PDF/HTML Page 1 of 34
single page version
PDF/HTML Page 2 of 34
single page version
પામીને પણ જે મોહ–રાગ–દ્વેષ ઉપર અતિદ્રઢપણે તેનો પ્રહાર
કરે છે તે જ ક્ષિપ્રમેવ (જલદી–તરત જ) સમસ્ત દુઃખથી
પરિમુક્ત થાય છે, અન્ય કોઈ વ્યાપાર સમસ્ત દુઃખથી
પરિમુક્ત કરતો નથી;–હાથમાં તરવારવાળા મનુષ્યની માફક.
PDF/HTML Page 3 of 34
single page version
શહેરમાં શ્રી દિગંબર જિનમંદિરનું શિલાન્યાસમૂહૂર્ત થયું હતું. આ પ્રસંગે રાજકોટથી
ચંદ્રપ્રભુ ભગવાનને પધારવવામાં આવ્યા હતા, અને સવારમાં જિનેન્દ્રભગવાનની
રથયાત્રા નીકળી હતી. ત્યારબાદ પૂજનાદિ વિધિ બાદ મુમુક્ષુઓના ઘણા ઉલ્લાસ વચ્ચે
રાજકોટના શેઠ શ્રી બેચરલાલ કાળીદાસે જિનમંદિરનું શિલાન્યાસમૂહૂર્ત કર્યું હતું. આ
ઉપરાંત શેઠશ્રી નાનાલાલભાઈ, રામજીભાઈ, વછરાજભાઈ વગેરેએ પણ
શિલાન્યાસવિધિમાં ભાગ લીધો હતો. જિનમંદિરના પાયા નાંખવાનું શુભ કાર્ય
પોતાના હસ્તે થયું તેથી પોતાનો હર્ષ વ્યક્ત કરતાં શેઠશ્રી બેચરભાઈ તથા તેમના
ધર્મપત્ની તરફથી ગોંડલ જિનમંદિરને રૂા. પ૦૦૨) અર્પણ કર્યા હતા. શેઠશ્રી
વછરાજભાઈએ પણ ઉત્સાહપૂર્વક પોતાના કુટુંબીજનો તરફથી કુલ રૂા. ૭૦૦૭)
અર્પણ કર્યા હતા. શેઠ શ્રી આનંદલાલ નાનાલાલ તથા તેમના ધર્મપત્ની તરફથી રૂા.
૨૦૦૧) તેમજ શેઠ મોહનલાલ ત્રિકમજી દેસાઈ તરફથી ૧૧૦૧) અર્પણ કરવામાં
આવ્યા હતા. આ ઉપરાંત બીજા પણ અનેક મુમુક્ષુ ભક્તોએ રકમ જાહેર કરતાં,
જિનમંદિરના ફાળામાં કુલ રૂા. ૨૨પ૦૦) ઉપરાંત થયા હતા.
યાત્રા કરશે. તે શુભપ્રસંગે જે મુમુક્ષુ ભાઈઓ અને બહેનોને યાત્રાનો લાભ લેવાની
ઇચ્છા હોય તેમણે વિ. સં. ૨૦૧પ માગશર સુદ ૧૦ શનિવાર તા. ૨૦–૧૨–પ૮ સુધીમાં
નીચેના સ્થળે પત્રથી ખબર આપવા તસ્દી લેવી.
મોકલવા. આથી ચોક્કસ કરેલ ટાઈમે બસની સગવડ રહેશે.
મોકલવા.
નામથી મોકલવા વિનંતિ છે.
PDF/HTML Page 4 of 34
single page version
આનંદ; સમ્યક્ત્વ સન્મુખ જીવની પરિણતિનું
જોર; સાધકની પરિણતિ; ઇત્યાદિ સંબંધમાં
ઉત્તરઃ– હા; સાધકદશામાં ધર્મીના જ્ઞાનનો ઉપયોગ પર તરફ પણ હોય છે.
પ્રશ્નઃ– જ્ઞાનનો ઉપયોગ પર તરફ હોય છતાં ધર્મ થાય?
ઉત્તરઃ– હા; પર તરફ ઉપયોગ વખતે પણ, ધર્મીને સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાનપૂર્વક જેટલો વીતરાગ ભાવ થયો છે તેટલો
હોય જ નહિ. પર તરફ ઉપયોગ વખતે પણ ધર્મીને સમ્યગ્દર્શન–રૂપ ધર્મ તો સળંગપણે વર્તે જ છે તેમજ ચારિત્રની
પરિણતિમાં જેટલો વીતરાગી–સ્થિરભાવ પ્રગટયો છે તેટલો ધર્મ પણ ત્યાં વર્તે જ છે.
ઉત્તરઃ– તેમાં ઘણો મહાન તફાવત છેઃ સૌથી પહેલી વાત એ છે કે જ્ઞાનીને સમ્યગ્દર્શન વખતે એક વાર તો
ઉપયોગ પર તરફ જાય ત્યારે પણ ભેદજ્ઞાન–પ્રમાણ તો સાથે ને સાથે વર્તે જ છે; જ્યારે અજ્ઞાની તો એકાંત પરને
જ જાણે છે, પરથી ભિન્ન સ્વતત્ત્વની તેને ખબર જ નથી, એટલે પર તરફ ઉપયોગથી પરને જાણતાં તે પરની
સાથે જ જ્ઞાનની એકતા માને છે, એટલે તેનું જ્ઞાન જ ખોટું છે. જ્ઞાનીને જગતના ગમે તે જ્ઞેયને જાણતી વખતે
પ્રમાણજ્ઞાન સાથે જ વર્તે છે એટલે સમ્યગ્જ્ઞાનનું પરિણમન તેને સદા વર્ત્યા કરે છે. આ રીતે અજ્ઞાનીને તો
એકલો પર તરફનો ઉપયોગ અને અધર્મ જ છે; જ્ઞાનીને પર તરફના ઉપયોગ વખતે સાથે અંશે શુદ્ધતારૂપ ધર્મ
પણ છે.
ઉત્તરઃ– અજ્ઞાનીને તો સ્વ તરફ ઉપયોગ હોતો જ નથી. બધાય જ્ઞાનીઓને એક વાર તો (નિર્વિકલ્પ
તરફ ઉપયોગ હોય છે, ચોથા–પાંચમા ગુણસ્થાને ક્યારેક ક્યારેક ઉપયોગ સ્વમાં થંભી જતાં નિર્વિકલ્પ આનંદની
વિશિષ્ટ અનુભૂતિ થાય છે. મુનિવરોને તો ઉપયોગ વારંવાર સ્વમાં વળ્યા કરે છે. એકસાથે અંતર્મુહૂર્ત કરતાં
વધારે લાંબો કાળ તેમનો ઉપયોગ પરમાં રહેતો નથી. સાતમા અને ત્યાંથી આગળના ગુણસ્થાને તો ઉપયોગની
સ્વમાં જ એકાગ્રતા હોય છે.
PDF/HTML Page 5 of 34
single page version
ક્યારેક થાય છે; તેને વિશેષ અંતર પડે છે, અને કોઈક વાર તરત પણ થઈ જાય છે.
રાગ જ છે, પણ નિશ્ચય ‘નય’ તેને નથી.
તૈયારી છે, ને તે માટે સ્વભાવને લક્ષમાં લઈને તે તરફનું જોર કરી રહ્યો છે,–એવા જીવની તે દશાને પણ અપૂર્વ ગણી છે
–તેને નિશ્ચયનયનો પક્ષ ગણ્યો છે. પછી સ્વભાવ તરફના જોરને લીધે તરતમાં જ તેનો વિકલ્પ તૂટીને અંદર ઉપયોગ
થંભી જતાં સાક્ષાત્ નિશ્ચયનય થાય છે, તે વખતે નિર્વિકલ્પતા છે. આ નિશ્ચયનયના ઉપયોગ વખતે આત્માના આનંદ
સાથે જ્ઞાનની એકાકારતા થતાં અદ્ભુત નિર્વિકલ્પ આનંદની અનુભૂતિ થાય છે...અહો...નિર્વિકલ્પ દશાનો તે આનંદ
વિકલ્પને ગોચર નથી.
કાંઈ વિકલ્પના જોરથી આગળ નથી વધાતું.
ગુરુદેવશ્રીએ કહ્યું હતું કે, સ્વભાવને લક્ષમાં લઈને તેના અનુભવનો પ્રયત્ન કરી રહેલા તે જીવને રાગ તો છે
પણ તેનું જોર રાગ ઉપર નથી જાતું, તેનું જોર તો અંતરના સ્વભાવ તરફ જ જાય છે, એટલે તેની પરિણતિ
સ્વભાવ તરફ ઝૂકી જાય છે ને રાગ તૂટીને નિર્વિકલ્પ અનુભવ થાય છે. પહેલાં રાગ હતો તેનું કાંઈ આ ફળ
નથી, પણ અંદર સ્વભાવ તરફનું જોર હતું તેનું આ ફળ છે.–જો કે તેનું આ ફળ કહેવું તે પણ વ્યવહાર છે,
ખરેખર તો તે સમ્યગ્દર્શન વખતનો પ્રયત્ન જુદો જ છે; પરંતુ અહીં સમ્યગ્દર્શન પહેલાંની દશામાં જે વિશેષતા
છે તે બતાવવી છે; તેથી એમ કહ્યું છે.
અને તેના જોરે આગળ વધતો વધતો, પુરુષાર્થનો કોઈ અપૂર્વ કડાકો કરીને નિર્વિકલ્પ આનંદના વેદન સહિત
સમ્યગ્દર્શન પામી જાય છે.
PDF/HTML Page 6 of 34
single page version
કષ્ટદાયક લાગે છે, બાહ્ય પદાર્થોની ભાવના સુગમ લાગે છે; આ રીતે આત્માની ભાવના તો ભયનું સ્થાન લાગે છે, ને
બહારના વિષયોમાં નિર્ભયતા લાગે છે; તો આત્મામાં પ્રવૃત્તિ કઈ રીતે થાય!! તેને આચાર્યદેવ ઉત્તર આપે છે કે અરે
જીવ! જ્યાં તું કષ્ટ અને ભય માને છે એવા તારા ચૈતન્યપદ સમાન બીજું કોઈ ઇષ્ટ અને નિર્ભય સ્થાન નથી, અને
यतो भीतस्ततो नान्यदभयस्थानमात्मनः।।२९।।
તે જ ભયનું સ્થાન છે;
ભયભીત છે જે સ્થાનથી,
રે! અભયનું તે સ્થાન છે.
ભયસ્થાન માનીને તું તેનાથી દૂર ભાગે છે પણ અરે મૂઢ! તારા આત્મા જેવું અભયસ્થાન જગતમાં કોઈ નથી.
નિશ્ચયનયના વિષયરૂપ શુદ્ધઆત્મા ઉપર જ સદાય પડી છે, હવે તેને જે વિકલ્પ ઊઠે છે તે પહેલાંના જેવો નથી, પહેલાં
અજ્ઞાનદશામાં તો તે વિકલ્પસાથે જ એક્તા માનીને ત્યાં જ અટકી જતો; અને ભેદજ્ઞાનદશામાં તો તે વિકલ્પને પોતાના
સ્વભાવથી જુદો જ જાણે છે, એટલે તેમાં અટકવાનું બનતું નથી, પણ શુદ્ધસ્વભાવ તરફ જ જોર રહે છે. આવી
સાધકજીવની પરિણતિ હોય છે.
PDF/HTML Page 7 of 34
single page version
પણ ચીજ શરણ નથી, તને બીજું કોઈ નિર્ભયતાનું સ્થાનનથી. અરે! આવો ભગવાન આત્મા અભય સ્થાન હોવા છતાં
મૂઢ આત્માઓ તેનાથી ડરે છે–તેની રુચિ કરતા નથી પણ ખેદ કરે છે;– પરિણામમાં ચંચળતા સંદેહ કરે છે તે જ ભય છે.
પણ નિઃશંકપણે તેમાં એકાગ્ર થતાં નથી. બહારમાં દેહ, કુટુંબ, લક્ષ્મી વગેરેમાં સુખ માનીને તેમાં નિઃશંકપણે ભય વગર
પ્રવર્તે છે...પણ તેમાં ક્યાંય સુખ નથી, તે કોઈ શરણનું સ્થાન નથી. એક ચૈતન્યપદ જ અભય છે...તે જ શરણનું સ્થાન
છે...માટે નિર્ભયપણે તેમાં પ્રવર્તો...એમ ‘સ્વામી’ નો ઉપદેશ છે.
વિશ્વાસ અજ્ઞાનીને આવતો નથી એટલે નિઃશંકપણે તેમાં ઉલ્લાસ કરતો નથી. તેનાથી દૂર ભાગે છે, ને વિષયોની સમીપ
ઉલ્લાસથી દોડે છે, તેમાં સુખનો વિશ્વાસ કરે છે; જેમ મૃગજળની પાછળ મૃગ દોડે તેમ તે વિષયો પ્રત્યે દોડે છે...બાહ્ય
વિષયોને શરણ માનીને તેની પાછળ ઝાંવા નાંખી નાંખીને દોડે છે ને આકુળતાથી દુઃખી થાય છે. જ્યાં સુખની સત્તા
ભરી છે એવા પોતાના આત્માની સત્તાનો તો વિશ્વાસ કરતો નથી, તેની આસ્થા કરતો નથી, ત્યાં તો નાસ્તિક થઈ જાય
છે, ને બહારમાં સુખ ન હોવા છતાં ત્યાં સુખ માનીને તે તરફ દોડે છે. જેમ જેને ઝેરી સર્પ કરડયો હોય તે મનુષ્ય કડવા
લીમડાને પણ પ્રેમથી ચાવે છે, તેમ જેને મિથ્યાત્વરૂપી કાળા નાગનું ઝેર ચડયું તે જીવ દુઃખદાયક ઇન્દ્રિય–વિષયોને પણ
સુખદાયક માનીમાનીને તે તરફ દોડે છે. ઇન્દ્રિયવિષયો તો એકાંત ભયનું–દુઃખનું જ સ્થાન છે, ને આ અતીન્દ્રિય
ચિદાનંદસ્વરૂપ આત્મા જ અભયસ્થાન અને સુખનું ધામ છે. ચૈતન્યની સન્મુખતામાં આનંદ રસનો અનુભવ થાય છે,
માટે તું તારા શુદ્ધ ચૈતન્યપદનો અનુભવ કર, એમ સંતોનો ઉપદેશ છે.
અવલંબન બતાવો! ત્યારે આચાર્યદેવ કહે છે કે અરે ભાઈ! વ્યવહારના (શુભ રાગના) અવલંબનમાં તારું કાંઈ હિત
નથી, તેમાં એકલું દુઃખ જ છે, ને ચૈતન્યતત્ત્વ આનંદનો સાગર છે તેમાં તારું સુખ છે; માટે શુદ્ધનયવડે તેના જ
અનુભવનો ઉદ્યમ કર; ત્યાંથી જ હિતની શરૂઆત થાય છે.
તિનહીકો સેવત ગિનત ચેન.”
તે લખે આપકું કષ્ટ દાન.”
પોતાને કષ્ટદાયક સમજે છે. આત્મજ્ઞાનને તો કષ્ટદાયક સમજીને તેનાથી દૂર ભાગે છે, ને રાગાદિને સુખદાયક માનીને
તેના તરફ હોંશથી દોડે છે. આ તે કેવી મૂઢતા છે!! અજ્ઞાની જીવોની આવી પ્રવૃત્તિ માટે કરુણાપૂર્વક શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજી
કહે છે કેઃ અરે જીવ!
અનંત દુઃખ નામ સુખ, પ્રેમ ત્યાં વિચિત્રતા!
ઊઘાડ ન્યાય નેત્રને, નીહાળ રે! નીહાળ તું,
નિવૃત્તિ શીઘ્રમેવ ધારી તે પ્રવૃત્તિ બાળ તું.
PDF/HTML Page 8 of 34
single page version
તે પોતાના આત્મસ્વરૂપનો કેવો નિર્ણય કરે, તેનું વિસ્તૃત સુંદર
વિવેચન આ લેખના પહેલા ભાગમાં (ગતાંકમાં) આવી ગયું
છે; લેખનો બાકીનો ભાગ આ અંકમાં પ્રગટ થાય છે. જેમણે
પહેલો લેખ ન વાંચ્યો હોય તેમણે પ્રથમ તે લેખ વાંચ્યા પછી
છે, જેમના ચારિત્રના પાવર ફાટી ગયા છે અને જેઓ ચૈતન્યના
આનંદના ઝૂલણે ઝૂલી રહ્યા છે, એવા ભગવાન કુંદકુંદાચાર્યદેવનું
આ કથન છે; જે જીવ આત્માર્થી થઈને સમજશે તે દુઃખથી
સાધવા સિવાય બીજો કોઈ ડખો (શલ્ય) તેના હૃદયમાં નથી. એવા આત્માર્થી જીવને જ્ઞાની સંતો પાસેથી ભેદજ્ઞાનનો
ઉપાય મળતાં જ મહાન ઉપકારબુદ્ધિ થાય છે કે હે નાથ! અનંતદુઃખમાંથી આપે અમને બહાર કાઢયા, ભવસમુદ્રમાં
ડુબતા અમને આપે ઉગાર્યા; સંસારમાં જેનો કોઈ બદલો નથી એવો પરમ ઉપકાર આપે અમારા ઉપર કર્યો.
PDF/HTML Page 9 of 34
single page version
નાથ! જીવને શાંતિનો ઉપાય બતાવો.
એમ નિર્ણય કર કે–જગતના પદાર્થોમાં શુદ્ધ જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ આત્મા તે જ હું છું. એકલા શ્રવણથી કે વિકલ્પથી નહિ પણ
અંતર્લક્ષે–આત્માને સ્પર્શીને અપૂર્વ નિર્ણય કર. આત્મસ્વરૂપનો આવો નિર્ણય તે ધર્મની નક્કર ભૂમિકા છે.
છોડે છે. જેણે પોતાના શુદ્ધ સ્વભાવનો નિશ્ચય કર્યો છે એવો ધર્મી જાણે છે કે મારામાં જે રાગદ્વેષાદિ વિકાર દેખાય છે તે
મારા સ્વભાવભૂત નથી પણ મારામાં આરોપાયેલા છે. જે ક્ષણે રાગ–દ્વેષ વર્તે તે ક્ષણે જ વિવેકજ્યોતિને લીધે ધર્મી જાણે
છે કે મારો સ્વભાવ તો શુદ્ધચૈતન્યમાત્ર છે, આ રાગદ્વેષ તો ઉપાધિરૂપ છે; આ રાગદ્વેષની પરંપરા મારા સ્વભાવના
આશ્રયે નથી થઈ, પણ કર્મબંધના આશ્રયે થયેલી છે, પણ હવે હું મારા સ્વભાવના આશ્રયે નિર્મળપર્યાયની પરંપરા
પ્રગટ કરીને આ રાગદ્વેષની પરંપરાને છેદી નાખું છું. આ પ્રમાણે પોતાના સ્વભાવનો નિશ્ચય કરીને તેને જ અનુસરનાર
જીવ સમસ્ત દુઃખથી પરિમુક્ત થાય છે.
નથી પણ વિભાવરૂપ ઉપાધિ છે. ધર્મી જીવ પોતામાં તે ઉપાધિને અવલોકીને, એટલે કે પોતાની પર્યાયમાં તે
વિકારીભાવો છે એમ જાણીને, તે જ કાળે પોતાના નિરુપાધિક શુદ્ધ સ્વભાવનો નિશ્ચય પણ પ્રગટ વર્તતી હોવાથી તે
સ્વભાવ તરફ ઝૂકતો જાય છે ને રાગદ્વેષની પરંપરાને તોડતો જાય છે. રાગદ્વેષની પરંપરા તૂટતાં કર્મબંધ પણ છૂટતા
જાય છે; ને આ ક્રમથી તે જીવ મુક્તિ પામે છે. પરમાણુનું દ્રષ્ટાંત આપીને આચાર્યદેવ સમજાવે છે કે, સ્કંધમાં રહેલો
પરમાણુ જ્યારે જઘન્ય ચીકાસરૂપે પરિણમવાની સન્મુખ થાય છે ત્યારે સ્કંધ સાથેના બંધનથી તે છૂટો પડી જાય છે, તેમ
શુદ્ધ સ્વભાવ તરફ ઝુકેલા જીવને રાગાદિ ચીકાસભાવ અત્યંત ક્ષીણ થતા જતા હોવાથી તે પૂર્વ બંધનથી છૂટતો જાય છે,
તેને નવું બંધન થતું નથી, એટલે ફદફદતા પાણી જેવા અશાંત દુઃખોથી તે પરિમુક્ત થાય છે.
કે નિર્ણયમાં લઈને, શ્રદ્ધા–જ્ઞાન કરીને) તેમાં લીન થવું તે મોક્ષનો ઉપાય છે.
સમાઈ જાય છે; બંધમાર્ગ, મોક્ષમાર્ગ, હિત–અહિત, સુખ–દુઃખ, જીવ–અજીવ, સંસાર–મોક્ષ, ધર્મ–અધર્મ, એ બધું છ
દ્રવ્યોના વિસ્તારમાં આવી જાય છે.
જીવ કે એકેક પરમાણુ તે દરેક પોતપોતાના સ્વતંત્ર અસ્તિત્વથી પરિપૂર્ણ છે; કોઈના અસ્તિત્વનો અંશ બીજામાં નથી.
પોતપોતાના ગુણપર્યાયોસ્વરૂપ જેટલું અસ્તિત્વ છે તેટલી જ દરેક દ્રવ્યની સીમા છે, તેટલું જ તેનું કાર્યક્ષેત્ર છે, કોઈ પણ
દ્રવ્ય પોતાના અસ્તિત્વની સીમાથી બહાર કાંઈ કાર્ય કરી શકે નહીં, અને બીજાના કાર્યને પોતાના અસ્તિત્વની સીમામાં
આવવા દે નહીં, આવો જ વસ્તુનો સ્વભાવ છે, ને સર્વજ્ઞ ભગવાન અર્હંતદેવે તે પ્રસિદ્ધ કર્યો છે.
PDF/HTML Page 10 of 34
single page version
અહિતનો કર્તા નથી–તો હવે તારે પોતે પોતાનું અહિત ક્યાં સુધી કરવું છે!! અત્યાર સુધી તો અજ્ઞાનથી પરને હિત–
અહિતના કર્તા માનીને તેં તારું અહિત જ કર્યું. પણ હવે તો, ‘મારા હિત–અહિતનો કર્તા હું પોતે જ છું, મારું અહિત
ટાળીને હિત કરવાની તાકાત મારામાં જ છે’ એમ સમજીને તારું હિત કરવા માટે તું જાગૃત થા. પરના અસ્તિત્વથી
તારા અસ્તિત્વની અત્યંત પૃથકતા જાણીને, પોતાના જ્ઞાનાનંદ સ્વરૂપ તરફ વળ.–આ જ જિનપ્રવચનનો અને સંતોનો
ઉપદેશ છે, ને આ જ મોક્ષનો ઉપાય છે.
ઉત્તરઃ– ભાઈ, દેહનું અસ્તિત્વ પુદ્ગલમાં, ને તારું અસ્તિત્વ તારામાં; તું સંભાળ રાખ તો દેહનું અસ્તિત્વ ટકે
જીવમાં નહિ. કોઈને લીધે કોઈનું અસ્તિત્વ નથી, તો પછી બીજાને ખાતર રોકાવું પડે એ વાત ક્યાં રહી?
આત્મા તે જ હું છું, એના સિવાય બીજું કાંઈ મારું નથી–એમ નિશ્ચય કરીને તેવો અનુભવ કરવો. જગતના બધા સત્
પદાર્થોની સત્તા સ્વીકારીને સ્વકીય ચૈતન્યસત્તાનું શરણું લેવાની આ વાત છે. જગતના પદાર્થોને જાણી–જાણીને શું
કરવું?–કે પોતાના ચૈતન્યસ્વભાવનું શરણ કરવું, તેનો આશ્રય કરવો.
તેમાં એક જીવ, પાંચ અજીવ;
જીવો અનંત, તે દરેક જ્ઞાનસ્વરૂપ;
તેમાં પોતાનો આત્મા ભિન્ન, જ્ઞાનસ્વરૂપ.
દ્રવ્યસ્વરૂપનો નિર્ણય કરાવ્યા પછી, પર્યાયમાં જે વિકાર છે તેનું પણ જ્ઞાન કરાવે છે. શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વરૂપ તે તો
અનારોપિત–અસલી સ્વભાવ છે, ને વિકાર તો આરોપિત વિભાવ છે. શુદ્ધ દ્રવ્યના નિર્ણય વગર આરોપિત એવા
વિકારનું જ્ઞાન થતું નથી.
નિમિત્તનું યથાર્થ જ્ઞાન થતું નથી, જેમ નિશ્ચય વગર ખરો વ્યવહાર હોતો નથી, તેમ શુદ્ધસ્વરૂપને જાણ્યા વગર એકલા
વિકારનું યથાર્થ જ્ઞાન થતું નથી, આ મોટો સિદ્ધાંત છે.
ઉત્તરઃ– તે સ્વભાવ તરફના જ્ઞાનથી જ તેનો નિર્ણય થાય છે. જેમ ઉષ્ણતા વખતે પાણીમાં ઠંડો સ્વભાવ છે તે
વિકલ્પવડે પણ તેનો નિર્ણય થતો નથી, પણ પાણીના સ્વભાવ સંબંધી જ્ઞાનવડે જ તેનો નિર્ણય
PDF/HTML Page 11 of 34
single page version
જ્ઞાનીઓએ તેવું અનુભવ્યું છે; તે શુદ્ધ સ્વભાવનો નિર્ણય કોઈ ઇન્દ્રિયોથી કે મનના સંકલ્પ–વિકલ્પોથી થતો નથી, પણ
જ્ઞાનને અંતરમાં લંબાવીને તે સ્વભાવનો નિર્ણય થાય છે. જ્ઞાનને અંતરમાં વાળતાં જ સ્વભાવને સ્પર્શીને એવો નિર્ણય
થાય છે કે અહા! મારો સ્વભાવ આકુળતા અને આતાપ વિનાનો પરમ શાંત છે, ક્ષણિક આકુળતા તે મારું પરમ સ્વરૂપ
નથી, મારું પરમ સ્વરૂપ તો આનંદથી ઉલ્લસતું છે.
અંતરમાં તેની શુદ્ધતાના અંશનું આનંદસહિત વેદન જરૂર થાય જ છે. જ્યાં સુધી એવું વેદન ન થાય ત્યાં સુધી
સ્વભાવનો સમ્યક્ નિર્ણય ન કહેવાય.)
ધર્માત્માઓ મહાન!–એમ તેઓની મહત્તા ગાય છે, પણ હે ભાઈ! જેની મહત્તા તું રાતદિન ગાય છે તે તું પોતે જ છે,
કેમકે સંતો કહે છે કે–જેવો અમારો આત્મા તેવો જ તારો આત્મા; માટે હે જીવ! તું તારા સ્વભાવની મહત્તાને લક્ષમાં લે.
વળી અર્હંત–સિદ્ધ કે સંત–ધર્માત્માઓની પણ ખરી મહત્તા ત્યારે જ સમજાય છે કે જ્યારે પોતાના સ્વભાવની મહત્તાને
સમજે. સર્વજ્ઞો અને સંતો જે માર્ગે અંતરમાં પેઠા તે માર્ગ તારો તારામાં જ છે; અંતરમાં ચિદાનંદ સ્વરૂપમાંથી સહજ
શીતળ આનંદ પ્રગટ કરીને આતાપનો તેમણે નાશ કર્યો છે, તું પણ આતાપનો નાશ કરીને સહજ શીતળ–આનંદ પ્રગટ
કરવા માટે તારા ચિદાનંદ સ્વરૂપ તરફ વળ.
સમીપ બેઠા હોય તો પણ તેઓ તારી પરિણતિને સુધારી દ્યે એમ નથી, અને અનેક દુશ્મનો તને ઘેરી વળ્યા હોય તો
પણ તેઓ તારી શાંતિને બગાડી શકે એમ નથી. તારા અંર્તસ્વભાવના અવલંબન વિના બીજેથી તારી શાંતિ
આવવાની નથી, અને તારા સ્વભાવના અવલંબને જે શાંતિ પ્રગટી તે બીજા કોઈથી બગડવાની નથી. અહા કેટલી
સ્પષ્ટ વસ્તુસ્થિતિ છે! છતાં, બહારથી મારી શાંતિ આવે ને બીજો મારી શાંતિ લૂંટી લ્યે–એવી અજ્ઞાની જીવની ભ્રમણા
મટતી નથી. જો આ વસ્તુસ્થિતિ સમજે તો અંતર્મુખ થઈને પોતાની શાંતિ પોતાના અંતરમાં જ શોધે, અને
અંર્તશોધનથી શાંતિ મળ્યા વગર રહે નહિ. ભગવાનને અને સંતોને શાંતરસ પ્રગટયો તે ક્યાંથી પ્રગટયો?
અંર્તસ્વભાવમાં શાંતરસનો સમુદ્ર ભરેલો હતો તે જ ઉલ્લસીને પ્રગટયો છે. હે જીવ! સમ્યગ્જ્ઞાન દ્વારા તું પણ તારી
સ્વભાવશક્તિને ઊછાળ. અહો! મારા ચિદાનંદ સ્વભાવમાં જ શાંતરસનો સમુદ્ર ભર્યો છે–એમ વિશ્વાસ કરીને તેમાં
એકાગ્રતા કરવી તે જ શાંતિનો ઉપાય છે.
માટે તારા અંતરના અતીન્દ્રિય–જ્ઞાનસ્વભાવ સિવાય બીજા કોઈનો સહારો નથી. ભલે તારી ચારે બાજુ સંતમુનિઓના
ટોળાં બેઠા હોય તો પણ, તારા અંર્તસ્વભાવના આશ્રય વગર તને શાંતિ આપવા બીજું કોઈ સમર્થ નથી; અને જો તેં
તારા સ્વભાવનો આશ્રય કર્યો છે તો પછી, ભલે દુનિયા આખી ડુલી જાય કે બ્રહ્માંડ આખું ગડગડી ઊઠે તો પણ તારી
શાંતિને ફેરવવા કોઈ સમર્થ નથી. આ રીતે, જગતથી ભિન્ન પોતાના અસ્તિત્વને જાણીને, અને મારી શાંતિનું
પરિણમન મારા અંતરના સાધનને આધીન છે–આવું ભાન કરીને. જે જીવ પોતાના અંતરમાં ઠરે છે તે પરમ શાંતરસ
પ્રગટ કરીને સર્વદુઃખોથી મુક્ત થાય છે.
PDF/HTML Page 12 of 34
single page version
ખરેખરો આત્માર્થી થઈને શાંતિનો ઉપાય શોધે છે. આત્માની શાંતિ માટે ગરજવાન થયેલો તે જીવ, પ્રથમ તો જગતમાં
કેવા કેવા તત્ત્વો છે તેને જાણે છે, અને તેમાં પોતે કોણ છે તે પણ જાણે છે. પછી પોતાનો વાસ્તવિક શુદ્ધ સ્વભાવ શું છે
તે નક્કી કરીને અંર્તસ્વભાવ તરફ વળે છે, ને આ રીતે તે જીવ શાંતિ પ્રાપ્ત કરે છે.
છે, ને મારો આખોય સ્વભાવ આવી શાંતિથી ભરેલો છે. આ જે રાગ–દ્વેષાદિ વિકારી ભાવો વેદાય છે તે વેદન મારા
સ્વભાવમાંથી આવેલું નથી, તે તો મારામાં આરોપાયેલું છે; વિકાર મારા સ્વભાવભૂત નથી પણ ઉપાધિરૂપ છે. આ રીતે
વેદનના સ્વાદની ભિન્નતાથી વિકારી ભાવો તેને પોતાના સ્વભાવથી સ્પષ્ટપણે જુદા જણાય છે. આથી, જ્ઞાનીને તે ક્ષણે
વિકાર વર્તતો હોવા છતાં, સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપ વિવેકજ્યોતિ પણ સાથે સાથે વર્તી જ રહી છે. એક તરફ શાંતરસના સમુદ્ર
સમાન શુદ્ધસ્વભાવને જાણે છે, ને બીજી તરફ મેલા પાણીનાં ખાબોચિયા જેવા વિકારને જાણે છે; આમ બંનેને જાણતો
થકો, વિકારની તુચ્છતા જાણીને તેને તો છોડતો જાય છે, ને શુદ્ધસ્વભાવની મહત્તા જાણીને તેમાં ઝૂકતો જાય છે.–આ
ઉપાયથી અલ્પકાળમાં જ સમસ્ત દુઃખોનો નાશ કરીને તે જીવ પરમઆનંદસ્વરૂપમુક્તિ પામે છે.
અંકમાં છપાયેલ છે, ત્યાર પછીનો આ ત્રીજો
લેખાંક છે. ચૈતન્યના આનંદમાં ઝૂલતી દશામાં
સંતોએ આ શાસ્ત્રો રચ્યાં છે. અંતરના
આનંદની ઝલક બતાવીને જગતને પડકાર
કર્યો છે કે અરે જીવો! થંભી જાવ...બહારમાં
તમારો આનંદ નથી, તમારો આનંદ તમારા
અંતરમાં છે. અહા! બાહ્યવેગે દોડતા જગતને
પડકાર કરીને સંતોએ થંભાવી દીધું છે. અને,
આ વાત ઝીલનાર જીવ કેવો છે?–એ તો આ
પ્રવચન જ સ્વયં કહેશે.
PDF/HTML Page 13 of 34
single page version
શાસ્ત્ર લખાય..આવી રીતે ચૈતન્યના આનંદમાં ઝૂલતી દશામાં સંતોએ આ શાસ્ત્ર રચ્યાં છે. અંતરના આનંદની ઝલક
બતાવીને જગતને પડકાર કર્યો છે કે અરે જીવો! થંભી જાવ..બહારમાં તમારો આનંદ નથી, તમારો આનંદ તમારા
અંતરમાં છે. અહા! બાહ્યવેગે દોડતા જગતને પડકાર કરીને સંતોએ થંભાવી દીધું છે.
નથી; દુનિયા પોતાને ગણે કે ન ગણે તેની એને દરકાર નથી, જગતમાં બીજાનો સંબંધ રહે કે ન રહે તેની સામે પણ
જોતો નથી, એકાકી થઈને પણ પોતાના આત્માને જ સાધવા માંગે છે; આવો આત્માર્થી જીવ જ્ઞાની સંતોના ચરણની
અતિશય ભક્તિપૂર્વક આ વાત ઝીલે છે. જેને આવી આત્માર્થીતા હોય તેને આત્મા સમજાવનારા ગુરુજનો પ્રત્યે
અંતરમાં કેટલો પ્રમોદ, ભક્તિ, બહુમાન, ઉલ્લાસ અને અર્પણતાનો ભાવ હોય! આત્મા સમજાવનાર પ્રત્યે વિનયથી
અર્પાઈ જાય. અહો નાથ! આપને માટે હું શું–શું કરું? પામર ઉપર આપે અનંતો ઉપકાર કર્યો...આપના ઉપકારનો
બદલો મારાથી કોઈ રીતે વળી શકે તેમ નથી.
બતાવે? અહાઃ આપે મારું જીવન બચાવ્યું, દુઃખમાં તરફડતો મને આપે ઊગાર્યો,–એમ ઉપકાર માને.
દુઃખોમાં સેકાતો થકો આલસ–વિલસ થઈને તરફડીયા મારે છે; ત્યાં ધર્માત્માસંતો જ્ઞાનરૂપી ગારુડી મંત્રવડે તેનું
ઝેર ઊતારી નાંખે છે, ને તેને દુઃખથી છૂટકારાનો ઉપાય બતાવે છે. તે ઉપાય પામીને તે જીવને સંતો પ્રત્યે કેટલો
ઉપકાર આવે?–અહા નાથ! આપે મને જીવન આપ્યું...અનંત દુઃખમાં તરફડતો મને આપે ઊગાર્યો...સર્પના
ઝેરથી બચાવનારે તો એક વાર મરણથી બચાવ્યો, પરંતુ આપે તો હે ભગવાન! અનંત જન્મ–મરણના દુઃખોથી
મને બચાવ્યો.
નથી. જે જીવ મોક્ષાર્થી છે તેને માટે જ સંતોનો ઉપદેશ છે. સમયસારમાં આચાર્યદેવ કહે છે કે–
વળી શ્રદ્ધવો પણ એ રીતે,
એનું જ કરવું અનુચરણ
પછી યત્નથી મોક્ષાર્થીએ.
“મોક્ષાર્થીઓ આ સિદ્ધાંતનું સેવન કરો કે હું તો શુદ્ધચૈતન્યમય એક પરમ જ્યોતિ જ સદાય છું; અને આ જે
અહીં પણ (આ પંચાસ્તિકાયની ૧૦૩ ગાથામાં) એ જ કહે છે કે અર્થતઃ અર્થી થઈને આ શાસ્ત્રને જાણવું, અને
વિસ્તારથી સુંદર વિવેચન આ લેખના પહેલા ભાગમાં આવી ગયું છે.)
PDF/HTML Page 14 of 34
single page version
સ્વરૂપની (અવિકારની કે વિકારની) મર્યાદા છોડીને પરમાં જતો નથી, અને જીવની સ્વરૂપમર્યાદામાં પર દ્રવ્યો આવતા
નથી. હવે આ ઉપરાંત, જીવના શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વરૂપમાં વિકારનો પણ પ્રવેશ નથી, વિકાર તો બહિર્લક્ષી ઉપાધિરૂપ ભાવ
છે, શુદ્ધ ચૈતન્યભાવ સાથે તેની એકતા થઈ શકતી નથી. સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ જે નિર્મળભાવ પ્રગટે તે તો
જીવના સ્વરૂપમાં અભેદ થઈ જાય છે, એટલે તેને તો જીવ કહ્યો, પણ વિકાર ભાવોને જીવના શુદ્ધસ્વરૂપ સાથે અભેદતા
થતી નથી તેથી શુદ્ધસ્વરૂપની દ્રષ્ટિથી તેઓ જીવ નથી પણ અજીવ છે. પર્યાય અપેક્ષાએ જોતાં વિકાર નિશ્ચયથી (અશુદ્ધ
નિશ્ચયથી) પોતાનો જ છે, તે પોતનો જ અપરાધભાવ છે; અને શુદ્ધ–દ્રવ્ય–સ્વભાવની અપેક્ષાએ જોતાં (એટલે કે શુદ્ધ
નિશ્ચયનયથી) વિકાર જીવમાં દેખાતો જ નથી, શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વરૂપ જ જીવ દેખાય છે. આમ બંને પડખાનું જ્ઞાન કરાવીને
આચાર્યદેવ કહે છે કે તારા શુદ્ધસ્વભાવને મુખ્યપણે લક્ષમાં લઈને તેની આરાધના કર..અને અશુદ્ધતાને ગૌણ કરીને
તેનો આશ્રય છોડ.
વિકાર અનુભવાતો હોવા છતાં તે જ કાળે સાથે શુદ્ધચિદાનંદસ્વભાવનું ભાન પણ વર્તતું હોવાથી, તે સાધક વિકારથી
વિમુખ થઈને શુદ્ધસ્વરૂપમાં વળતો જાય છે, એટલે કે સ્વભાવ અને વિભાવ વચ્ચે નિરંતર ભેદજ્ઞાન વર્તતું હોવાથી તે
સાધક રાગાદિ પરિણતિને શુદ્ધસ્વરૂપપણે કદી અંગીકાર નથી કરતો પણ તેને પરભાવભૂત ઉપાધિ જાણીને છોડતો જાય
છે. રાગ પરિણતિ છૂટતા કર્મબંધની અનાદિની પરંપરા તૂટી જાય છે. રાગપરિણતિથી કર્મનું બંધન, તેના ઉદય વખતે
ફરીને રાગપરિણતિ ને ફરીને કર્મનું બંધન–આવી પરંપરા અનાદિથી અતૂટ હતી, પણ હવે સ્વભાવ તરફ જેની પરિણતિ
વળી ગઈ છે એવા જીવને રાગાદિ પરિણતિ છૂટી જતાં કર્મબંધની પરંપરા પણ તૂટી જાય છે, તેને નવા કર્મનું સંવારણ
થતું જાય છે ને જૂનાં કર્મો ઝરતા જાય છે; એ રીતે સમસ્ત કર્મોથી વિમુક્ત થયો થકો દુઃખથી તે પરિમુક્ત થાય છે. દુઃખ
કેવું છે? કે ફદફદતા પાણી જેવું અશાંત છે.
વેગે ચડેલા મૃગલાં ઉંધી દિશામાં દોડે છે; એક દિશામાં મૃગલાંને પકડવા માટે કોઈ પારધીએ જાળ બિછાવી હોય,
અને તે દેખીને કોઈ દયાળુ મહાજન તે મૃગલાંને બચાવવાના હેતુથી તેને બીજી દિશામાં વાળવા માટે હાકોટા કરે,
ત્યાં ભ્રાંતિના વેગે ચડેલા તે મૃગલાં તે બચાવનારને જ મારનાર સમજીને, તેનાથી ડરીને ઊંધી દિશામાં (જે
દિશામાં જાળ પાથરેલી છે તે દિશામાં જ) ઝંપલાવે છે ને અંતે જાળમાં ફસાય છે. તેમ મોહરૂપી ભ્રાંતિના વેગે
ચડેલા, મૃગલાં જેવા અજ્ઞાની પ્રાણીઓ પણ અનાદિથી ઊંધી દોટ મૂકી રહ્યા છે, ને બાહ્ય વિષયોમાં–રાગમાં સુખ
માનીમાનીને તેમાં જ ઝંપલાવી રહ્યા છે. જ્ઞાની–મહારાજ કરુણાપૂર્વક તેને વિષયોથી પાછા વાળીને સ્વભાવ તરફ
આવવાની હાકલ કરે છેઃ અરે પ્રાણીઓ! બાહ્ય વિષયો તરફની વૃત્તિમાં સુખ નથી. એમાં તો આકુળતાનો
ખદબદાટ છે, વ્યવહારની શુભ વૃત્તિમાં પણ સુખ નથી, તેમાં પણ આકુળતાનો ખદબદાટ છે; માટે એ બાહ્ય
વૃત્તિથી પાછા વળો..પાછા વળો..ને અંતરના ચિદાનંદ સ્વભાવમાં સુખ છે, તેમાં અંતર્મુખ થાઓ...અંતર્મુખ થાઓ
ત્યાં જે જીવ જિજ્ઞાસુ છે, આત્માર્થી છે તે તો જ્ઞાની સંતોની આવી હાકલ સાંભળીને થંભી જાય છે ને અંતરમાં
વિચાર કરીને તેનો વિવેક કરે છે...કે અહા! આ વાત પરમ સત્ય છે, આ વાત મારા હિતની છે, પરંતુ જે જીવ
ભ્રાંતિના વેગે ચડેલો છે, જેની વિચારશક્તિ તીવ્ર મોહથી ઘેરાઈ ગઈ છે એવા જીવો તો, હિતોપદેશકને પણ
અહિતરૂપ સમજી, ‘આ તો અમારો વ્યવહાર પણ છોડાવે છે’–એમ ઊલ્ટો ભય પામીને ઉંધી દિશામાં જ
(રાગાદિમાં અને બાહ્ય વિષયોમાં) ઝંપલાવે છે ને ભવભ્રમણની જાળમાં ફસાઈને દુઃખી થાય છે. પોતાના
હિતનો વિચાર કરીને જે જીવ સ્વભાવ તરફ વળે છે ને પરભાવની
PDF/HTML Page 15 of 34
single page version
જિન પ્રવચનમાં કહેલા દ્રવ્યોને જાણે છે; ‘અર્થી થઈને જાણે છે,’ એટલે કે આત્માનું હિત પ્રાપ્ત કરવાની ખરેખરી
દરકાર કરીને જાણે છેઃ ‘અર્થતઃ જાણે છે’ એટલે કે માત્ર શબ્દોની ધારણાથી નહિ પણ તેના ભાવભાસનપૂર્વક
જાણે છે. બધા પદાર્થોને જાણીને તેમાં રહેલાં પોતાના આત્માને જુદો તારવીને એમ નિશ્ચય કરે છે કે આ શુદ્ધ
ચૈતન્યસ્વરૂપ સ્વવસ્તુ છે તે જ હું છું. આવો નિશ્ચય કરીને પોતાના આત્મા તરફ ઢળે છે. પોતાના આત્મામાં પણ
રાગાદિ અશુદ્ધ પડખાંને ન આદરતાં, શુદ્ધસ્વરૂપને આદરે છે. પર્યાયમાં વિકાર હોવા છતાં, તે જ વખતે
વિવેકજ્યોતિના બળે શુદ્ધસ્વરૂપમાં ઢળે છે ને રાગાદિ પરિણતિને છોડે છે; નિજસ્વભાવને છોડતો નથી ને
પરભાવોને ગ્રહતો નથી. રાગના કાળે ભેદજ્ઞાન વર્તે છે, પણ કાંઈ રાગને લીધે તે ભેદજ્ઞાન નથી. રાગની સાથે જ
વર્તતા ભેદજ્ઞાનને લીધે સાધક જીવ તે રાગમાં અભેદતા ન કરતાં, શુદ્ધસ્વભાવમાં અભેદતા કરતો જાય છે ને
રાગને છોડતો જાય છે. રાગરૂપી ચીકાસ છૂટતાં કર્મો પણ છૂટી જાય છે. જેમ પરમાણુમાં સ્પર્શની ચીકાસ વગેરે
જઘન્ય થઈ જતાં એ પરમાણુ સ્કંધમાંથી છૂટો પડી જાય છે, તેમ સ્વભાવ તરફ ઝૂકેલા જીવને રાગાદિ ચીકાસ
છૂટી જતાં તે જીવ કર્મબંધનથી છૂટી જાય છે.
જોડાણ તોડી નાંખે છે. રાગદ્વેષપરિણતિવડે કર્મબંધની પરંપરા ચાલતી હતી પણ જ્યાં અંતર્મુખ થઈને રાગદ્વેષપરિણતિને
તોડી નાંખી ત્યાં જૂનાં અને નવા કર્મ વચ્ચેની સંધિ તૂટી ગઈ એટલે કે કર્મની પરંપરા અટકી ગઈ, ને તે જીવ ફદફદતા
પાણી જેવા દુઃખથી પરિમુક્ત થઈ ગયો.
રહે છે પણ જો પોતાની પરિણતિને સ્વભાવ સાથે જોડીને રાગદ્વેષને છોડે તો કર્મની પરંપરા તૂટી જાય છે. જેમ પરમાણુ
પોતાના સ્વરૂપમાં એકાકીપણે વર્તે છે તેમ સ્વરૂપમાં એકત્વપણે જોડાયેલો જીવ પણ રાગદ્વેષરહિત થયો થકો
કર્મબંધરહિત એકાકીપણે–મુક્તપણે પરિણમે છે.
નિજગુણસમૂહમાં છે તો તેમાં મારી કાંઈ કાર્યસિદ્ધિ નથી;– આમ નિજહૃદયમાં માનીને પરમ સુખપદનો અર્થી
ભવ્યસમૂહ શુદ્ધ આત્માને એકને ભાવે. જેમ પરમાણુ જઘન્યસ્નેહરૂપ પરિણમે ત્યારે સ્કંધરૂપ બંધનથી તે છૂટો પડી
જાય છે, તેમ આત્મા પરમાત્મભાવનાની ઉગ્રતાવડે એકત્વસ્વરૂપમાં પરિણમતો થકો કર્મબંધનથી છૂટો પડી જાય
છે. આ રીતે એક પરમાણુ અને સિદ્ધ પરમાત્માની જેમ જે જીવ પોતાના એકત્વ સ્વરૂપમાં વર્તે છે તેને નવું બંધન
થતું નથી અને જૂનાં બંધાયેલાં કર્મો પણ છૂટી જાય છે, એટલે અશાંત–ફદફદતા દુઃખોથી તે મુક્ત થઈ જાય છે.
જેમ ઠંડું જળ તો શાંત હોય પણ તે ઊકળતાં તેમાં ફદફદીયા પડીને તે અશાંત થાય છે; તેમ શાંત જળથી ભરેલું
આ ચૈતન્ય–સરોવર, તેમાં રાગદ્વેષનો ઉકળાટ થતાં દુઃખના ફદફદીયા ઉપડે છે, અશાંતિ થાય છે;
ચૈતન્યસ્વભાવની ભાવનાવડે રાગદ્વેષ ઉપશમી જતાં તે ફદફદતા અશાંત દુઃખોથી જીવ મુક્ત થાય છે ને અતીન્દ્રિય
શાંતિને–આનંદને અનુભવે છે.
શુદ્ધ ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્મસ્વભાવનો નિર્ણય કરીને તેની સન્મુખ જે વર્તે છે તે જીવ બંધનરહિત થઈને, દુઃખથી
તેલમાં સકરકંદ સેકાય તેમ ઘોર દુઃખના ખાડામાં રાગદ્વેષમોહથી જીવો ખદખદી
PDF/HTML Page 16 of 34
single page version
અતિ ભાવવાહી દ્રશ્ય છે...એક સાથે સાત વીતરાગી મુનિવરોને
નીહાળતાં ભક્તહૃદય પ્રફુલ્લિત થાય છે ને તે ચિત્રની કથા
જાણવા માટે સહેજે મનમાં ઉત્કંઠા જાગે છે...પદ્મપુરાણમાંથી
અહીં તે કથા આપવામાં આવી છે. અત્યારે પણ
મથુરાનગરીના જિનમંદિરમાં સપ્તર્ષિ મુનિવરોના પ્રતિમાજી
બિરાજી રહ્યા છે..
અયોધ્યા લ્યો, અથવા રાજગૃહી, પોદનાપુર વગેરે અનેક રાજધાનીઓમાંથી તમને જે ગમે તેનું રાજ કરો.
લવણસાગર પણ મહાશૂરવીર છે; એ બંને પિતા પુત્ર જીતવા મુશ્કેલ છે, માટે મથુરા સિવાયનું જે રાજ્ય તમને ગમે તે
લ્યો.
ઝૂલણે ઝૂલી રહ્યા છે, એવા ભગવાન કુંદકુંદાચાર્યદેવનું આ કથન છે; જે જીવ આત્માર્થી થઈને
સમજશે તે દુઃખથી પરિમુક્ત થઈને પરમાનંદને પામશે.
* “આત્મસ્વભાવની સાવધાની શું શું ફળ ન આપે?”
આત્મસ્વભાવની સાવધાની સિદ્ધદશા સુધીના પરમસુખ આપે.
PDF/HTML Page 17 of 34
single page version
તું મને એક વચન આપતો જા.
કરાવીશ; સ્વયં મંગલરૂપ અને ત્રણ લોકના મંગલકર્તા શ્રી જિનદેવ તારું મંગલ કરો; સર્વજ્ઞ ભગવાનના પ્રસાદથી તારો
વિજય હો...સિદ્ધ ભગવંતો તને સિદ્ધિના કર્તા હો; આચાર્ય–ઉપાધ્યાય તથા સાધુ પરમેષ્ઠી તારા વિઘ્ન હરો ને તારું
કલ્યાણ કરો–આ પ્રમાણે કહીને મંગલકારી માતાએ આશીર્વાદ દીધા, તે માથે ચડાવીને શત્રુઘ્ને માતાને નમસ્કાર કર્યા
અને ત્યાંથી મથુરા તરફ પ્રસ્થાન કર્યું. લક્ષ્મણે તેને સમુદ્રાવર્ત નામનું ધનુષ આપ્યું તથા કૃતાન્તવક્ર સેનાપતિને તેની
સાથે મોકલ્યો.
કૃતાન્તવક્ર સેનાપતિએ કહ્યુંઃ અરે મંત્રી! તમે સાહસ છોડીને આવા કાયરતાના વચન કેમ કહો છો? જેમ હાથી
મહાબળવાન છે અને સૂંઢવડે મોટા વૃક્ષોને ઊખેડી નાંખે છે, તો પણ સિંહ તેને જીતી લે છે, તેમ મધુરાજા મહાબળવાન
હોવા છતાં શત્રુઘ્ન તેને જરૂર જીતી લેશે. સેનાપતિની આ વાત સાંભળીને સૌ પ્રસન્ન થયા. એવામાં નગરમાં ગયેલા
ગુપ્તચરોએ આવીને સમાચાર આપ્યા કેઃ હાલમાં મધુ રાજા વનક્રીડા માટે નગરની બહાર ઉપવનમાં રહે છે, અને તમે
મથુરા જીતવા માટે આવ્યા છો તેનું પણ તેને ભાન નથી, તેથી અત્યારે મથુરા સહેલાઈથી હાથ આવે તેમ છે.–એ
સાંભળીને શત્રુઘ્ને પોતાના યોદ્ધાઓ સહિત મથુરાનગરીમાં પ્રવેશ કર્યો.–જેમ યોગીઓ કર્મનાશ કરીને સિદ્ધપુરીમાં
પ્રવેશ કરે તેમ શત્રુઘ્ને દરવાજા તોડીને મથુરાનગરીમાં પ્રવેશ કર્યો, અને આયુધશાળા પોતાના કબજે કરી લીધી.
પરચક્રના આગમનથી નગરજનો ભયભીત થઈ ગયા, પરંતુ શત્રુઘ્ને એમ કહીને તેમને ધૈર્ય બંધાવ્યું કે અહીં શ્રીરામનું
રાજ્ય છે, તેમાં કોઈને દુઃખ કે ભય નથી.
અનેક ઉપાય કરવા છતાં તે રાજા નગરીમાં પ્રવેશી ન શક્યો. જો કે તે ત્રિશૂલથી રહિત થઈ ગયો હતો તોપણ
મહાઅભિમાનથી તેણે શત્રુઘ્ન સાથે યુદ્ધ કર્યું. યુદ્ધમાં રાજા મધુનો પુત્ર લવણસાગર કૃતાન્તવક્રના પ્રહારથી મરણ
પામ્યો. પુત્રનું મૃત્યુ દેખીને મધુ રાજા અત્યંત શોક અને ક્રોધપૂર્વક શત્રુઘ્નના સૈન્ય સામે લડવા લાગ્યો. પરંતુ જેમ
જિનશાસનના સ્યાદ્વાદી પંડિત સામે કોઈ એકાંતવાદી ટકી ન શકે તેમ શત્રુઘ્નની વીરતા સામે મધુ રાજાના કોઈ યોદ્ધા
ટકી ન શક્યા.
મહાહિંસારૂપ અને દુઃખ દેનાર છે તેથી તે સર્વથા ત્યાજ્ય છે; આ ક્ષણભંગુર સંસારમાં મૂઢ જીવો રાચે છે. આ જગતમાં
ધર્મ જ પ્રશંસાયોગ્ય છે. આ દુર્લભ મનુષ્યદેહ પામીને પણ જે જીવ ધર્મને વિષે બુદ્ધિ નથી કરતો તે મોહવડે ઠગાયો થકો
અનંત ભવભ્રમણ કરે છે. અરે! મેં પાપીએ અસારરૂપ સંસારને સાર જાણ્યો, ક્ષણભંગુર શરીરને ધ્રુવ જાણ્યું ને અત્યાર
સુધી આત્મહિત ન કર્યું..જ્યારે હું સ્વાધીન હતો ત્યારે મને સુબુદ્ધિ ન ઉપજી, હવે તો મારો અંતકાળ આવ્યો..સર્પ ડશે તે
વખતે દૂરદેશથી મણિમંત્ર કે ઔષધ મંગાવવા શા કામના? માટે હવે હું સર્વ ચિંતા છોડીને નિરાકુળપણે મારા મનનું
સમાધાન કરું.” યુદ્ધમાં હાથીના હોદ ઉપર બેઠા બેઠા મધુરાજા
PDF/HTML Page 18 of 34
single page version
મન–વચન–કાયાથી વારંવાર નમસ્કાર કરવા લાગ્યો; અને વિચારવા લાગ્યો કે અરિહંતો–સિદ્ધો–સાધુઓ અને
કેવળીપ્રરૂપિતધર્મ તે જ મંગલરૂપ છે, તે જ ઉત્તમ રૂપ છે અને તેનું જ મને શરણ છે; અઢીદ્વીપની અંદર કર્મભૂમિ(
પાંચ ભરત, પાંચ ઐરાવત, પાંચ વિદેહ)માં જે ભગવાન અર્હંતદેવો છે તેઓ મારા હૃદયમાં વસો..તેમને હું
વારંવાર નમસ્કાર કરું છું...હવે સર્વ પાપને હું યાવત્ જીવન છોડું છું, ચારે પ્રકારના આહારને ત્યાગું છું,
પૂર્વોપાર્જિત પાપની નિંદા કરું છું, અને સમસ્ત વસ્તુનું પ્રત્યાખ્યાન કરું છું...અનાદિકાળથી સંસારને વિષે
ઉપાર્જેલાં મારાં દુષ્કૃત્યો મિથ્યા થાઓ...હવે હું તત્ત્વજ્ઞાનમાં સ્થિર થઈને, તજવાયોગ્ય જે રાગાદિક તેને તજું છું
અને ગ્રહવાયોગ્ય જે નિજભાવ–જિનભાવ તેને ગ્રહું છું; જ્ઞાનદર્શન મારો સ્વભાવ જ છે, તે મારાથી અભેદ્ય છે,
અને શરીરાદિક સમસ્ત પદાર્થો મારાથી જુદા છે...સંન્યાસમરણ વખતે ભૂમિનો કે તૃણાદિનો સંથારો તે ખરો
સંથારો નથી, પણ દોષરહિત એવો શુદ્ધ આત્મા પોતે જ પોતાનો સંથારો છે.–આમ વિચારીને મધુ રાજાએ બંને
પ્રકારના પરિગ્રહો ભાવથી છોડયા. જેનું શરીર અનેક ઘાથી ઘવાયેલું છે એવો મધુરાજા હાથીની પીઠ ઉપર બેઠા
બેઠા જ કેશલોચ કરવા લાગ્યો...વીરરસ છોડીને શાંતરસ અંગીકાર કર્યો...અને મહાધૈર્યપૂર્વક અધ્યાત્મ યોગમાં
આરૂઢ થઈને કાયાનું મમત્વ છોડી દીધું..
દેવો પણ આશ્ચર્યપૂર્વક પુષ્પવૃષ્ટિ કરવા લાગ્યા..મહાધીર મધુરાજ એક ક્ષણમાં સમાધિમરણ કરીને ત્રીજા સ્વર્ગમાં દેવ
થયા. અને શત્રુઘ્ને તેમની સ્તુતિ કરીને મથુરાનગરીમાં પ્રવેશ કર્યો.
કહ્યા. અસુરેન્દ્રને મધુરાજા સાથે અત્યંત મિત્રતા હતી. તેથી મહાક્રોધપૂર્વક પાતાળમાંથી નીકળીને તે મથુરા
આવવા ઉદ્યમી થયો.
નથી સાંભળ્યું? (વિશલ્યા તે લક્ષ્મણની પટરાણી છે.)
અસાધારણ શક્તિ હતી; અત્યારે જો કે તે પતિવ્રતા છે પણ બ્રહ્મચારિણી નથી, તેથી હવે તેનામાં તેવી શક્તિ
નથી. તેથી હવે હું મારા મિત્ર મધુરાજાના શત્રુ ઉપર જઈને તેનું વેર વાળીશ.–આમ કહીને તે ચમરેન્દ્ર મથુરા
આવ્યો.
મહાદુષ્ટ અને કૃતઘ્ની છે, નગરીનો ધણી તેના પુત્ર સહિત મૃત્યુ પામ્યો છે ને બીજો રાજા આવીને બેઠો છે છતાં આ
લોકોને શોક નથી પણ ઊલટો હર્ષ છે! જેની ભુજાની છાયમાં ઘણા કાળ સુધી સુખથી રહ્યા છતાં તે મધુરાજાના મરણથી
આ લોકોને કેમ કાંઈ દુઃખ ન થયું? આ લોકો મહાકૃતઘ્ની અને મૂર્ખ છે, માટે હું તેનો નાશ કરી નાંખું, આખી
મથુરાપુરીનો ક્ષય કરી નાંખું! આ રીતે મહાક્રોધપૂર્વક તે અસુરેન્દ્ર મથુરાનગરીના લોકો ઉપર ઘોર ઉપસર્ગ કરવા લાગ્યો.
આખી નગરીમાં ભયંકર મરકી ફેલાઈ ગઈ..જે જ્યાં ઊભા હતા તે ત્યાં ઊભા ઊભા જ મરવા લાગ્યા...બેઠેલા બેઠા બેઠા
મરવા લાગ્યા...સૂતેલા સૂઈ
PDF/HTML Page 19 of 34
single page version
અયોધ્યા આવતો રહ્યો.
મથુરા પ્રત્યે શત્રુઘ્નને આટલી બધી પ્રીતિ કેમ? તેના ખુલાસામાં શાસ્ત્રકાર કહે છે કે શત્રુઘ્નના જીવે પૂર્વે અનેક
ભવ મથુરામાં (અર્થાત્ મધુપુરીમાં) કર્યા છે તેથી મથુરા પ્રત્યે તેને અધિક સ્નેહ છે. શત્રુઘ્નનો જીવ સંસારને
વિષે અનંત ભવોમાં ભ્રમણ કરતાં કરતાં એક વાર મથુરામાં યમનદેવ નામનો મનુષ્ય થયો, મહાક્રૂર ધર્મવિમુખ
પરિણામથી મરીને તિર્યંચગતિમાં અનેક ભવ કર્યાં; પછી કુલંધર નામનો દુરાચારી બ્રાહ્મણ થયો, ત્યાથી તપ
કરીને સ્વર્ગમાં ગયો; ત્યાંથી પાછો મથુરાનગરીમાં ચંદ્રપ્રભ રાજાનો અચલ નામનો પુત્ર થયો; તે અચલકુમારને
વનમાં એક વાર કાંટો લાગેલ તે અપકુમાર નામના પુરુષે કાઢી આપ્યો, તેથી તે બંનેને મિત્રતા થઈ. જ્યારે
અચલકુમારે અનેક દેશો સહિત મથુરા નગરીનું રાજ મેળવ્યું ત્યારે તેણે પોતાના મિત્ર અપકુમારને તેની
જન્મભૂમિ શ્રીવસ્તી નગરીનું રાજ્ય આપ્યું, અને બંને મિત્રો ભેગા જ રહેવા લાગ્યા; એક દિવસે યશસમુદ્ર
આચાર્ય પાસે બંને મિત્રોએ મુનિદીક્ષા લીધી, અને સમ્યગ્દર્શનપૂર્વક પરમ સંયમ આરાધીને સમાધિમરણ કરીને
ઉત્કૃષ્ટ દેવ થયા. ત્યાંથી ચ્યવીને અચલકુમારનો જીવ તો રાજા દશરથની સુપ્રભારાણીનો પુત્ર શત્રુઘ્ન થયો, અને
તેના મિત્ર અપકુમારનો જીવ કૃતાન્તવક્ર સેનાપતિ થયો. આ કારણે શત્રુઘ્નને મથુરાનગરી વિષે વિશેષ પ્રીતિ
હતી.
વિનયલાલ અને સંજયમિત્ર–એ નામના સાતેય મુનિવરો મહાચારિત્રના ધારક હતા, અને
તેઓ સગા ભાઈ હતા. શ્રી નંદન રાજા અને ધરણી–સુંદરી રાણીના તેઓ પુત્ર હતા.
પ્રીતંકરસ્વામીનું કેવળજ્ઞાન દેખીને તે સાતેય પુત્રો પિતા સાથે જ વૈરાગ્ય પામ્યા હતા; અને
માત્ર એક મહિનાના તુંબરુ નામના પુત્રને રાજ્ય આપીને પિતા તથા સાતેય પુત્રો
પ્રીતંકરસ્વામી પાસે દીક્ષા લઈને મુનિ થયા હતા. પિતા શ્રીનંદન તો કેવળી થયા, અને આ
સાતેય પુત્રો ચારણઋદ્ધિ વગેરે અનેક ઋદ્ધિઓના ધારક શ્રુતકેવળી થયા, –કેવળી પ્રભુના
નંદન થયા. એ ગગનવિહારી સપ્તર્ષિ શ્રુતકેવળી ભગવંતો પૃથ્વીને પાવન કરતા કરતા
મથુરાપુરીમાં પધાર્યા, અને ચાતુર્માસ માટે મથુરાના વનમાં એક વટવૃક્ષ નીચે બિરાજ્યા.
મથુરાપુરીમાં આ સપ્તર્ષિ ભગવંતોના પુનિત પગલાં થતાં જ તેમના તપના પ્રભાવથી, ચમરેન્દ્રે
ફેલાવેલો મરકીનો ઘોર ઉપસર્ગ એકદમ દૂર થઈ ગયો અને આખી મથુરાનગરી સુખરૂપ થઈ
ગઈ. જેમ સૂર્યનું આગમન થતાં અંધકાર ભાગે તેમ સપ્તર્ષિ મુનિવરોનું આગમન થતાં જ
તેમના પ્રતાપથી મરકી રોગનો ઘોર ઉપદ્રવ દૂર થઈ ગયો, અને આખી નગરીમાં શાંતિ થઈ
ગઈ, ફળ–ફૂલ ખીલી ગયા, વૃક્ષો અને વેલડીઓ પ્રફુલ્લિત થયા, વગર વાવ્યે ધાન્ય ઊગવા
માંડયાં; સમસ્ત રોગરહિત મથુરાપુરી ખૂબ જ સુશોભિત બની ગઈ, અને નગરજનોએ
મહાઆનંદપૂર્વક એ સાત મુનિવરોનાં દર્શન–પૂજન કર્યાં.
PDF/HTML Page 20 of 34
single page version
મથુરાના જિનમંદિરમાં બિરાજી રહી છે. મથુરામાં “સપ્તર્ષિ–ટીલા” નામનું એક સ્થાન પણ છે.)
પોદનાપુર જઈને પારણું કરી આવે, તો કોઈ વાર વિજયપુર જાય, કોઈ વાર ઉજ્જૈન જાય તો કોઈ વાર
સૌરાષ્ટ્રમાં પધારે. (ચારણઋદ્ધિધારી મુનિવરો આકાશમાં વિચરે છે ને ચોમાસામાં પણ વિહાર કરે છે.)–આ
પ્રમાણે ગમે તે નગરીમાં જઈને ઉત્તમ શ્રાવકને ત્યાં આહાર કરી આવે ને પાછા મથુરાનગરીમાં આવીને રહે. એ
ધીર–વીર મહાશાંત મુનિવરો એક વાર આહારના સમયે અયોધ્યા નગરીમાં પધાર્યા અને અર્હદત્ત શેઠના ઘરની
સમીપ આવ્યા.
અયોધ્યાની આસપાસ વનમાં, ગૂફામાં, નદીકિનારે, વૃક્ષ નીચે કે વનના ચૈત્યાલયોમાં જ્યાં જ્યાં સાધુઓ
ચાતુર્માસ રહ્યા છે તે સર્વેને મેં વંદ્યા છે, પરંતુ આ સાધુઓને મેં ક્યાંય દેખ્યા નથી, માટે આ સાધુઓ
આચારંગસૂત્રની આજ્ઞાથી પરાંગમુખ સ્વેચ્છાવિહારી લાગે છે તેથી વર્ષાકાળમાં પણ જ્યાં ત્યાં ભમતા ફરે છે.
જો જિનઆજ્ઞાના પાલક હોય તો વર્ષાકાળમાં વિહાર કેમ કરે? માટે તે જિનાજ્ઞાથી બહાર છે.”–આમ વિચારી
અર્હદત્ત શેઠે તો મુનિવરોનો આદર ન કર્યો ને ત્યાંથી ચાલ્યા ગયા; પણ તેમની પુત્રવધુએ અતિભક્તિથી
વિધિપૂર્વક મુનિવરોને પ્રાસુક આહારદાન કર્યું.
આંગળ ઊંચે ચાલ્યા આવતા હતા, ચૈત્યાલયમાં આવતાં તેમણે પૃથ્વી પર પગ મૂકયો. આ સપ્તર્ષિ ભગવંતોને
જોતાં જ દ્યુતિભટ્ટારક–આચાર્ય ઊભા થયા અને ઘણા આદરથી તેઓને નમસ્કાર કર્યા, બીજા બધા શિષ્યોએ
પણ નમસ્કાર કર્યાં; સપ્તર્ષિ ભગવંતોએ તેમની સાથે ધર્મચર્ચા કરી, અને પછી ચૈત્યાલયમાં જિનવંદના કરીને
તેઓ તો પાછા મથુરાનગરીમાં પધાર્યાં.
મહામુનિવરો મહાતપના ધારક છે, અને ચાતુર્માસ મથુરાનગરીમાં રહ્યા છે; ચારણઋદ્ધિથી ગગન–વિહાર કરીને
તેઓ આહાર માટે ગમે ત્યાં જાય છે, આજે તેઓએ આ અયોધ્યાપુરીમાં આહાર કર્યો, અને પછી ચૈત્યાલયના
દર્શન કરવા આવ્યા, અમારી સાથે ધર્મચર્ચા પણ કરી, અને પછી મથુરાનગરી તરફ સીધાવ્યા. એ
મહાવીતરાગી, ગગનગામી, પરમ ઉદાર ચેષ્ટાના ધારક મુનિવરો વંદનીય છે.”–ઇત્યાદિ પ્રકારે આચાર્યના
મુખથી ચારણ મુનિઓનો મહિમા સાંભળીને, શ્રાવક શિરોમણિ અર્હદત્ત શેઠ ખેદખિન્ન થઈને ખૂબજ પશ્ચાત્તાપ
કરવા લાગ્યા–‘અરે! મને ધિક્કાર છે...મેં મુનિવરોને ન ઓળખ્યા! મારા આંગણે પધારેલા મુનિભગવંતોનો મેં
આદર ન કર્યો...હા! મારા જેવો અધમ કોણ? એ મુનિવરો આહાર અર્થે મારા આંગણે પધાર્યા, પણ મેં નવધા
ભક્તિપૂર્વક તેમને આહાર ન આપ્યો...મારા જેવો પામર–અજ્ઞાની બીજો કોણ કે આંગણે આવેલા સંતોને પણ
હું ન ઓળખી શક્યો!! ચારણ મુનિવરોની તો એ જ રીત છે કે ચોમાસામાં નિવાસ તો એકસ્થાને કરે, પણ
આહાર અનેક નગરીમાં કરી આવે. ચારણઋદ્ધિના પ્રભાવથી તેમના શરીરવડે જીવોને બાધા થતી નથી. અહા!
જ્યાંસુધી એ ચારણઋદ્ધિધારક મુનિ ભગવંતોના હું દર્શન નહીં કરું ત્યાં સુધી મારા મનનો સંતાપ મટશે
નહીં.”–આમ પશ્ચાત્તાપથી અતિ ભક્તિભીના ચિત્તે અર્હદત્ત શેઠ સાત મુનિવરોના દર્શનને ઝંખવા લાગ્યા.