છે–એનું ભાન કરવું જોઈએ. જેમ સોનાની અનેક લગડી હોય, તેમાં કોઈ ઉપર હાથીના
ચિત્રવાળું કપડું વીંટયું હોય, કોઈ ઉપર મનુષ્યના ચિત્રવાળું કપડું વીંટયું હોય,–પણ તેથી કાંઈ અંદરની લગડી જુદી જુદી
થઈ જતી નથી, લગડી તો બધી એક સરખી જ છે. તેમ દરેક આત્મા ચૈતન્યમૂર્તિ સોનાની લગડી જેવો છે; તેના ઉપર
કોઈને સ્ત્રીનું શરીર છે, કોઈને પુરુષનું શરીર છે, કોઈને હાથી વગેરેનું શરીર છે; એમ ભિન્ન ભિન્ન શરીરો હોવા છતાં,
આત્મા તો તેનાથી જુદો ચૈતન્યમૂર્તિ છે, માટે “હું સ્ત્રી હું પુરુષ” એવી બુદ્ધિ છોડીને, “હું તો જ્ઞાનમૂર્તિ આત્મા છું”
એવી સમજણ કરવી જોઈએ.
માતા છો...જગત્પૂજ્ય છો...ત્રિલોકપૂજ્ય તીર્થંકરને જન્મ દેનારાં આપ છો...આપની કુંખ ધન્ય છે...તીર્થંકર ભગવાનને
જન્મ દેનારી માતા પણ અલ્પકાળમાં જ (ત્રીજે ભવે) મોક્ષ પામનાર હોય છે.
ને તેમાં જ આત્માનો ઉદ્ધાર છે...વ્યક્તિ પોતાનો સુધાર કરે તેમાં સમાજનો ઉદ્ધાર થઈ જાય છે. ‘સમાજ’ એ પણ
વ્યક્તિઓના સમૂહથી બનેલો છે એટલે વ્યક્તિ સુધરતાં સમાજ સુધરે છે. સમાજની દરેક વ્યક્તિએ પોતપોતાનો સુધાર
કરવાનો છે; બીજી વ્યક્તિનું સુધરવું–બગડવું તો તે વ્યક્તિના આધારે છે, પોતાનું સુધારી લેવું તે પોતાના હાથમાં છે.
માટે સત્સમાગમે સાચું જ્ઞાન કરીને, આત્માના સ્વસંવેદનવડે પોતે પોતાના આત્માનું સુધારી લેવું–એ જ અમારો ઉપદેશ
છે ને એ જ અમારા આશીર્વાદ છે.
જાય છે, અને કોઈને સ્ત્રીદેહ હોવા છતાં અંતરમાં આત્માનું ભાન પ્રગટ કરીને એકાદ બે ભવમાં મોક્ષ પામી જાય છે,
માટે દેહ ઉપર ન જોતાં દેહથી ભિન્ન આત્માનો બોધ કરવો. લોકો તો મોટા મોટા ભાષણો કરીને બહારની ધમાધમ
કરવાનું કહેશે, પરંતુ અમારો એ વિષય નથી, આત્માનો બોધ કેમ થાય–તે જ અમારો વિષય છે; માટે આત્માનું ભાન
કરવું અને સત્સમાગમે તેની ઓળખાણનો પ્રયત્ન કરવો કે જેથી ફરીને સ્ત્રી અવતાર ન મળે ને અલ્પકાળમાં મુક્તિ
થઈ જાય;–એ જ અમારા આશીર્વાદ છે.
PDF/HTML Page 6 of 25
single page version
દ્રવ્યથી, ક્ષેત્રથી, કાળથી ને ભાવથી) સત્પણું છે ને પર ચતુષ્ટયથી અસત્પણું છે.–સર્વજ્ઞ
ભગવાને જોયેલો આવો વસ્તુસ્વભાવ છે.
કહેવાયું; તે તત્ત્વોને રાગ અને વિકલ્પથી પાર એવા ભાવશ્રુતજ્ઞાનવડે જાણતાં
સમ્યગ્જ્ઞાનની પ્રસિદ્ધિ થાય છે. આ રીતે સમ્યગ્જ્ઞાનની પ્રસિદ્ધિ કરાવવા અર્થે આ શાસ્ત્રનો
ઉપદેશ છે.
તેની ઉત્પત્તિ થતી નથી.
’; એટલે કે સ્વ–રૂપે જે સત્ છે તે જ
જો એમ હોય તો પદાર્થનું કાંઈ સ્વરૂપ જ નથી રહેતું. અર્થાત્ તે સત્ પણ નથી સિદ્ધ થતું કે
–આવું અનેકાન્તરૂપ વસ્તુસ્વરૂપ છે.
રાગાદિરૂપે જ સ્વ–સત્તા માનવી તે ભ્રમણા છે, તે આત્મભ્રાંતિ છે, ને તે જ સંસારનું મૂળ છે.
PDF/HTML Page 7 of 25
single page version
પર્યાય નથી.
સ્વસંવેદન કરવું તે મુક્તિનો માર્ગ છે.
પ્રભુતામાં પરની સત્તા જ નથી, તો પર તેને શું કરે? પણ પરને લીધે મારું કંઈ થાય ને
મારે લીધે પરનું કંઈ થાય–એવી ભ્રમણા જીવને અંતર્મુખ થવા દેતી નથી, અને અંતર્મુખતા
નિશ્ચય–વ્યવહારના બધાય ખુલાસા થઈ જાય છે, ક્યાંય નિમિત્તાધીન બુદ્ધિ કે
પરાધીનબુદ્ધિ રહેતી નથી, સ્વરૂપની અંતર્મુખતામાં પરમ શાંતરસરૂપ અમૃતનું વેદન
પૂ. ગુરુદેવે વહેવડાવેલી અમૃતધારાનું પાન કરો..
.. એ અમૃતરસના પાનથી અમર પદની પ્રાપ્તિ થશે.
PDF/HTML Page 8 of 25
single page version
PDF/HTML Page 9 of 25
single page version
અમૃતચંદ્ર આચાર્યદેવે અદ્ભુત વર્ણન કર્યું છે. તેમાંથી ૪૬ શક્તિઓનું ઘણું સરસ વિવેચન થઈ ગયું, હવે છેલ્લી
સંબંધશક્તિ છે. “સ્વભાવમાત્ર સ્વ–સ્વામીત્વમયી સંબંધશક્તિ આત્મા છે.”
આત્માનો પર સાથે સંબંધ નથી બતાવતી, પણ પર સાથેનો સંબંધ તોડાવીને સ્વમાં એક્તા કરાવે છે; આ રીતે
આત્માના એકત્વવિભક્ત સ્વરૂપને બતાવે છે. સમકિતી ધર્માત્મા એમ અનુભવે છે કે–
કંઈ અન્ય તે મારું જરી પરમાણુમાત્ર નથી અરે!
પરદ્રવ્ય સાથે જરા પણ સંબંધ ભાસતો નથી.
અને અસંયુક્ત દેખે છે તે સર્વ જિનશાસનને દેખે છે;
નિશ્ચયથી સમસ્ત જિનશાસનની અનુભૂતિ છે...જુઓ, આચાર્યભગવાન સ્પષ્ટ કહે છે કે પરના સંબંધ વગરના શુદ્ધ
આત્માની અનુભૂતિ તે જ જૈનધર્મ છે. ખરેખર આત્માનો સ્વભાવ રાગના પણ સંબંધ વગરનો છે. જે જીવ પોતાના
આત્માને કર્મના સંબંધવાળો ને વિકારી જ દેખે છે પણ કર્મના સંબંધ રહિત અને રાગાદિ રહિત એવા પોતાના શુદ્ધ
સ્વભાવને નથી દેખતો તેણે જિનશાસનને જાણ્યું નથી, ને તેના આત્મામાં જૈનધર્મ પ્રગટયો નથી. જ્ઞાનદર્શનસ્વભાવ જ
હું છું, ને જ્ઞાનદર્શન સ્વભાવથી જુદા બીજા જે કોઈ ભાવો છે તે હું નથી, તે બધાય મારા સ્વરૂપથી બાહ્ય છે.–આ પ્રમાણે
જ્ઞાનદર્શનસ્વભાવમાં એકત્વપણે ને બીજા સમસ્ત પદાર્થોથી વિભક્તપણે પોતાના આત્માને અનુભવવો તે જૈનધર્મ છે,
આવા આત્માને જાણ્યા વગર ખરેખર જૈનપણું થાય નહિ.
જ થાય. જો પરને પરરૂપે જાણે ને સ્વને જ સ્વ–રૂપે જાણે તે નિઃશંકપણે પોતાના સ્વરૂપમાં એકાગ્રતાથી સુખી જ થાય.
तस्यैवाभावतो बद्धा बद्धा ये किल केचन।।
–જે એમ ધ્યાવે, ધ્યાનકાળે જીવ તે ધ્યાતા બને.’ ૧૯૧
PDF/HTML Page 10 of 25
single page version
છે.” જુઓ, ધર્મી પોતાના આત્મામાંથી પરદ્રવ્યનો સંબંધ ખંખેરી નાંખે છે, ને એક શુદ્ધ જ્ઞાનસ્વરૂપે જ પોતાના
આત્માને ધ્યાવે છે. “પ્રથમ તો હું સ્વભાવથી જ્ઞાયક જ છું; કેવળ જ્ઞાયક હોવાથી મારે વિશ્વની સાથે પણ સહજ
જ્ઞેયજ્ઞાયકલક્ષણ સંબંધ જ છે, પરંતુ બીજા સ્વસ્વામીલક્ષણાદિ સંબંધી નથી; તેથી મારે કોઈ પ્રત્યે મમત્વ નથી, સર્વત્ર
નિર્મમત્વ જ છે.”–મોક્ષ–અધિકારી જીવ આવા જ્ઞાયકસ્વભાવી આત્માનો નિર્ણય કરીને સર્વ ઉદ્યમથી પોતાના
શુદ્ધાત્મામાં જ પ્રવર્તે છે. (જુઓ, પ્રવચનસાર ગા. ૨૦૦ ટીકા) જે જીવ પર સાથે કર્તાકર્મપણું, સ્વ–સ્વામીપણું વગેરે
સંબંધ જરા પણ માને તે જીવ પરનું મમત્વ છોડીને પોતાના જ્ઞાયકસ્વભાવમાં પ્રવર્તી શકતો નથી, તે તો રાગ–દ્વેષ–
મોહમાં જ પ્રવર્તે છે, તે ખરેખર મોક્ષનો અધિકારી નથી.
શું સ્વરૂપ છે મારું ખરું?
કોના સંબંધે વળગણા છે!
રાખું
શાંતભાવે
સિદ્ધાંત તત્ત્વો અનુભવ્યાં.”
મારું સ્વ નથી ને હું તેનો સ્વામી નથી. નિયમસારમાં કહે છે કે આ સ્ત્રીપુત્રાદિક કોઈ તારા સુખ–દુઃખના ભાગીદાર થતા
નથી, તે તો પોતાની આજીવિકા માટે ધૂતારાઓની ટોળી તને મળી છે. જો તું એને પોતાના માનીશ તો તું ધુતાઈ
જઈશ. (જુઓ ગા. ૧૦૧ની ટીકા.) એ સ્ત્રી પુત્રાદિક કોઈ આ આત્માના સંબંધી ખરેખર નથી. તીર્થંકર ભગવાન વગેરે
આરાધક જીવો માતાના પેટમાં હોય ત્યારે પણ પોતાના આત્માને આવો જ જાણે છે, પર સાથે જરાય સંબંધ માનતા
નથી. કેમ કે–
હું તો ખરે જ્ઞાતા જ, તેથી નહિ પરિગ્રહ મુજ બને. ૨૦૮
નથી, હું આનો સ્વામી નથી’ એમ જાણતો થકો પર દ્રવ્યને પરિગ્રહતો નથી.” (–સમયસાર ગા. ૨૦૭ ટીકા)
(લાચારીથી) પણ મને અજીવપણું આવી પડે. મારું તો એક જ્ઞાયકભાવ જ સ્વ છે, ને તેનો જ હું સ્વામી છું; માટે મને
અજીવપણું ન હો, હું તો જ્ઞાતા જ રહીશ, પર દ્રવ્યને નહિ પરિગ્રહું.” (–સમયસાર ગા. ૨૦૮ ટીકા)
પોતાનો સ્વામી માનતી નથી. અને પતિ જો ધર્માત્મા હોય તો તે પણ એમ નથી માનતા કે ‘હું આ સ્ત્રીનો સ્વામી છું,’ હું
તો મારા જ્ઞાનનો જ સ્વામી છું–એમ ધર્મી જાણે છે. પતિ–પત્ની તરીકે એકબીજા પ્રત્યે જે રાગ છે તેને તે પોતાના દોષ
તરીકે જાણે છે, અને જ્ઞાયકસ્વભાવમાં તે રાગનું સ્વામીપણું પણ સ્વીકારતા નથી. અમારા જ્ઞાયકસ્વભાવના આશ્રયે
PDF/HTML Page 11 of 25
single page version
સ્વ–ભાવમાં જ સ્વ–સ્વામીપણું જાણે છે. આ સિવાય શરીર કે રાગાદિ સાથે સ્વ–સ્વામીપણું માનતા નથી.
રાખવા માંગતો હો તો તારા આત્માને જ્ઞાયકસ્વભાવી જ જાણીને તેનો જ સ્વામી થા, ને બીજાનું સ્વામીપણું
છોડ.
પ્રાણી, કેવળી ભગવાન કે અજ્ઞાની, મુનિ કે ગૃહસ્થી કોઈપણ આત્મા પરદ્રવ્યનો સ્વામી નથી. હવે મુનિને સ્ત્રી–
વસ્ત્રાદિનો રાગ છૂટી ગયો છે ને તને તે રાગ નથી છૂટયો; રાગ હોવા છતાં, આત્માનો સ્વભાવ જ્ઞાયકમૂર્તિ છે,
રાગનું સ્વામીપણું પણ મારા જ્ઞાયકસ્વભાવમાં નથી–એમ પહેલાં નિર્ણય તો કર. ધર્મીને રાગ હોવા છતાં તેના
અભિપ્રાયમાં ‘રાગ તે હું’ એવી રાગની પક્કડ નથી પણ ‘જ્ઞાયકસ્વભાવ જ હું’–એવી સ્વભાવની પક્કડ છે.
ચૈતન્યસ્વભાવને ચૂકીને દેહાદિ પરનું સ્વામીપણું માનવું તે તો મિથ્યાત્વ છે જ, અને શુભાશુભ પરિણામનું
સ્વામીત્વ તે પણ મિથ્યાત્વ જ છે.
ઉત્તરઃ– શુભાશુભ પરિણામ આત્માની પર્યાયમાં થાય છે તે અપેક્ષાએ તો આત્મા જ તેનો સ્વામી છે. પરંતુ
આત્મા તો જ્ઞાયકસ્વભાવી છે; તે જ્ઞાયકસ્વભાવના આશ્રયે શુભાશુભ ભાવરૂપ પરિણમન થતું જ નથી, માટે
જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિવાળા ધર્માત્મા શુભાશુભ પરિણામના સ્વામી થતા નથી; જ્ઞાયકસ્વભાવના આશ્રયે જે
સમ્યગ્દર્શનાદિ વીતરાગી પરિણામ થયા તેના જ તે સ્વામી થાય છે. અજ્ઞાનીને જ્ઞાયકસ્વભાવની દ્રષ્ટિ નથી તેથી તે જ
શુભાશુભ પરિણામનો સ્વામી થઈને–તેમાં એકત્વબુદ્ધિથી મિથ્યાત્વરૂપે પરિણમે છે.
હોય? મારા જ્ઞાયકસ્વભાવ સાથે એકત્વ થયેલો જે નિર્મળભાવ (સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર) તે જ મારું સ્વ છે ને હું
તેનો જ સ્વામી છું. મારા આ સ્વ–ધનને હું કદી છોડતો નથી. જે મારું સ્વ હોય તે મારાથી જુદું કેમ પડે? સ્વભાવમાં
એકાગ્ર થતાં રાગાદિ તો મારાથી છૂટા પડી જાય છે માટે તે મારું સ્વ નથી.
જાણે કે હું તો જ્ઞાયક સ્વભાવ છું, રાગ તે મારા સ્વભાવથી જુદો ભાવ છે, આમ જાણીને જ્ઞાયક સ્વભાવના
આશ્રયે સમ્યગ્દર્શનાદિ ભાવ પ્રગટ કરે, પછી તેને જે અલ્પરાગ રહે તે અસ્થિરતા પૂરતો ચારિત્રદોષ કહેવાય.
તેને શ્રદ્ધામાં જ્ઞાયક ભાવનું જ સ્વામીપણું વર્તે છે, રાગનું સ્વામીપણું વર્તતું નથી એટલે શ્રદ્ધાનો દોષ તેને છૂટી
ગયો છે. પરંતુ જે જીવ જ્ઞાયકસ્વભાવને જ પોતાનો જાણીને તેની સન્મુખતાથી સમ્યગ્દર્શનાદિ રૂપે પરિણમતો
નથી, ને પરના તથા રાગના જ સ્વામીત્વપણે પરિણમે છે તેને તો શ્રદ્ધા જ ખોટી છે; અને શ્રદ્ધાનો દોષ તે
અનંત સંસારનું કારણ છે.
PDF/HTML Page 12 of 25
single page version
પરના કર્તા થાય તો તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ જ થાય, એટલે તેનું ઈશ્વરપણું જ ન રહે. હું તો જ્ઞાયકસ્વરૂપ છું, પરનો કર્તા
કે પરનો સ્વામી હું નથી–એવું આત્મભાન કરીને પછી તેમાં એકાગ્રતાવડે પૂર્ણ જ્ઞાન–આનંદ જે જીવે પ્રગટ કર્યો
તે જીવને જ ઈશ્વર કહેવામાં આવે છે. અને અનંતા જીવો એ રીતે પોતાનું શુદ્ધ સ્વરૂપ પ્રગટ કરી કરીને ઈશ્વર
થઈ ગયા છે–એટલે કે મોક્ષ પામી ગયા છે. એવા અનંતા જીવો ઈશ્વરપણે અત્યારે સિદ્ધાલયમાં દેહ રહિત બિરાજી
રહ્યા છે, તેઓ કદી ફરીને દેહ ધારણ કરતા નથી. આ આત્મા પણ પોતાના જ્ઞાયક સ્વભાવને ઓળખીને તેમાં
લીનતાથી એવા ઈશ્વરપદને પામી શકે છે. પરંતુ ઈશ્વરને જે જીવ જગતના કર્તા તરીકે માને છે તે તો ઈશ્વરના
શુદ્ધસ્વરૂપનો અનાદર કરે છે, તે ઈશ્વરને ખરેખર માનતો જ નથી; એટલે તે તો નાસ્તિક જેવો મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
કાંઈ આ આત્માનો સ્વામી નથી. અને આ આત્માના ભાવનો સ્વામી આ આત્મા પોતે જ છે, બીજું કોઈ આ
આત્માનું સ્વામી નથી. જો આમ ન જાણે અને ખરેખર ભગવાનને જ પોતાના સ્વામી માની લ્યે તો તેણે પોતાના
આત્માને પરાધીન માન્યો, પોતાની જેમ બધાય આત્માને પણ પરાધીન સ્વભાવવાળા માન્યા, એટલે ભગવાનના
આત્મને પણ તેણે પરાધીન માન્યો..તેથી તેણે ભગવાનને ન ઓળખ્યા ને ભગવાનની ભક્તિ કરતાં તેને ન
આવડી.
થયા..મારો આત્મા પણ આપના જેવો જ્ઞાયક સ્વભાવી જ છે–આમ જે જીવ ભગવાન જેવા પોતાના આત્માને
ઓળખે તે જ ભગવાનનો ખરો ભક્ત છે, તેણે જ ભગવાનને ઓળખીને ભગવાનની ભક્તિ કરી છે. અને આવી
પરમાર્થ ભક્તિ સહિત ભગવાનના બહુમાન ઉલ્લાસ આવતાં એમ કહે કે ‘હે નાથ! આપ જ મારા સ્વામી છો,
આપે જ મને આત્મા આપ્યો છે..’ ધર્મી આમ બોલે તે કાંઈ મિથ્યાત્વ નથી, પરંતુ યથાર્થ વિનયનો વ્યવહાર છે.
ધર્માત્માના અંતરમાં અભિપ્રાય શું છે તેને તો ઓળખે નહિ ને એકલી ભાષાને વળગે કે “જ્ઞાની આમ બોલ્યા ને
જ્ઞાનીએ આમ કર્યું.”–તો તે બાહ્યદ્રષ્ટિ જીવ ધર્માત્માને ખરેખર ઓળખતો જ નથી; તે જડ ભાષાને અને શરીરને
જ ઓળખે છે પણ જ્ઞાનીના ચૈતન્યભાવને તે ઓળખતો નથી.
રા..મ..’ કહેતાંકને લક્ષ્મણના પ્રાણ ઊડી ગયા! અને રામચંદ્ર તે લક્ષ્મણના મડદાને છ મહિના સુધી સાથે લઈને
ફર્યા..અનેક રીતે તેને બોલાવે કે ભાઈ! તું કેમ બોલતો નથી? તું કેમ મારાથી રીસાણો છો! જમવાનો સમય
થાય ત્યાં તેને ખવરાવવાની ચેષ્ટા કરે, તેના મોઢામાં કોળિયો મૂકે..રાત્રે પણ તેને બાજુમાં રાખીને સુવડાવે ને
તેના કાનમાં કહે કે ભાઈ, હવે તો બોલ! અત્યારે હું ને તું એકલા જ છીએ માટે તારા મનની જે વાત હોય તે
કહી દે...સવાર પડે ત્યાં એ મડદાને નવરાવે–ધોવરાવે, ને કહે કે ભાઈ! ક્યાં સુધી સુઈશ! હવે તો જાગ! આ
સવાર પડી, ને જિનેન્દ્ર ભગવાનની પૂજાનો સમય ચાલ્યો જાય છે..માટે ઝટ ઊઠ!–આમ અનેક પ્રકારે ચેષ્ટાઓ
કરે ને લક્ષ્મણના શરીરને ખભે નાંખીને સાથે ને સાથે ફેરવે..છતાં હરામ છે જો રામ તેની સાથે જરાય સંબંધ
માનતા હોય તો! સ્વભાવ માત્ર સ્વ–સ્વામીસંબંધ સિવાય બીજા કોઈ સાથે અંશ માત્ર સંબંધ માનતા નથી. પણ
બહારથી જોનારો અજ્ઞાની જીવ ધર્માત્માની આવી અંર્તદ્રષ્ટિનું માપ કઈ રીતે કાઢશે? છ છ મહિના સુધી ઉપર
મુજબની ચેષ્ટા કરે છે છતાં તે વખતે પણ લક્ષ્મણ સાથે કે લક્ષ્મણ પ્રત્યેના રાગ સાથે સ્વ–સ્વામીસંબંધ
રામચંદ્રજીએ માન્યો નથી, તે વખતે પણ પોતાના જ્ઞાયક સ્વભાવના આશ્રયે જે સમ્યગ્દર્શનાદિ વર્તે છે તેના
સ્વામીપણે પરિણમી રહ્યા છે. ધર્માત્માના
PDF/HTML Page 13 of 25
single page version
ઉપાડયા નથી; ચિદાનંદસ્વભાવનું સ્વામીપણું છોડીને એક સેકંડ પણ રાગના કે પરના સ્વામી તે થયા જ નથી. આ
(પોતાના) શરીરના પણ સ્વામી પોતાને નથી માનતા; ખભે મડદું પડયું છે તે વખતે પણ આત્મામાં તો સમ્યગ્દર્શનાદિ
નિર્મળભાવોને જ ઊપાડયા છે–તેના જ સ્વામીપણે વર્તે છે.
કરે છે તે તો કર્તા જ છે; રાગાદિનો કર્તા પણ થાય ને જ્ઞાતા પણ રહે–એમ બનતું નથી. અહીં તો એવી
અંર્તદ્રષ્ટિની અપૂર્વ વાત છે કે મારે મારા જ્ઞાયકસ્વભાવ સાથે જ સ્વ–સ્વામિત્વ સંબંધ છે પર સાથે મારે સંબંધ
છે જ નહિ–એમ જાણીને જ્ઞાયકસ્વભાવના આશ્રયે પરિણમનાર જીવ સમ્યગ્દર્શનાદિ નિર્મળ ભાવો સાથે જ
એકપણે પરિણમે છે, ને રાગાદિ સાથે એકપણે કર્તા થઈને એ પરિણમતો જ નથી માટે તે અકર્તા છે. ને આત્માના
આવા સ્વભાવને જે ઓળખે તે ધર્માત્માને દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રનો તેમજ પોતાના ગુણ–દોષ વગેરેનો બરાબર વિવેક
થઈ જાય; તેને ક્યાંય સ્વચ્છંદ કે મુંઝવણ ન થાય. ધર્માત્માની દશા જ કોઈ ઓર થઈ જાય છે! બહારથી જોનારા
જીવો એને ઓળખી શકતા નથી.
દેખી હોય તો મને કહે. ત્યારે પોતાના શબ્દનો પડઘો પડતાં જાણે કે પર્વતે કાંઈક જવાબ દીધો–એમ લાગે છે.
આવી દશા વખતે રામચંદ્રજી જ્ઞાની–વિવેકી–ધર્માત્મા છે, અંર્તદ્રષ્ટિમાં સીતાનું કે સીતા પ્રત્યેના રાગનું
સ્વામીપણું માનતા નથી, પણ જ્ઞાનના જ સ્વામીપણે પરિણમે છે. મારા આત્માની સંબંધશક્તિ એવી છે કે
નિર્મળભાવ જ મારું સ્વ છે, ને તેનો જ હું સ્વામી છું; પણ સીતા મારું સ્વ ને હું તેનો સ્વામી, અથવા રાગ કે
શોકપરિણામ તે મારું સ્વ ને તેનો સ્વામી–એવો સંબંધ મારા સ્વભાવમાં નથી, એમ તે જાણે છે. અજ્ઞાનીને
સ્ત્રીઆદિનો વિયોગ થતાં કદાચિત તે ખેદ ન કરે ને શુભ રાગથી સહન કરી લ્યે, પણ તેના અભિપ્રાયમાં એમ છે
કે ‘આ રાગ મારું સ્વ ને હું તેનો સ્વામી,’ અથવા ‘સ્ત્રી મારી હતી ને ગઈ છતાં મેં સહન કર્યું.’–એટલે તેનો
અભિપ્રાય જ મિથ્યા છે, તેના અભિપ્રાયમાં અનંતા રાગનું ને અનંતી સ્ત્રી વગેરેનું સ્વામીત્વ પડયું છે. જ્ઞાનીને
શોક પરિણામ થાય તે વખતે પણ ‘હું જ્ઞાયક જ છું’ એવી દ્રષ્ટિ છૂટતી નથી એટલે આખા જગતનું ને વિકારનું
સ્વામીપણું તેને છૂટી ગયું છે. સ્વભાવના આશ્રયે જે નિર્મળપર્યાય પ્રગટી તે ‘સ્વ’ અને આત્મા પોતે તેનો
સ્વામી–આ રીતે છેલ્લી સંબંધશક્તિમાં દ્રવ્યપર્યાયની એક્તા બતાવીને આચાર્યદેવે ૪૭ શક્તિઓ પૂરી કરી છે.
‘આ નિર્મળપર્યાય મારું સ્વ, ને હું આનો સ્વામી’ એમ સ્વ–સ્વામીરૂપ બે ભેદના વિકલ્પનો આ વિષય નથી.
અહીં ‘સ્વ’ ને ‘સ્વામી’ એવા બે ભેદ બતાવવાનો આશય નથી, પણ પોતાના દ્રવ્ય–પર્યાયની એક્તારૂપ
પરિણમન બતાવવું છે. પોતે પોતાના સ્વભાવ સાથે જ સંબંધ રાખીને સ્વભાવ સાથે એક્તારૂપે પરિણમે એવો
આત્માનો સ્વભાવ છે, ને તેમાં જ આત્માની શોભા છે. આત્મા પોતે પોતાના સ્વભાવમાં એક્તા કરીને
સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપે પરિણમે તેમાં આત્માની શોભા છે; પરંતુ પરના સંબંધથી આત્માને ઓળખાવવો
તેમાં આત્માની શોભા નથી, માટે હે જીવ! પરનો સંબંધ તોડીને તારા જ્ઞાયકસ્વભાવમાં જ એકત્વ કર.
જ્ઞાયકસ્વભાવમાં એકતા કરીને જે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર પ્રગટયાં તે તારા સ્વ–ભાવ છે, ને તું જ તેનો
સ્વામી છો. આ સિવાય બીજા કોઈ સાથે તારે સ્વ–સ્વામીસંબંધ નથી.
એકલા શુદ્ધભાવ સાથે જ આત્માને
PDF/HTML Page 14 of 25
single page version
પોતાના શુદ્ધભાવનો જ સ્વામી છે, એ સિવાય બીજાનો સ્વામી પોતે નથી, કે પોતાનો સ્વામી બીજો નથી. પોતાના
સ્વભાવ સાથે એક્તારૂપ સંબંધ કરીને તેનું સ્વામીપણું જીવે કર્યું નથી ને પરનું સ્વામીપણું માન્યું છે. જો આ
‘સ્વભાવમાત્ર સ્વ–સ્વામિત્વરૂપ સંબંધશક્તિ’ ને ઓળખે તો પર સાથેનો સંબંધ તોડે ને સ્વભાવમાં એક્તારૂપ સ્વ–
સ્વામિત્વસંબંધ કરે એટલે સાધકદશા થાય.
પોતાના સ્વરૂપમાં સમાઈ જઈ શકે નહિ. પરંતુ પરથી વિભક્ત ને સ્વરૂપમાં એકત્વ થઈને આત્મા પોતામાં જ પોતાની
શાંતિનું વેદન કરી શકે છે, કેમકે તેને પોતાની સાથે જ સ્વ–સ્વામીપણાનો સંબંધ છે. પોતાના શાંતિના વેદન માટે
આત્માને પરનો સંબંધ કરવો પડતો નથી. સ્વશક્તિના બળે, પરના સંબંધ વગર એકલા સ્વમાં જ એક્તાથી આત્મા
પોતાની શાંતિનો અનુભવ કરે છે.
પોતામાં જ સ્વ–સ્વામી–સંબંધ બતાવીને પર સાથેનો સંબંધ તોડાવે છે, એ રીતે પરથી ભિન્ન આત્માને બતાવે છે. જેણે
બધાથી વિભક્ત આત્માને જાણ્યો તેણે બધી વિભક્તિ જાણી લીધી.
સ્વામી નથી, આ શરીરનો–સ્વામી પણ આત્મા નથી, આત્મા તો જ્ઞાનદર્શન–આનંદરૂપ સ્વ–ભાવોનો જ સ્વામી
છે, ને તે જ આત્માનું ‘સ્વ’ છે. સ્વ તો તેને કહેવાય કે જે સદાય સાથે રહે, કદી પોતાથી જુદું ન પડે. શરીર
જુદું પડે છે, રાગ જુદો પડે છે પણ જ્ઞાન–દર્શન–આનંદ આત્માથી જુદા નથી પડતા, માટે તેની સાથે જ
આત્માને સ્વ–સ્વામીસંબંધ છે.
પ્રમાણે બધાય આત્મામાં જીવનશક્તિ છે. તેમ આત્માની સંબંધશક્તિથી જો માત્ર પોતાની જ સાથે સ્વ–
સ્વામીત્વસંબંધ ન હોય ને પર સાથે પણ સ્વ–સ્વામીત્વસંબંધ હોય તો આત્મા પરના સંબંધ વગર રહી શકે નહિ;
પરંતુ દેહ–રાગાદિ પરના સંબંધ વગર જ એકલા સ્વભાવમાં જ સ્વ–સ્વામિત્વ સંબંધથી અનંતા સિદ્ધ ભગવંતો
શોભી રહ્યા છે; બધાય આત્માનો એવો જ સ્વભાવ છે. પર સાથે સંબંધથી ઓળખાવવો તેમાં આત્માની શોભા
નથી. પંચેન્દ્રિય જીવ, રાગી જીવ, કર્મથી બંધાયેલો જીવ–એમ પર સાથેના સંબંધથી ભગવાન આત્માને
ઓળખાવવો તે તેની મહત્તાને લાંછન લગાડવા જેવું છે, એટલે કે એ રીતે પરના સંબંધથી ભગવાન આત્મા ખરા
સ્વરૂપે ઓળખાતો નથી. આત્મા તો પોતાના જ્ઞાયક સ્વભાવનો જ સ્વામી છે, ને તે જ તેનું સ્વ છે; તે
જ્ઞાયકસ્વભાવથી આત્માને ઓળખવો તેમાં જ તેની શોભા છે.
સાથે જ છે. જ્યાંસુધી સર્વજ્ઞ ઉપર જ લક્ષ રહે ને પોતાના આત્મસ્વભાવમાં લક્ષ ન કરે ત્યાંસુધી
સર્વજ્ઞભગવાનની નિશ્ચયસ્તુતિ થતી નથી. પોતાનો આત્મા જ સર્વજ્ઞશક્તિથી પરિપૂર્ણ છે–એમ પ્રતીતમાં લઈને
સ્વભાવ સાથે જેટલી એક્તા કરે તેટલી સર્વજ્ઞ–ભગવાનની નિશ્ચય સ્તુતિ છે; અને સર્વજ્ઞ તરફના બહુમાનનો
ભાવ રહે તે વ્યવહારસ્તુતિ છે.
શું મહાવિદેહ વગેરે ક્ષેત્રની સાથે આ આત્માના ધર્મનો સંબંધ છે?–ના.
PDF/HTML Page 15 of 25
single page version
શું રાગાદિ ભાવો સાથે આ આત્માના ધર્મનો સંબંધ છે?–ના.
કોઈપણ પરદ્રવ્ય–પરક્ષેત્ર–પરકાળ કે પરભાવની સાથે આ આત્માના ધર્મનો સંબંધ નથી, તે કોઈ આ આત્માનું
સંબંધ છે. અનંતશક્તિના પિંડરૂપ શુદ્ધચૈતન્યદ્રવ્ય સાથે જ ધર્મની એક્તા છે, અસંખ્ય પ્રદેશી ચૈતન્યક્ષેત્ર તે જ ધર્મનું ક્ષેત્ર
છે; સ્વભાવમાં અભેદ થયેલી સ્વ–પરિણતિ તે જ ધર્મનો કાળ છે; ને જ્ઞાન–દર્શન–આનંદ વગેરે અનંત ગુણો તે જ
આત્માના ધર્મના ભાવ છે. આવા સ્વદ્રવ્ય–ક્ષેત્ર–કાળ–ભાવ સાથે જ આત્માના ધર્મનો સંબંધ છે, ને તેની સાથે જ
આત્માને સ્વ–સ્વામીપણું છે.
ઉત્તરઃ– ના; પોતાના સ્વભાવ સાથે જ સ્વ–સ્વામીત્વ સંબંધ જાણીને, તેમાં જ એક્તાપણે જે પરિણમ્યો તેને કર્મ
નિમિત્ત–નૈમિત્તિક સંબંધની દ્રષ્ટિ છોડતો નથી તે મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે. આત્માને એકાંતે કર્મની સાથેના સંબંધવાળો જ
આત્માને ઓળખે–તો તે જીવ આત્માના શુદ્ધ સ્વરૂપને ઓળખતો નથી. જ્યાં માત્ર પોતાના સ્વભાવ સાથે જ એક્તા
કરીને, માત્ર પોતાના સ્વ–ભાવ સાથે જ સ્વ–સ્વામીત્વસંબંધપણે પરિણમે છે ત્યાં કર્મ સાથે નિમિત્ત–નૈમિત્તિક સંબંધ
પણ ક્યાં રહ્યો? આ રીતે કર્મ સાથે આત્માનો સંબંધ નથી. સાધકને પોતાના સ્વભાવમાં જેમ જેમ એક્તા થતી જાય
તેમ તેમ કર્મનો સંબંધ તૂટતો જાય છે. આ રીતે સંબંધશક્તિ સ્વભાવ સાથે સંબંધ કરાવીને કર્મ સાથેનો સંબંધ
તોડાવનારી છે.
વિભક્ત, અને પોતાની જ્ઞાનાદિ અનંતશક્તિઓ સાથે એકમેક જાણીને તું પ્રસન્ન થા..સ્વભાવનો જ
સ્વામી થઈને પર સાથે સંબંધના મોહને છોડ!
* સ્વભાવના જ કર્મરૂપ થઈને બીજા કર્મની બુદ્ધિ છોડ.
* સ્વભાવને જ સાધન બનાવીને અન્ય સાધનની આશા છોડ.
* સ્વભાવને જ સંપ્રદાન બનાવીને નિર્મળભાવને દે.
* સ્વભાવને જ અપાદાન બનાવીને તેમાંથી નિર્મળતા લે.
* સ્વભાવને જ અધિકરણ બનાવીને પરનો આશ્રય છોડ.
* સ્વભાવનો જ સ્વામી થઈને તેની સાથે એક્તાનો સંબંધ કર ને પરની સાથેનો સંબંધ છોડ.
કહાનગુરુદેવના પ્રવચનો દ્વારા થયેલું અદ્ભુત વિવેચન અહીં પૂરું થયું.. તે ભવ્યજીવોને
ભગવાન આત્માની પ્રસિદ્ધિ કરાવો.
સમાપ્ત થશે.
PDF/HTML Page 16 of 25
single page version
ઉ.ઃ–
ઉ.ઃ–
ઉ.ઃ–
ઉ.ઃ–
ભોગવટાને) છોડતો નથી.
ઉ.ઃ–
જ્ઞાની) એમ બતાવે છે કે તું જ્ઞાયકસ્વભાવ તરફ વળ, ને પ્રકૃતિના સ્વભાવને છોડ; તે જ્ઞાયકસ્વભાવને
પકડવાનું કહે છે ને પ્રકૃતિના સ્વભાવને છોડવાનું કહે છે. રાગ–દ્વેષ, હર્ષ–શોક તે પ્રકૃતિનો સ્વભાવ છે,
તેનાથી આત્માને લાભ થવાનું કહે તો તે દ્રવ્યશ્રુત નથી પણ કુશ્રુત છે. દ્રવ્યશ્રુત તો જ્ઞાયક તરફ વળીને
મિથ્યાત્વનો નાશ થવાનું બતાવે છે; અને આવા દ્રવ્યશ્રુત જ મિથ્યાત્વાદિ છોડાવવાને સમર્થ નિમિત્ત
છે,–કોને? કે ભાવશ્રુતજ્ઞાનસ્વરૂપ શુદ્ધઆત્મજ્ઞાન પ્રગટ કરે તેને. રાગથી જે ધર્મ મનાવે છે તે કુશ્રુત છે,
તે તો મિથ્યાત્વાદિ છોડાવવાને નિમિત્ત પણ નથી.
ઉ.ઃ–
જિજ્ઞાસાથી સાંભળે છે, તે પાત્ર શ્રોતા છે. પણ શ્રવણ કરીને પછી બીજાને સંભળાવવાનું ને માન–
મોટાઈ લેવાનું જેનું લક્ષ છે–તેવો જીવ તો શ્રવણની લાયકાતવાળો પણ નથી.
ઉ.ઃ–
ભાવશ્રુતજ્ઞાન–શુદ્ધઆત્માનું જ્ઞાન–પ્રગટ કરે છે તેને તો દ્રવ્યશ્રુત મિથ્યાત્વાદિ છોડાવવાનું સમર્થ
નિમિત્ત થયું. અને અજ્ઞાની એવું ભાવશ્રુતજ્ઞાન કરતો નથી તેથી તેને તે દ્રવ્યશ્રુતનું જ્ઞાન મિથ્યાત્વાદિ
છોડાવવાનું નિમિત્ત પણ નથી થતું. દ્રવ્યશ્રુત તો મિથ્યાત્વાદિ છોડાવવાને સમર્થ નિમિત્ત છે,–પણ
અજ્ઞાની તેને નિમિત્ત બનાવતો નથી. ઉપાદાન વિના નિમિત્ત કોનું?
PDF/HTML Page 17 of 25
single page version
જાણ્યું છે. પંદરમી ગાથામાં પણ એ જ કહ્યું છે કે જે શુદ્ધ અબદ્ધ–સ્પૃષ્ટ આત્માને જાણે છે તે દ્રવ્યશ્રુત ને
ભાવશ્રુતરૂપ સમસ્ત જિનશાસનને જાણે છે. ખરેખર તો અંતરમાં જે ભાવશ્રુતજ્ઞાન પરિણમ્યું તે જ
જિનશાસન છે, દ્રવ્યશ્રુત તો તેનું નિમિત્ત છે.
ઉ.ઃ–
ભોક્તા છે–એમ નિયમ કરવામાં આવે છે. નિગોદથી માંડીને નવમી ગ્રૈવેયક સુધીના બધાય અજ્ઞાની
જીવોને શુદ્ધાત્માનું વેદન નહિ હોવાને લીધે તેઓ નિયમથી હર્ષ–શોકના ભોક્તા છે.
ઉ.ઃ–
હોવાથી પરદ્રવ્ય પ્રત્યેથી વૈરાગ્ય પામેલો છે, તેથી તે શુદ્ધાત્માના અનુભવનો જ વેદક છે, રાગાદિને તે
પોતાના સ્વરૂપપણે અનુભવતો નથી, તેથી તે કર્મફળનો અવેદક જ છે. હું સ્વયં ચિદાનંદસ્વરૂપ જ્ઞાયક
છું–એમ અનુભવતો તે પોતાના આનંદનો જ વેદક છે.
ઉ.ઃ–
પરદ્રવ્યને કે પરભાવને તે પોતાના સ્વરૂપમાં એકમેકપણે જરા પણ અનુભવતો નથી.
ઉ.ઃ–
હર્ષ–શોકાદિ વિકારને પોતાના સ્વરૂપમાં એકમેકપણે માનીને, હર્ષ–શોકને જ વેદે છે, તેથી તેને વિકારનું
જ વેદન છે.
ઉ.ઃ–
તેમજ હર્ષ–શોકાદિ ભાવોને પોતાપણે અનુભવવાની અયોગ્યતા છે; સ્વભાવના અનુભવમાં પરભાવોને
અનુભવવાની અયોગ્યતા છે. આ રીતે જ્ઞાની જ્ઞાયકસ્વભાવના અનુભવને યોગ્ય છે, ને રાગાદિના
અનુભવને માટે તે અયોગ્ય છે, એટલે કે જ્ઞાની કદી રાગાદિભાવોને પોતાના સ્વરૂપપણે અનુભવતો
નથી. જેમ અભવ્ય જીવ ભેદજ્ઞાનને માટે અયોગ્ય છે, તેમ જ્ઞાની પોતાના સ્વભાવમાં રાગાદિને
‘હુંપણે’ અનુભવવાને અયોગ્ય છે.
ઉ.ઃ–
રાગથી પાર ચિદાનંદસ્વરૂપના સ્વાદનું વેદન કરવાને તે અયોગ્ય છે. રાગને જ પોતાના સ્વભાવપણે જે
અનુભવે તેને શુદ્ધાત્માનો અનુભવ થઈ શકતો નથી; કેમકે રાગ અને શુદ્ધઆત્મા–એ બંનેને એક સાથે
પોતાપણે અનુભવવું અશક્ય છે. રાગના અનુભવમાં શુદ્ધ આત્માનો અનુભવ નથી, અને શુદ્ધ
આત્માના અનુભવમાં રાગનો અનુભવ નથી.
ઉ.ઃ–
ઉ.ઃ–
થકો, તે વિભાવની સન્મુખ છે, ને સ્વભાવથી વિમુખ છે.
ઉ.ઃ–
ભોગવનાર છે, ને અજ્ઞાની વિભાવ સન્મુખ હોવાથી વિકારનો જ ભોગવનાર છે.
ઉ.ઃ–
વેદન કરતાં તેમાં વિભાવનું વેદન નથી આવતું; આ રીતે વેદન ઉપરથી શુદ્ધાત્માને અને વિભાવને
ભિન્ન ભિન્ન જાણવા તે ભેદજ્ઞાન છે, ને સ્વસંવેદનજન્ય આવું ભેદજ્ઞાન તે મોક્ષનું મૂળ છે.
PDF/HTML Page 18 of 25
single page version
જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ જાણે છે તેને પરમાં ‘આ મારો મિત્ર કે આ મારો શત્રુ’ એવી બુદ્ધિ રહેતી નથી. એટલે બોધસ્વરૂપ
આત્માના લક્ષે તેને એવો વીતરાગભાવ થઈ જાય છે કે કોઈ મારો શત્રુ કે કોઈ મારો મિત્ર એમ તે માનતો નથી. તે
વાત હવેની ગાથામાં કહે છે–
बोधात्मानं ततः कश्चिन्न मे शत्रुर्न च प्रियः।।२५।।
જ્ઞાનસ્વરૂપની ભાવનામાં રહ્યો ત્યાં બહારમાં કોઈ મને મારા શત્રુ કે મિત્ર ભાસતા નથી, કેમકે જ્ઞાનસ્વરૂપની
ભાવનાથી રાગદ્વેષનો નાશ થઈ ગયો છે. જેના ઉપર રાગ હોય તેને પોતાનો મિત્ર માને ને જેના ઉપર દ્વેષ હોય તેને
શત્રુ માને, પણ હું તો બોધસ્વરૂપ શુદ્ધ ચૈતન્ય છું–એવી ભાવનામાં રાગ–દ્વેષનો ક્ષય થતાં કોઈ મિત્ર–શત્રુપણે ભાસતાં
નથી. પહેલાં આવો વીતરાગી અભિપ્રાય થયા વગર કદી રાગ–દ્વેષનો નાશ થાય નહિ ને વીતરાગી સમાધિ પ્રગટે નહિ.
હું જ્ઞાનસ્વરૂપ છું, રાગદ્વેષ મારા જ્ઞાનસ્વરૂપમાં છે જ નહિ ને બહારના કોઈ મારા શત્રુ કે મિત્ર નથી–આવા વીતરાગી
અભિપ્રાયપૂર્વક ચૈતન્યની ભાવનાથી વીતરાગી સમાધિ થાય છે. પણ પરને પોતાનું ઇષ્ટ–અનિષ્ટ માને, પરને મિત્ર કે
શત્રુ માને તેને રાગ–દ્વેષ કદી છૂટે નહિ. માટે જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માને જાણીને તેની ભાવના કરવી તે જ રાગાદિના નાશનો
ને સમાધિનો ઉપાય છે.
કોઈ મિત્ર કે શત્રુપણે ભાસતા નથી. સમ્યગ્દ્રષ્ટિ અંતરાત્મા કોઈ રાજા હોય ને લડાઈનો પણ પ્રસંગ આવી જાય, છતાં તે
પ્રસંગેય તેને ભાન છે કે હું તો જ્ઞાનસ્વરૂપ છું, મારા જ્ઞાનસ્વરૂપને આ જગતમાં કોઈ મિત્ર કે વેરી નથી.–આવો
વીતરાગી અભિપ્રાય ધર્મીને કોઈ ક્ષણે છૂટતો નથી. અને આવા અભિપ્રાયને લીધે જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપની ભાવના કરતાં
રાગાદિનો ક્ષય થાય છે. ચોથા ગુણસ્થાને હજી અમુક રાગ–દ્વેષ થાય છે તેટલો દોષ છે પણ કોઈ પરને શત્રુ કે મિત્ર
માનીને તે રાગદ્વેષ થતા નથી, તેમજ જ્ઞાનસ્વરૂપમાં તે રાગદ્વેષ કર્તવ્યપણે
PDF/HTML Page 19 of 25
single page version
માને છે; આ રીતે પરને મિત્ર કે શત્રુ માનતો હોવાથી રાગ–દ્વેષનો તેનો અભિપ્રાય છૂટતો નથી, ને વીતરાગી
શાંતિ તેને થતી નથી. પણ જ્યારે સંયોગથી ભિન્ન પોતાના ચિદાનંદ સ્વભાવના વીતરાગી અમૃતનું તે પાન કરે
છે ત્યારે પોતાને સદા જ્ઞાનસ્વરૂપે જ દેખે છે, ને જ્ઞાનસ્વરૂપમાં કોઈને મિત્ર કે શત્રુ તરીકે તે માનતો નથી; અહા!
હું તો જ્ઞાનમૂર્તિ છું, જ્ઞાનસ્વભાવની ભાવનામાં રાગ–દ્વેષ છે જ નહિ; તો રાગ વગર હું કોને મિત્ર માનું? ને દ્વેષ
વગર હું કોને શત્રુ માનું? મિત્ર કે શત્રુ તો રાગ–દ્વેષમાં છે, જ્ઞાનમાં મિત્ર–શત્રુ કેવા? જ્ઞાનમાં રાગ–દ્વેષ નથી, તો
રાગ–દ્વેષ વગર મિત્ર કે શત્રુ કેવા? આ રીતે જ્ઞાનભાવનારૂપે પરિણમેલા જ્ઞાની કહે છે કે મારા ચિદાનંદ–સ્વરૂપને
દેખતાં વેંત જ રાગ–દ્વેષ એવા ક્ષીણ થઈ ગયા છે કે જગતમાં કોઈ મને મિત્ર કે શત્રુ ભાસતા નથી, જગતથી
ભિન્ન મારું જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ જ મને ભાસે છે. જુઓ, આવા આત્મસ્વરૂપની ભાવના તે જ વીતરાગી સમાધિનો
ઉપાય છે, ને વીતરાગી સમાધિ તે જ ભવઅંતનો ઉપાય છે, માટે વારંવાર આવા આત્મસ્વરૂપની ભાવના કરવી
તે તાત્પર્ય છે.
निजमहिमानं जानन् गुरुचरणसमर्च्चनासमुद्भूतम् ।।१३२।।
નિજ આત્મને નિજનો પરિગ્રહ જાણતો જે નિશ્ચયે.
PDF/HTML Page 20 of 25
single page version
છે, તેઓની અતિ પ્રશાંત વીતરાગ–રસઝરતી પાવન મુદ્રા દર્શકના નયનોને શાંતરસથી તૃપ્ત તૃપ્ત કરે છે. અને
ચારે કોરની દીવાલો ઉપર કોતરેલા સુંદર ચિત્રોવડે ભગવાનના દરબારની શોભા અદ્ભુત બની જાય છે.
જિનમંદિરમાં કુલ ૧૩ ચિત્રો છે, જેમાંના ઘણાખરા મુનિભક્તિથી ભરપૂર છે, કોઈ તીર્થંકરોના પૂર્વભવના ખાસ
પ્રસંગસૂચક છે, તો કોઈમાં તીર્થયાત્રાના મીઠાં સંભારણાવડે તીર્થભક્તિ ભરેલી છે.–આ ચિત્રોની સંક્ષિપ્ત વિગત
નીચે મુજબ છેઃ
ગઈ છે.)
વચ્ચે ઇંદોર વગેરે અનેક સ્થળે ભાવભીનું સ્વાગત થાય છે, ગુરુરાજ યાત્રિકો સહિત સમ્મેદશિખરજી તીર્થની વંદના કરી
રહ્યા છે, ક્યાંક ચર્ચા–ભક્તિ વગેરે થાય છે–એનાં દ્રશ્યો.
અંકમાં આપવામાં આવી છે.)
૧૦૦૦ રાજાઓ પણ દીક્ષા લ્યે છે.
જીવ) તેમજ ભરત વગેરેના જીવો પણ સમ્યક્ત્વ પામે છે તેનું ભાવવાહી અદ્ભુત દ્રશ્ય.
”–એમ કહીને શિવકુમારનું દ્રષ્ટાંત