PDF/HTML Page 1 of 21
single page version
PDF/HTML Page 2 of 21
single page version
જિનબિંબોની શીતલ છાયામાં બેસીને સિદ્ધગુણોનું સ્મરણ કરતાં મુમુક્ષુઓનું હૃદય આહ્લાદિત થતું હતું.
PDF/HTML Page 3 of 21
single page version
ને શુક્રવાર ૨૮–૮–પ૯ સુધી તત્ત્વજ્ઞાનના અભ્યાસ માટે “જૈન
દર્શન શિક્ષણ વર્ગ” ચાલશે. વર્ગમાં દાખલ થનાર ગૃહસ્થો માટે
ભાઈઓને વર્ગમાં આવવાની ઈચ્છા હોય તેમણે નીચેના સરનામે
સૂચના મોકલી દેવી, અને વર્ગમાં વખતસર આવી જવું.
પામ્યા છે. તેઓ છેલ્લા અનેક વર્ષોથી સોનગઢ રહીને પૂ.
ગુરુદેવના સત્સમાગમનો લાભ લેતા હતા, તેઓ ખૂબ ઉત્સાહી
હતા. ૭૮ વર્ષની વૃધ્ધાવસ્થા, નબળી તબીયત તેમજ આંખની
તકલીફ હોવા છતાં તેમનો ઉત્સાહ એવો ને એવો જ હતો, અને
પરંતુ સોનગઢ આવતા પહેલાં તેઓ સ્વર્ગવાસ પામી
ગયા....સંયોગની આવી જ સ્થિતિ છે, સંયોગો જીવને આધીન
આધીન વૃત્તિનો અભ્યાસ કરવા જેવો છે. ભાઈશ્રી દલીચંદભાઈ
તત્ત્વપ્રેમવડે પોતાના સુશિક્ષિત સુપુત્રોમાં પણ ધર્મપ્રેમના બીજ
વિશેષ સીંચન કરીને, તેમના પિતાજીએ બતાવેલા ધર્મમાર્ગમાં
આવળ વધે; અને શ્રી દલીચંદભાઈનો આત્મા તાત્ત્વિક ઉલ્લાસમાં
PDF/HTML Page 4 of 21
single page version
અંક ૮ મો રામજી માણેકચંદ દોશી ૨૪૮પ
પણ હું આત્મા વાસ્તવિક રીતે રાજી થાઉં ને મારા
પણ નથી કર્યો, એની કોઈ વાર દરકાર પણ નથી કરી.
જેને આત્માને ખરેખર રાજી કરવાની ધગશ જાગી તે
એટલે આનંદધામ’ માં પહોંચ્યે જ છૂટકો છે. અહીં
જગતના જીવોને રાજી કરવાની વાત નથી, પણ જે
પોતે સ્વભાવ જ્ઞાન–આનંદથી ભરેલો છે તેની શ્રદ્ધા કરે
તો તેમાંથી કલ્યાણ થાય, તે સિવાય બીજેથી કલ્યાણ
આત્મધર્મ ન પ્રગટે. માટે પરનો આશ્રય છોડીને
સ્વતત્ત્વની રુચિ કરવી...પ્રેમ કરવો...મનન કરવું તે જ
હિત ચાહે તે આવું કરો–એમ આચાર્યદેવ કહે છે. જેને
પોતાનું હિત કરવુ્રં હોય તેને આવી ગરજ થશે.
કે હે ભાઈ! તે બધાનો આશ્રય છોડીને તું અંતરમાં તારા
અંતરમાં છે. આત્માની પવિત્રતા અને આત્માનો આનંદ
તે આત્મામાંથી જ પ્રગટે છે, બહારથી કોઈ કાળે પણ
PDF/HTML Page 5 of 21
single page version
કર્યું....ને સદેહે વિદેહ જઈને સીમંધરપરમાત્માના સાક્ષાત્ દર્શન કર્યા અને તેમની દિવ્યધ્વનિનું ૮ દિવસ શ્રવણ
આચાર્યદેવે આ સમયસાર વગેરે મહાન શાસ્ત્રો રચ્યા, તેમાં આત્માના અનુભવનું અલૌકિક વર્ણન કર્યું છે
આચાર્યદેવે વિદેહક્ષેત્રે જઈને સમયસારની જગતને ભેટ આપી......
રાગ જેટલો જ આત્મા નથી; રાગથી પાર જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપને સમ્યગ્દ્રષ્ટિ ધર્માત્મા અનુભવે છે.–કઈ રીતે?
ભૂતાર્થદ્રષ્ટિથી અથવા શુદ્ધનયના અવલંબનથી; રાગદિભાવો ક્ષણિક અવસ્થામાં વિદ્યમાન છે, પણ આત્માના
સહજચૈતન્ય સ્વભાવ જ ભૂતાર્થ છે. આવા સ્વભાવપણે આત્માને અનુભવવો તે અપૂર્વધર્મ છે.
શુદ્ધ આત્મા ભગવાને કહ્યો તેવો લક્ષમાં લઈને તેની રુચિ કરે.
કહે છે કે સાંભળ!
વળી જાણીને દુઃખ કારણો એથી નિવર્તન જીવ કરે.
જુઓ, આ ચૈતન્યનો અપૂર્વ શાંતરસ બતાવનારી વીતરાગની વાણી!
PDF/HTML Page 6 of 21
single page version
આત્મબોધની જ લગની લાગી છે, ભેદજ્ઞાન કરીને શુદ્ધ આત્માનો અનુભવ કરવા માંગે છે, એ સિવાય
સંસાર સંબંધી બીજી કોઈ ભાવનાનું શલ્ય જેના અંતરમાં નથી, એવો શિષ્ય આચાર્ય– ભગવાન પાસે
જઈને તેની જ વાત પૂછે છે અને આચાર્યભગવાન તેની પાત્રતા જોઈને કરુણાપૂર્વક તેને ભેદજ્ઞાનનું
સ્વરૂપ સમજાવે છે.
ચૈતન્યસ્વભાવ શાંતઅનાકુળ છે, માટે રાગ હું નથી, રાગને જાણનારું જે જ્ઞાન તે હું છું, રાગ સાથે મારી એકતા
નથી પણ જ્ઞાન સાથે જ મારી એકતા છે–આમ ભેદજ્ઞાન કરીને અંતર્મુખ થઈને જ્ઞાનસ્વભાવ તરફ ઢળે છે તે ક્ષણે
જ રાગથી ભિન્ન પોતાના શુદ્ધઆત્માનો અનુભવ થાય છે, ને રાગાદિ પરભાવો જુદા પડી જાય છે. આવું
ભેદજ્ઞાન તે જ બંધનથી છૂટવાનો ઉપાય છે. આવ ઉપાય સિવાય બીજી કોઈ રીતે બંધનથી છૂટકારો નથી, માટે
પ્રથમ આવા ભેદજ્ઞાનનો અભ્યાસ કરવો જોઈએ.
પવિત્ર છે અને રાગાદિ વિકારી ભાવો મલિન છે, ચૈતન્ય મૂર્તિ આત્મા તે રાગાદિથી જુદો છે. આ પ્રમાણે
ભેદજ્ઞાન કરીને, શુદ્ધચિદાનંદસ્વરૂપ આત્મા તરફ ઢળતાં જ રાગાદિ પરભાવો જુદા રહી જાય છે. શુદ્ધ આત્મા
પોતાના સ્વાનુભવથી પ્રકાશમાન છે. અંતરના અનુભવવડે શુદ્ધ આત્માની પ્રાપ્તિથી જ કર્મોનો સંવર અને
નિર્જરા થાય છે, તે શુદ્ધાત્માનો અનુભવ ભેદજ્ઞાનથી જ થાય છે; માટે–
तस्यैवाभावतो बद्धाः बद्धाः ये किल केचन।।
ઉપાય છે.
તો અંતર્મુહૂર્તમાં જ તેની પ્રાપ્તિ થઈ જશે. કોઈ જીવને કદાચ બહુ કઠણ લાગે તોપણ વધારેમાં વધારે છ મહિના
લાગશે. આત્માની ખરેખરી તાલાવેલીપૂર્વક અમે કહીએ છીએ તે પ્રમાણે જે જીવ નિરંતર અભ્યાસ કરશે તેને છ
મહિનામાં જરૂર શુદ્ધાત્માની પ્રાપ્તિ થશે.
PDF/HTML Page 7 of 21
single page version
નિયમસારના આ વિષય ઉપર પૂ. ગુરુદેવના પ્રવચનોની લેખમાળા
પાંચમો લેખ પ્રસિદ્ધ થયા બાદ તે લેખમાળા મુલતવી રહેલ. હવે તે
સંક્ષિપ્ત અવલોકન કરી લઈએઃ
નું વિસ્તૃત સ્પષ્ટીકરણ કર્યું છે. તેમાં કહ્યું છે કે શુદ્ધરત્નત્રયરૂપી જે તારું
મોક્ષમાર્ગનું કારણ તારામાં વર્તી જ રહ્યું છે. આ ‘કારણ’ ને ઓળખીને
તેની સાથે એકતા કરતાં મોક્ષમાર્ગરૂપી કાર્ય થઈ જાય છે. અંતરમાં કારણ–
બોળીબોળીને આ ભાવો કાઢયા છે......
શુદ્ધચેતનાપદ્ધતિ ત્રિકાળ છે. ભાઈ! તારા આત્મામાં વિકાર અને શુદ્ધચેતના
એ બંનેની ધારા અનાદિપરંપરાથી ચાલી આવે છે. એમાંથી જ્યાં શુદ્ધતાની
છે, અને વિકારની ધારા તૂટી જાય છે. અહો! આ વાત જેના આત્મામાં
બેઠી તે જીવ મોક્ષમાર્ગમાં આવ્યો........
કઈ રીતે નીકળે છે તે બતાવ્યું છે.
છે, પણ તે કારણનું અવલંબન લઈને જ્યાં શુદ્ધ કાર્ય થયું ત્યાં ખબર પડી કે
અહો, મારું કારણ તો આ છે! કારણનું અવલંબન લેનાર જાગ્યો ત્યારે–
સાથે કાર્યની અપૂર્વ સંધિ થઈ.
PDF/HTML Page 8 of 21
single page version
સ્વભાવનો કોઈ અચિંત્ય મહિમા સંતો સમજાવી
રહ્યો છે’ –આમ સ્વભાવનું બહુમાન લાવશે તે પણ
ન્યાલ થઈ જશે. અહો! આત્માનો સ્વભાવ એકેક
સમયમાં
ઉલ્લાસ કરવો તે મોક્ષનું કારણ છે. જીવને જ્યાં
સ્વભાવ તરફનો ઉલ્લાસ જાગ્યો ત્યાં વિકાર તરફનો
ઉલ્લાસ રહેતો નથી, એટલે વિકારના ઊછાળા શમી
જાય છે, સંસાર તરફનો ઉત્સાહ તૂટી જાય છે ને
સ્વભાવ તરફ તેના ઉત્સાહનો વેગ વળી જાય છે.–
આવો ઉલ્લાસીત વીર્યવાન જીવ અલ્પકાળમાં જ
મોક્ષ પામે છે.
પ્રકાશીત કર્યો છે.
નિરૂપાધિરૂપ સહજજ્ઞાન’ કહીને અલૌકિક વર્ણન કર્યું. તેનું ઘણું વિવેચન થઈ ગયું છે. હવે વળી, ૧૧–૧૨ મી
ગાથામાં ઉપયોગના ભેદોનું વર્ણન કરતાં આ સહજજ્ઞાનને (–અર્થાત્ કારણસ્વભાવજ્ઞાનઉપયોગને જ)
PDF/HTML Page 9 of 21
single page version
આમાં પણ અદ્ભુત વાત આવશે જુઓ, મૂળગાથા–
सण्णाणिदरवियप्पे विहावणाणं हवे दुविहं।। ११।।
सणाणं चउभेयं मदिसुदओही तहेव मणपज्जं।
अण्णाणं तिवियप्पं मदियाई भेददो चेव।। १२।।
સુજ્ઞાન ને અજ્ઞાન–એમ વિભાવજ્ઞાન દ્વિવિધ છે. ૧૧
મતિ, શ્રુત, અવધિ, મનઃપર્યય–ભેદ છે સુજ્ઞાનના;
કુમતિ કુઅવધિ, કુશ્રુત–એ ત્રણ ભેદ છે અજ્ઞાનના. ૧૨
કાર્ય એવા બે પ્રકારનું વર્ણવીને ટીકાકાર અદ્ભુત વાત સમજાવશે.)
ને સાથે જ રાખીને ટીકકાર અદ્ભુત વાત કરે છે.
વસ્તુને એક સાથે જાણતું હોવાથી) અસહાય છે, તે કાર્યસ્વભાવજ્ઞાન છે. અને કારણજ્ઞાન પણ તેવું જ છે.”
કાર્યસ્વભાવજ્ઞાન પ્રગટે છે, તે સાદિઅનંત છે.
કારણ’ ત્રિકાળ વર્તે છે એમ ઓળખાવવા માટે અહીં ‘કાર્યસ્વભાવજ્ઞાન જેવું જ કારણસ્વભાવજ્ઞાન છે’–એમ
નવું પ્રગટે છે; તે કેવળજ્ઞાનરૂપ કાર્ય શેમાંથી પ્રગટયું?–તો કહે છે કે તે કાર્ય જેવું જ એક કારણસ્વભાવજ્ઞાન છે
તેમાંથી જ તે કાર્ય પ્રગટે છે. જુઓ, આ આત્માના સ્વભાવકાર્યનું કારણ! કેવળજ્ઞાનરૂપ જે સ્વભાવકાર્ય થયું તેનું
પૂર્વપર્યાય તે પણ પરમાર્થે કારણ નહિ, પણ આત્માની સાથે ત્રિકાળ વર્તતું એવુ જે કારણસ્વભાવજ્ઞાન તે જ
કેવળજ્ઞાનનું પરમાર્થ કારણ છે, તેમાં જ લીનતાથી કેવળજ્ઞાન થાય છે. માટે કહ્યું કે જેવું કાર્યસ્વભાવજ્ઞાન છે તેવું
જ કારણજ્ઞાન છે.
કેવળજ્ઞાનરૂપી કાર્ય પ્રગટે છે તો સમજ કે અંદરમાં તેવા જ સામર્થ્યવાળું કારણ પડયું છે. જેવું કાર્ય પ્રગટયું તેવું
લેવાથી કાર્ય પ્રગટી જાય છે. સામાન્યરૂપે લોકોને કેવળજ્ઞાનરૂપ કાર્યનો તો મહિમા આવે છે, પણ તે
કેવળજ્ઞાનરૂપ કાર્ય થવાનું કારણ અત્યારે પોતામાં પડયું છે–તે તેમના લક્ષમાં આવતું
PDF/HTML Page 10 of 21
single page version
લક્ષમાં લઈને તેને જ કારણપણે સ્વીકારે તો તે કારણના અવલંબને કાર્ય થયા વિના રહે નહિ. આ
‘કારણ’ ત્રિકાળ છે, પણ તે કારણને કારણપણે સ્વીકારનારું કાર્ય તો સાદિ છે. ‘કારણની સિદ્ધિ કાર્યથી
છે’–એટલે કે કાર્ય થતાં કારણની સિદ્ધિ’ થાય છે. કારણ નવું નથી થતું પણ તે કારણની સિદ્ધિ નવી થાય
છે.–કારણની પ્રસિદ્ધિ–ઓળખાણ નવી થાય છે. જ્યાં સુધી કારણના આશ્રયે કાર્ય પ્રગટ કર્યું નથી ત્યાં સુધી
કારણની ઓળખાણ (–પ્રસિદ્ધિ) થઈ નથી. કારણના અવલંબને જેણે કાર્ય કર્યું તેને જ કારણની ખરી
ઓળખાણ અને પ્રસિદ્ધિ થઈ. ‘કારણ’ શબ્દ જ ‘કાર્ય’ ને સૂચવે છે અર્થાત્ ‘કારણ’ એવું નામ ‘કાર્ય’
ની અપેક્ષા રાખે છે, એટલે જ્યાં કાર્ય થયું છે ત્યાં જ કારણની સિદ્ધિ થઈ છે. અહીં કાર્ય કહેતાં એકલું
કેવળજ્ઞાન ન લેવું પણ સ્વભાવના આશ્રયે જ્યાં સમ્યગ્જ્ઞાન થયું ત્યાં જ કાર્યની શરૂઆત થઈ ગઈ છે.
સમ્યગ્જ્ઞાનરૂપ કાર્ય થતાં જ ધર્મીને ભાન થયું કે અહો! મારું કારણ તો મારામાં જ છે; પહેલાં પણ મારામાં
આવો કારણરૂપ સ્વભાવ તો હતો પણ મને તેનું ભાન ન હતું ને મેં તેનું અવલંબન ન લીધું તેથી કાર્ય ન
થયું. હવે મને ભાન થતાં આ કારણના મહિમાની ખબર પડી....અહો! કેવળજ્ઞાનનું કારણ થાય એવી
અચિંત્ય શક્તિ આત્મામાં સદાય વર્તી જ રહી છે, આત્માનો કોઈ અચિંત્ય મહિમા છે, શુદ્ધ
ચૈતન્યતરંગ મારા સ્વભાવમાં સદા ઊછળી રહ્યા છે.–આ રીતે આત્માનો અચિંત્ય મહિમા સમજાતાં
તેમાં એકાગ્રતાથી સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર થઈ જાય છે, તે અપૂર્વ છે.
છે તે કાર્યસ્વભાવજ્ઞાન ઉપયોગ છે. ‘ઉપયોગ તે જીવનું લક્ષણ છે’–એમ કહેતાં આ બંને ઉપયોગ તેમાં આવી
જાય છે.
અવલંબન નથી, અંતરાય કે આવરણ નથી, તથા અલ્પજ્ઞતા નથી. અહો! કેવળજ્ઞાનના સામર્થ્યની શી વાત?
એક પછી એક પદાર્થોને જાણે–એવો ક્રમ તેનામાં નથી, તે બધું એક સાથે અક્રમે જાણે છે, તેને ઈંદ્રિયોની સહાય
નથી, તે અતીન્દ્રિય છે, કોઈ પણ બીજાની સહાય વગર સ્વયં જ જાણતું હોવાથી તે અસહાય છે, સ્વાધીન છે,
તેને કોઈ કર્મોનું આવરણ કે અંતરાય નથી, તેનામાં રાગાદિ વિભાવ નથી, તેમજ અમુક જાણે ને અમુક ન જાણે–
એવી અલ્પજ્ઞતા પણ તેનામાં નથી.–આવું અચિંત્યમહિમાવંત કાર્યસ્વભાવજ્ઞાન છે; અને કારણજ્ઞાન પણ તેવું જ
છે. કેવળજ્ઞાનરૂપી કાર્ય થયું તે અતીન્દ્રિય છે. તો તેનું કારણ પણ તેવું જ–અતીન્દ્રિય– છે. કેવળજ્ઞાન આવરણ
વિનાનું છે, તો કારણજ્ઞાન પણ ત્રિકાળ આવરણ વિનાનું છે; કેવળજ્ઞાનનો કદી (–પ્રગટયા પછી) વિરહ નથી.
તેમ કારણજ્ઞાનનો કદી (–ત્રણ કાળમાં) વિરહ નથી. કેવળજ્ઞાનમાં ક્રમ નથી તેમ કારણજ્ઞાનમાં પણ ક્રમ નથી,
કેવળજ્ઞાનમાં ઈંદ્રિયોનું અવલંબન કે પરની સહાય નથી તેમ કારણજ્ઞાનમાં પણ કોઈનું અવલંબન કે સહાય નથી,
કેવળજ્ઞાન એક સાથે સર્વને જાણે છે તેમ કારણજ્ઞાનમાં પણ તેવું જ સામર્થ્ય છે. આ રીતે કેવળજ્ઞાનરૂપ
કાર્યસ્વભાવજ્ઞાનનું જેવું સામર્થ્ય છે તેવું જ અચિંત્ય સામર્થ્ય કારણસ્વભાવજ્ઞાનમાં ત્રિકાળ છે, ને તે કારણજ્ઞાન
આત્મામાં ત્રિકાળ છે. અહો! જ્યાં કાર્યની વાત આવે ત્યાં કારણ પણ આવું જ બતાવતા જાય છે. જેણે આવા
અચિંત્યમહિમાવંત અતીન્દ્રિય અસહાય શુદ્ધ કારણસ્વભાવજ્ઞાનનો નિર્ણય કર્યો–સ્વીકાર કર્યો તેને બીજા કોઈ
પરના આશ્રયે પોતાનું જ્ઞાનકાર્ય થવાની મિથ્યાબુદ્ધિ રહેતી નથી.
મારામાં વર્તી રહ્યું છે–એમ ધર્મી જાણે છે. કેવળજ્ઞાન પ્રગટશે તે શેમાંથી આવશે? શું નિમિત્તકારણોમાંથી
આવશે? ના; માટે તે ખરેખર કારણ નથી. શું વ્યવહાર રત્નત્રયના રાગમાંથી કેવળજ્ઞાન આવશે?–ના;
PDF/HTML Page 11 of 21
single page version
નથી. કારણસ્વભાવજ્ઞાન આત્મામાં ત્રિકાળ છે તેનામાં જ કેવળજ્ઞાનરૂપ કાર્ય આપવાની તાકાત છે, તે કારણના
અવલંબને જ કાર્ય થાય છે, માટે તે જ ખરું કારણ છે. આવા સામર્થ્યસ્વરૂપે આત્માને દ્રષ્ટિમાં–શ્રદ્ધામાં લેવો તે
સિવાય બહારના બીજા કોઈ કારણથી મુક્તિ થવાનું જેઓ માને છે તેઓ સંસારના જ માર્ગમાં ઊભા છે.
મુક્તિના પંથને તેઓ જાણતા પણ નથી.
*એકલું શુદ્ધ એકરૂપ છે.
*કર્મના આવરણ વિનાનું છે,
*ક્રમ વગર જાણનારું છે,
* ઈંદ્રિયોનું નિમિત્ત તેમાં નથી,
*દેશ–કાળનો અંતરાય તેને નથી,
*કોઈની તેને સહાય નથી;
અને કારણજ્ઞાન પણ તેવા જ સામર્થ્યવાળું છે. ટીકાકાર આ કારણજ્ઞાનને ‘સ્વરૂપ–પ્રત્યક્ષ’ કહેશે, ને
કાર્યજ્ઞાનની જેમ કારણજ્ઞાન જાણવાનું પ્રગટ કામ નથી કરતું, પરંતુ તેનામાં તેવું કાર્ય પ્રગટવાની તાકાત ભરેલી છે
તે બતાવવા માટે અહીં તેને કાર્યજ્ઞાન જેવું કહી દીધું છે.
ઉત્તરઃ– છદ્મસ્થને જે આવરણ છે તે કાર્યજ્ઞાનમાં (–વિભાવરૂપ કાર્યજ્ઞાનમાં) છે, કારણજ્ઞાનમાં તેને
પણ કાર્યજ્ઞાનમાં છે, કારણજ્ઞાનમાં ઇંદ્રિયોનું નિમિત્ત કે પરોક્ષપણું વગેરે નથી. અહો! છદ્મસ્થદશા વખતે પણ
કેવળજ્ઞાન જેવું જ સામર્થ્ય કારણસ્વભાવજ્ઞાનમાં છે; આવા સામર્થ્યની પ્રતીત કરીને તેની સન્મુખ પરિણમતાં,
પરિણમતાં, જેવું કારણ છે તેવું જ કાર્ય પ્રગટી જાય છે એટલે કે કેવળજ્ઞાન થાય છે. સંસારદશા વખતે પણ
કારણસ્વભાવજ્ઞાનને કોઈ વિઘ્ન નથી, અને જેણે આવા કારણનું અવલંબન લીધું તેને કેવળજ્ઞાનરૂપ કાર્ય થવામાં
વચ્ચે વિઘ્ન આવતું નથી.
કાર્યસ્વભાવજ્ઞાન ઊઘડી ગયું છે તેને પોતાને કાંઈ વ્યવહારનય હોતો નથી, પણ બીજો જીવ જ્યારે તે કાર્યને
લક્ષમાં લ્યે ત્યારે તેને વ્યવહારનય હોય છે; અને જ્યારે પોતાના કારણસ્વભાવજ્ઞાનને લક્ષમાં લ્યે ત્યારે તેનું
જ્ઞાન અંર્તસ્વભાવ તરફ વળેલું હોય છે એટલે તેને નિશ્ચયનય હોય છે. નિશ્ચયનયનું જે જ્ઞેય છે તે જ
પણ) કારણ નથી. કારણસ્વભાવજ્ઞાનના અવલંબને જ્યાં કેવળજ્ઞાન પ્રગટયું ત્યાં કારણ અને કાર્ય બંને સરખા
થયા, અર્થાત્ કારણમાં જેવું સામર્થ્ય હતું તેવું પરિપૂર્ણ સામર્થ્ય કાર્યમાં પણ પ્રગટી ગયું. આવા કારણસ્વભાવની
પ્રતીતિ તે સમ્યગ્દર્શન છે, સમકિતીને નિર્વિકલ્પ આનંદના વેદનસહિત આવા કારણસ્વભાવની પ્રતીતિ
થઈ ગઈ છે. પછી તે કારણમાં જેમ જેમ એકાગ્રતા વધતી જાય છે તેમ તેમ આનંદનું વેદન પણ વધતું જાય
છે. એ રીતે કારણની સન્મુખ થઈને ઘણા આનંદના ઝૂલતા ઝૂલતા મહામુનિભગવાને આ
PDF/HTML Page 12 of 21
single page version
પરંપરાથી આવેલી વાત! સંતોએ અંતરના કોઈ અચિંત્ય સૂક્ષ્મ રહસ્યો ખોલ્યાં છે. કોઈને વિશેષ ન સમજાય
તો સામાન્યપણે એમ મહિમા કરવો કે ‘અહો! મારા સ્વભાવના કોઈ અચિંત્ય મહિમાની આ વાત છે, મારા
આત્મસ્વભાવનો અચિંત્ય મહિમા સંતો સમજાવી રહ્યા છે. ‘–આ રીતે આ સાંભળતાં સ્વભાવનું બહુમાન
લાવશે તે પણ ન્યાલ થઈ જશે.
ઉલ્લાસ કરવો તે મોક્ષનું કારણ છે. જીવને જ્યાં સ્વભાવ તરફનો ઉલ્લાસ જાગ્યો ત્યાં વિકાર તરફનો
ઉલ્લાસ રહેતો નથી એટલે વિકારના ઉછાળા શમી જાય છે. સંસાર તરફનો ઉત્સાહ તૂટી જાય છે ને
સ્વભાવ તરફ તેનો ઉત્સાહનો વેગ વળી જાય છે–આવો ઉલ્લાસીત વીર્યવાન જીવ અલ્પકાળમાં જ
મોક્ષ પામે છે.
સાધતાં સાધકસંતોના આત્મામાંથી આ વાત નીકળી છે. જંગલમાં વસતા ને આત્માના આનંદમાં
ઝુલતા મુનિના અંતરમાંથી આ રહસ્ય નીકળ્યાં છે....અંતરના અધ્યાત્મના ઊંડાણમાંથી આ પ્રવાહ
વહ્યો છે....અંર્તસ્વરૂપના અનુભવને મુનિઓએ પ્રસિદ્ધ કર્યો છે.... તદ્ન નિકટપણે કેવળજ્ઞાન સધાઈ
રહ્યું છે, ત્યાં તે કાર્યને સાધતાં સાધતાં તેના કારણનો અચિંત્ય મહિમા કર્યો છે કે અહો! આ અમારા
કેવળજ્ઞાનનું કારણ! અંતરમાં શક્તિ સાથે વ્યક્તિની સંધિ કરીને, કારણ સાથે કાર્યની સંધિ કરીને
મુનિઓના આત્મામાંથી, સિદ્ધપદને સાધતાં સાધતાં આ રણકાર ઊઠયા છે. અહો! સિદ્ધપદના સાધક
મુનિઓની શી વાત! અલૌકિક અધ્યાત્મનાં ઘણાં રહસ્યો તેમના અનુભવના ઊંડાણમાં ભર્યા છે.
બહાર તો અમુક આવે અંતરના ઊંડાણમાંથી અલૌકિક રહસ્યો મુનિઓએ બહાર કાઢયાં છે. આ અંતરની
અદ્ભુત વાત છે!
‘બ્રહ્મસ્વરૂપ’ છે ને તેમાં અંતર્મુખ થવાનો આ ઉપદેશ છે તેથી આ ‘બ્રહ્મોપદેશ’ છે. કેવો છે આ
બ્રહ્મોપદેશ? કે સંસારનું મૂળી છેદી નાંખનાર છે. જે જીવ આ બ્રહ્મસ્વરૂપ આત્મસ્વભાવને જાણીને તેમાં
અંતર્મુખ થાય છે તેનો સંસાર છેદાઈ જાય છે. વેદાંતવાળા જે અદ્વૈત–બ્રહ્મા કહે છે તેની આ વાત નથી,
વિશેષ વગરનું એકાંત અદ્વૈત સામાન્ય તે તો સસલાના શીંગડાની જેમ અસત્ હોવાથી મિથ્યા છે. અહીં
તો પર્યાયને અંતર્મુખ કરીને વિશેષ સહિતના સામાન્યની કોઈ અચિંત્ય વાત છે. જે કાર્ય થયું તે
વિશેષ છે, ને તેનું જે એકરૂપ કારણ છે તે સામાન્ય છે. એ રીતે સામાન્ય–વિશેષની એકતારૂપ
અનેકાંત વસ્તુ સ્વરૂપ છે.
અનાદિઅનંત સ્થિત છે.
PDF/HTML Page 13 of 21
single page version
તેનો વિરહ હતો. કારણસ્વભાવજ્ઞાનનું પહેલાં ભાન ન હતું તે અપેક્ષાએ તેનો વિરહ કહેવાય, છતાં ત્યારે
પણ તેનો કાંઈ અભાવ ન હતો. કારણજ્ઞાનને તો સ્વરૂપપ્રત્યક્ષ કહ્યું છે, કેવળજ્ઞાનને સ્વરૂપ–પ્રત્યક્ષ નથી
કહ્યું પણ સકલપ્રત્યક્ષ કહ્યું છે. આ રીતે કેવળજ્ઞાન તે જ કારણ સ્વભાવજ્ઞાન નથી–એમ સમજવું. જ્ઞાનનો
જે ત્રિકાળપ્રત્યક્ષસ્વભાવ છે તેને અહીં સ્વરૂપ–પ્રત્યક્ષ સહજજ્ઞાન અથવા કારણસ્વભાવજ્ઞાન કહીને
ઓળખાવ્યો છે. આ કારણસ્વભાવજ્ઞાન તો બધાય જીવોમાં ત્રિકાળ વર્તી જ રહ્યું છે. જેવા સિદ્ધ ભગવંતો
લોકાગે્ર બિરાજમાન છે તેવા જ ભવલીન સંસારી જીવો છે અર્થાત્ ‘સર્વ જીવ છે સિદ્ધસમ’–એમ કહ્યું છે,
તેમાં તો શક્તિ અપેક્ષાએ કહ્યું છે, કાંઈ સિદ્ધ ભગવંતોની માફક પૂર્ણ જ્ઞાન આનંદરૂપ સિદ્ધદશા સંસારી
જીવોને પ્રગટ નથી. પરંતુ આ જે કારણ–સ્વભાવજ્ઞાન છે તે તો બધાય જીવોને સદાય વર્તી જ રહ્યું છે, તે
કાંઈ નવું નથી થતું, પણ તેના આશ્રયે સમ્યગ્જ્ઞાન નવું પ્રગટે છે. ત્રિકાળ જ્ઞાનસ્વભાવ શુદ્ધ છે, ને તેના
આશ્રયે થતું કેવળજ્ઞાન પણ શુદ્ધ છે, એક કારણરૂપે શુદ્ધ છે, ને બીજું કાર્યરૂપે શુદ્ધ છે.
આનંદ સાથે એકમેક છે, સહજ ચતુષ્ટય સહિત જ સદા શોભી રહ્યું છે.
કારણજ્ઞાન હોય છે, ને તે કારણનો મહિમા કરીને તેમાં લીન થતાં કેવળજ્ઞાન ખીલી જાય છે. અજ્ઞાની
એકલી પર્યાયનો મહિમા કરીને બાહ્ય કારણોની શોધમાં રોકાય છે, પણ કેવળજ્ઞાન પ્રગટવાના આધારરૂપ
જે ત્રિકાળી કારણજ્ઞાન પોતાના સ્વભાવમાં વર્તી રહ્યું છે તેના મહિમાની તેને ખબર નથી. જો પોતાના
કારણ સ્વભાવનો મહિમા આવે તો તેના જોરે શુદ્ધ કાર્ય પ્રગટે, ને બાહ્ય કારણોની દ્રષ્ટિ છૂટી જાય.
કેવળજ્ઞાન થયા પહેલાં પણ પોતામાં જે ધુ્રવ કારણરૂપ સ્વભાવ છે તેની પ્રતીત કરવી તે સમ્યગ્દર્શન છે,
ને પછી તે કારણનો મહિમા કરીને તેમાં એકાગ્રતાનું જોર દેતાં કેવળજ્ઞાન ખીલી જાય છે.
થાય તેમ તેમ તેનો મહિમા આવે. જેમ ભરવાડના હાથમાં સવા લાખની કિંમતનો ચકચકતો હીરો
આવે,–પણ ઓળખાણ વગર તો તેનો તેને શું મહિમા આવે! તે તો તેને સારો–મજાનો કાચનો કટકો
માનીને બકરીની ડોકે બાંધી દે. પણ જ્યાં ઝવેરીને બતાવે કે અરે, આ તો ઊંચી જાતનો સવા લાખનો
હીરો છે!–તો એની કિંમત જાણતાં તેને તેનો મહિમા આવે છે.–તેમ અહીં ભરવાડ એટલે અજ્ઞાની–
મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ, તેની પાસે મહાકિંમતી ચૈતન્યરત્ન છે પણ ઓળખાણ વગર તેને તેનો યથાર્થ મહિમા
આવતો નથી એટલે તે તો બકરીની ડોકની માફક શુભ–અશુભ રાગમાં જ ચૈતન્યરત્નને બાંધે છે. પણ
ભેદજ્ઞાની–ઝવેરી તેને સમજાવે છે કે, “અરે મૂઢ! ભરવાડ જેવા! આ તારું ચૈતન્યરત્ન શુભા–શુભ રાગ
જેટલું નથી તારું ચૈતન્યરત્ન તો જ્ઞાન–આનંદ–પ્રભુતા વગેરે અનંતઋદ્ધિથી ભરેલું છે, ઉપશાંતરસના
મોજાં તેમાં ઊછળે છે, ચૈતન્યની પ્રભા તેમાં ચમકે છે, તેમાંથી અતીન્દ્રિયપ્રકાશના કિરણો છૂટે છે.”–જ્યાં
આવું ભાન થયું ત્યાં તેનો અપાર મહિમા આવ્યો કે અહો! આવું મારું ચૈતન્યરત્ન! આવો મહિમા
આવતાં તે પોતાના ચૈતન્યરત્નને રાગ સાથે બાંધતો નથી,–રાગમાં એકાગ્રતા કરતો નથી પણ પોતે
પોતાના સ્વભાવમાં જ એકાગ્ર થાય છે. આ રીતે આત્માનું સ્વરૂપ જાણે તો તેનો ખરો મહિમા આવે ને
તેમાં એકાગ્ર થઈને મુક્તિ પામે. આત્મા વર્તમાન પણ પરિપૂર્ણ સ્વભાવથી ભરેલો છે, તેનો મહિમા
આવ્યા વગર કોઈ જીવને
PDF/HTML Page 14 of 21
single page version
ભાઈ! તારા આત્માનો સ્વભાવ કોઈ સમયે અધૂરો નથી, વર્તમાન પણ પરિપૂર્ણ સ્વભાવ છે માટે તેનો જ
મહિમા લાવીને તેમાં અંતર્મુખ થા, તેના ઉપર જોર આપ,–એટલે કે તેની પ્રધાનતા કર, તેને જ મુખ્ય કર, તેનું જ
આરાધના કર, તેનું જ ધ્યાન કર, તારો આ સ્વભાવ સર્વશક્તિમાન પ્રભુ છે, તેને કોઈ દબાવનાર નથી, તેમાં
કોઈ નડતર નથી, તેને કાળ કે કર્મો આવરી શકતા નથી, અનાદિઅનંત જ્યારે જો ત્યારે વર્તમાનમાં જ તે પૂરો
પકડ તે સમય તારો પોતાનો છે, તે સ્વસમય છે. આત્મામાં હરેક સમયે પરિપૂર્ણતા પડી છે; પૂરું કાર્ય પ્રગટાવવા
માટે આત્મામાં વર્તમાન પૂરું કારણ નથી–એવું કોઈ ક્ષણે બનતું નથી. ‘પૂરુંકારણ’ દરેક સમયે વિદ્યમાન છે, તે
કારણના સ્વીકારથી કાર્ય પ્રગટી જાય છે.
પછી પ્રગટે છે. અને કારણસ્વભાવ તે ધુ્રવરૂપ પરિણામ છે, તે સદાય વિદ્યમાન છે, તેનામાં ઉત્પાદ–વ્યય નથી.
કેવળજ્ઞાનના કારણરૂપ જે ધુ્રવજ્ઞાનપરિણામ છે તેને સહજસ્વભાવજ્ઞાન અથવા સ્વરૂપ–પ્રત્યક્ષજ્ઞાન કહે છે.
થતાં તે વર્તમાન પર્યાય પણ પૂરા સામર્થ્યરૂપે પરિણમી જાય છે.
* ધ્રુવના આશ્રયે જ ઉત્પાદ થાય છે,
* દ્રવ્યમાંથી પર્યાય આવે છે,
* કારણના આશ્રયે કાર્ય થાય છે,
* શક્તિમાંથી વ્યક્તિ થાય છે,
* ‘પ્રાપ્ત’ ની પ્રાપ્તિ થાય છે,
* નિશ્ચયના આશ્રયે મુક્તિ થાય છે,
* જ્ઞાયકસ્વભાવી આત્મા વિકારનો અકર્તા છે,
* આત્માની શક્તિઓ બાહ્ય કારણોથી અત્યંત નિરપેક્ષ છે,
* આત્મા અને પર દરેક દ્રવ્યનું પરિણમન સ્વતંત્ર છે,
–આમાંથી કોઈ પણ બોલનો નિર્ણય કરતાં બધાય બોલનો નિર્ણય થઈ જાય છે; ને આ જૈનશાસનની
સમજાય નહીં.
કારણસમયસાર કહે છે, તે જ કારણપરમાત્મા છે, ને તે ત્રિકાળ એકરૂપ છે, તેના આશ્રયે અનંતચતુષ્ટયરૂપ કાર્ય
સમયસારપણું પ્રગટે છે. અને ‘સમયસાર’ વગેરેમાં સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપે પરિણમેલા આત્માને
આત્મા પરિણમ્યો તેથી તેને ‘કારણસમયસાર’ કહ્યો. ખરેખર જે ધુ્રવરૂપ કારણસમયસાર છે તે જ મોક્ષનું
નિશ્ચયકારણ છે, અને જે આ મોક્ષમાર્ગરૂપ કારણસમયસાર છે તે મોક્ષનું કારણવ્યવહારે છે. મોક્ષમાર્ગ તરીકે તો
તે નિશ્ચય છે, પરંતુ મોક્ષના કારણ તરીકે તે વ્યવહાર છે.
એ નિયમ છે, પણ તે મોક્ષ કોના
PDF/HTML Page 15 of 21
single page version
પણ સાધ્યપર્યાય પોતે સ્વભાવનો આશ્રય કરીને સ્વતઃ પરિણમે છે.
સાધક કહ્યા છે, પણ કેવળજ્ઞાન કાંઈ મતિશ્રુતજ્ઞાનને આધીન નથી. મતિ–શ્રુતજ્ઞાન વગેરે સાધક ભાવપણ
બળજોરથી કેવળજ્ઞાનાદિ સાધ્યભાવને નથી પરિણમાવતા, તો પછી વ્યવહાર–રાગ કે નિમિત્ત વગેરેની તો શી
વાત! અહીં તો એકદમ અંતર્મુખની વાત કરે છે કે અરે જીવ! તારા કેવળજ્ઞાનના કારણને તારા સ્વભાવમાં જ
શોધ.....તારો કારણસ્વભાવ જ કેવળજ્ઞાનનું કારણ છે. જ્યાં અંતર્મુખ થઈને આવા કારણમાં લીન થયો ત્યાં
‘આ મારું કારણ ને આ કાર્ય એવા કારણ–કાર્યના ભેદના વિકલ્પો પણ નથી, ત્યાં તો કારણ–કાર્યની એકતારૂપ
આનંદનું જ વેદન છે.
(૩–૬)
શ્રુતજ્ઞાન
અવધિજ્ઞાન
કુશ્રુતજ્ઞાન
(નિયમસારની આ ૧૧–૧૨ ગાથામાં નીચે મુજબ છ વિષયો છે–
(૧) જ્ઞાન ઉપયોગના ૯ પ્રકારનું વર્ણન (૨ સ્વભાવજ્ઞાન, ૪ સમ્યગ્જ્ઞાન અને ૩ મિથ્યાજ્ઞાન)
(૨) કયું જ્ઞાન કયા જીવોને હોય છે? તેનું વર્ણન.
(૩) કયા જ્ઞાનો ‘પ્રત્યક્ષ’ છે ને કયા જ્ઞાનો‘પરોક્ષ’ છે? તેનું વર્ણન.
(૪) કયું જ્ઞાન ઉપાદેય (અર્થાત્ મોક્ષનું મૂળ) છે તેનું વર્ણન
(પ) આત્માને કેવો ભાવવો તેનું વર્ણન
(૬) ‘આ બ્રહ્મોપદેશ છે’ એમ કહીને આ વિષયનો મહિમા.
ઉપર્યુક્ત છ વિષયોમાંથી પહેલો વિષય અહીં પૂરો થયો. બીજા વિષયો હવે પછી.
PDF/HTML Page 16 of 21
single page version
કહે છે કે હે નાથ! આપે કેવળજ્ઞાન–નિધિ પ્રગટ કરીને દેખાડી, ચૈતન્યના અપાર અચિંત્ય નિધાન આપે પ્રગટ
દેખાડયાં, તો હવે કોણ એવો છે કે આ ચૈતન્યનિધાન પાસે ઇન્દ્રાસનને પણ તરણાં જેવું સમજીને દીક્ષિત ન
થાય? મુનિવરો આત્મરસમાં ચડીને નિર્વિકલ્પ આનંદના પીણાં પીએ છે; જેમ પુનમનો ચંદ્ર દરિયાને ઉછાળે તેમ
ચૈતન્યના ધ્યાનવડે મુનિવરો અંતરના આનંદના દરિયાને ઉછાળે છે. અહા, એ આનંદના અનુભવ પાસે ઇન્દ્રનો
વૈભવ તો શું, ત્રણ લોકનો વૈભવ પણ અત્યંત તુચ્છ છે.
સમકિતીએ પણ પોતાના શુદ્ધ સ્વરૂપને જાણીને તેના અતીન્દ્રિય આનંદનો સ્વાદ ચાખી લીધો છે, અને તે
જ્ઞાની આનંદના તારની વીણા વગાડે છે. તેમાંથી રણકાર ઊઠે છે કે–
અપને રસમેં ભર્યો અનાદિ ટેક હું;
શુદ્ધ ચેતના સિંધુ હમારો રૂપ હૈ.
ચેતનાનો દરિયો તે જ મારું રૂપ છે. પહેલાં આવું ભાન કર્યા પછી જ તેમાં લીનતાવડે મુનિદશા હોઈ શકે.
ભગવાન આદિનાથને આવું અંર્તભાન અનેક ભવ પહેલાં થયું હતું, ને આ ભવમાં સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન ઉપરાંત
ચારિત્રની આરાધના પૂરી કરીને પરમાત્મા થયા.
PDF/HTML Page 17 of 21
single page version
મુનિવરોની પરિણતિ એકદમ અંર્તસ્વરૂપમાં ઢળી ગઈ છે એટલે જગત તરફથી તેમને અત્યંત
મોહ મરી ગયો છે એવા મુનિવરો સંસાર તરફથી એકદમ ઉદાસીન થઈ ગયા છે. દ્રષ્ટાંતમાં માતાની ઉદાસીનતા
તો મુનિ ચૈતન્યપ્રેમને લીધે સંસારથી ઉદાસીન થયા છે.
આદિનાથ ભગવાન દીક્ષા લઈને વનમાં છ મહિમા સુધી ધ્યાનસ્થ રહ્યા. અહા, ધન્ય એ કાળ!–જ્યારે
કેવો હશે? પુરાણોમાં તેનું અદ્ભુત વર્ણન આવે છે. વનનાં પશુઓ–સિંહ અને હરણો પણ આશ્ચર્યથી ભગવાન
અંતરની આનંદધારામાં મશગૂલ છે. ચારિત્રદશા એ કાંઈ અસિધારા નથી, એ તો આનંદની ધારા છે; બહારથી
જોનારા કાયર જીવોને તે અસિધારા લાગે છે, પણ અંતરમાં તો આનંદની ધારા છે. જો ચારિત્રદશામાં આનંદની
આનંદનો અનુભવ છે. આવી ચારિત્રદશા વગર મુક્તિ નથી.
વારંવાર નિર્વિકલ્પ આનંદના અનુભવમાં એકાગ્ર થતા હોય, એવી સંતદશા વગર ભવના અંત આવતા નથી.
પંચાસ્તિકાયમાં વીતરાગ ચારિત્રને જ સાક્ષાત્ મોક્ષમાર્ગ કહ્યો છે; વીતરાગચારિત્ર સમ્યગ્દર્શન અને
શ્રીમદ્ રાજચંદ્રજીએ પણ ટૂંકમાં એ વાત બતાવી દીધી છે કે–
દેહથી ભિન્ન ચિદાનંદતત્ત્વનું જેને ભાન થયું છે, અને એ સમ્યગ્ભાનવડે જેણે દર્શનમોહનો તો નાશ કર્યો
દેહ ભિન્ન કેવળ ચૈતન્યનું ભાન જો;
તેથી પ્રક્ષીણ ચારિત્રમોહ વિલોકીએ,
વર્ત એવું શુદ્ધસ્વરૂપનું ધ્યાન જો.....
જ્ઞાનીને સમ્યક્ આત્મભાન થતાં જ અંતરમાં નિઃશંકતા આવી ગઈ છે કે અમારા આત્મામાંથી મિથ્યાત્વનો
અલ્પકાળમાં ક્ષીણ થઈ જશે. આત્માનું અપૂર્વ ભાન થાય ને અંદરથી ભવઅંતના ભણકાર ન આવે એમ બને નહિ.
જ્ઞાન થતાં જ ધર્મીની દશા ફરી જાય છે, આખી પરિણતિ એકદમ પલટો ખાઈ જાય છે.–
PDF/HTML Page 18 of 21
single page version
તે જગમાંહી સહજ વૈરાગી.......
જ્ઞાની મગન વિષયસુખમાંહી......
–યહ વિપરીત સંભવે નાંહી....
વિષયો તરફથી તે સંકોચાવા લાગી છે. જ્ઞાનીની આવી સહજ અંર્તપરિણતિને અજ્ઞાનીઓ બહારથી ઓળખી
શકતા નથી. સમયસારમાં કહે છે કે–
જ આવી દશા થઈ જાય છે, તો પછી મુનિ થયા પછીની તો વાત જ શું?–એ તો નિજસ્વરૂપમાં ઘણા કરી ગયા
છે, ને એમને પરભાવ ઘણા છૂટી ગયા છે; માત્ર સંજ્વલનનો અતિઅલ્પ રાગ બાકી રહ્યો છે, એને છેદતાં જ
મુનિદશાની ખરી ભાવના તેને હોતી નથી. જ્યાં સાચી ભાવના પણ ન હોય ત્યાં એ મુનિદશા તો હોય જ ક્ય
દાસ હોઈને જગતથી ઉદાસ છે, અંતરની ચૈતન્યલક્ષ્મીના લક્ષવાળો તે જગત પાસે અજાચક છે, જગત પાસેથી
મારે કાંઈ જોઈતું નથી, મારું સર્વસ્વ મારા અંતરમાં જ છે–આવા ભાનપૂર્વક તે પોતાના નિજસ્વરૂપને સાધે છે.
નિજસ્વરૂપનું ભાન કરીને તેની જ ભાવના કરવા જેવી છે.
વગર સર્વને પ્રત્યક્ષ જાણનારું છે. પૂર્વે આત્મજ્ઞાન સહિત સાધકદશામાં પૂર્ણ સ્વભાવને સાધવાનો વિકલ્પ હતો
ત્યારે તેના નિમિત્તે પુણ્ય બંધાયેલા, તીર્થંકર પ્રકૃતિ બંધાયેલી, ને હવે કેવળજ્ઞાન થતાં તે પ્રકૃતિનો ઉદય આવ્યો
ભગવાને સ્વભાવસન્મુખ થઈને અને પરની ઉપેક્ષા કરીને આત્માના પરમાત્મપદને સાધ્યું, ને વાણીમાં
છે; જ્ઞાનરહિત એવા પાંચ પ્રકારના અજીવતત્ત્વો છે; શુભરાગાદિની લાગણી તે પુણ્યતત્ત્વ છે, હિંસાદિની લાગણી
આત્માના સ્વભાવની સન્મુખ થતાં નિર્મળપર્યાય પ્રગટે ને કર્મો તથા મિથ્યાત્વાદિ ભાવો અટકે તે સંવરતત્ત્વ છે;
શુદ્ધતાની વૃદ્ધિ થતી જાય ને અશુદ્ધતા તથા કર્મો ઝરતા જાય તે નિર્જરાતત્ત્વ છે; અને સંવર–નિર્જરાવડે સંપૂર્ણ
PDF/HTML Page 19 of 21
single page version
ભગવાનના હોઠ ચાલતા નથી, પણ સર્વાંગથી નિરક્ષર ધ્વનિના નાદ ઊઠે છે, જાણે મેઘગર્જના થતી હોય–એમ
અતિ મધુરવાણી છૂટે છે.
સમયના કાળમાં જ પરમાત્મપદને સાધી લ્યે છે. પરમાત્માના ચરણોમાં ઈંદ્રો પણ અતિ ભક્તિથી નમી જાય છે;
ધન્ય નાથ! આપની આ ચૈતન્યઋદ્ધિ! આપની ચૈતન્યઋદ્ધિ પાસે અમારી ઈંદ્રપદની ઋદ્ધિને અમે તુચ્છ તરણાં
જેવી સમજીએ છીએ. ધર્મરાજા તીર્થંકર ભગવાનની દિવ્યધ્વનિ ઝીલીને ધર્મવજીર ગણધરદેવે જે અંગપૂર્વરૂપ
શાસ્ત્રો રચ્યાં, તેમાં ‘જ્ઞાનપ્રવાદ’ નામનું પાંચમું પૂર્વ છે, તેમાંથી કુંદકુંદાચાર્યદેવે આ સમયસારની રચના કરી છે.
ભગવાને દિવ્યધ્વનિમાં જે કહ્યું ને પોતે અંતરમાં અનુભવ્યું તે જ આચાર્યદેવે આ સમયસારમાં કહ્યું છે.
શરણ નથી–આવું ભેદજ્ઞાન જ્યારે કરે ત્યારે જીવ જ્ઞાની થાય છે એટલે કે ત્યારથી ધર્મની શરૂઆત થાય છે;
આવા ભેદજ્ઞાન વગર કદી ધર્મની શરૂઆત થતી નથી. આત્માનો જ્ઞાનસ્વભાવ અને રાગાદિ પરભાવ એ બંનેનું
યથાર્થ ભેદજ્ઞાન થતાવેંત જ આત્મા રાગાદિ પરભાવોથી નિવૃત્ત થઈને, પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવમાં પ્રવૃત થાય છે.
ખરેખર તો જ્યારે અંતર્મુખ થઈને જ્ઞાનસ્વભાવમાં એકત્વપણે પરિણમ્યો ત્યારે જ રાગ અને આત્માનું ભેદજ્ઞાન
થયું. ભેદજ્ઞાન થવાના કાળે ‘આ આત્મા છે ને આ રાગ છે’ એમ કાંઈ બંનેનું લક્ષ નથી હોતું; તે કાળે તો
ઉપયોગને અંતરમાં વાળીને જ્ઞાનસ્વભાવમાં એકત્વપણે પરિણમે છે, અને રાગમાં એકત્વરૂપે નથી પરિણમતો.
આ રીતે અંતર્મુખ ઉપયોગવડે આત્મા અને રાગનું ભેદજ્ઞાન પ્રગટે છે.
ચૈતન્ય સ્વભાવનો તીવ્ર પ્રેમ (રુચિ) જાગે એટલે ઉપયોગ તે તરફ વળ્યા વગર રહે જ નહીં. પ્રથમ
કરવાથી ઉપયોગ તે તરફ વળે છે. જેને ચૈતન્યસ્વભાવનો ખરેખરો પ્રેમ જાગે તેનો ઉપયોગ તેમાં વળ્યા વગર
રહે જ નહીં. જેને ચૈતન્યનો સાચો મહિમા અને રુચિ જાગે તેની પરિણતિને ચૈતન્યથી વિરુદ્ધ એવા પરભાવોમાં
ચેન પડે જ નહિ, એટલે ત્યાંથી પરિણતિ પાછી વળીને અંતરસ્વભાવમાં વળ્યે જ છૂટકો. અને તે માટે અપૂર્વ
રુચિપૂર્વક તેનો સતત પ્રયત્ન ચાલતા હોય છે.
ઉપયોગને અંર્તસ્વભાવમાં વાળવો તે જ ભગવાનના ઉપદેશનો સાર છે. ચૈતન્યસ્વભાવમાં ઉપયોગને
‘જિનપ્રતિમા જિન સારખી’
આજે સવારે કૈલાસપર્વત ઉપર આદિનાથ ભગવાન મોક્ષ પધાર્યા, ને દેવોએ ભગવાનનો નિર્વાણ
પણ બહુમાન આવે છે. શાસ્ત્રમાં જિનપ્રતિમાને જિન સારખી કીધી છેઃ
PDF/HTML Page 20 of 21
single page version
सोइ जिनप्रीतमा प्रमाणें जिनसारखी
કે ‘અહો! જિનેન્દ્ર ભગવાન આવ હોય.’–આ રીતે જિનપ્રતિમા ઉપરથી સ્મરણ કરીને જિનદેવનું યથાર્થ સ્વરૂપ
ચિંતવતાં આત્માનું શુદ્ધ સ્વરૂપ લક્ષમાં આવે છે, અને એ રીતે શુદ્ધ સ્વરૂપને લક્ષમાં લેનાર જીવને ઝાઝા ભવ
ભવસ્થિતિ ન ઘટે.
ધર્મી જીવે પોતાના આત્મામાં સિદ્ધભગવાનને સ્થાપ્યા છે, જેવા સિદ્ધભગવાન, તેવો જ પરમાર્થે મારો
કરી છે, હવે અલ્પકાળમાં તે પોતે જ સિદ્ધ પરમાત્મા થઈ જશે.
જુઓ, આ લીંબડીના જિનમંદિરમાં પાર્શ્વનાથ વગેરે ભગવંતોની સ્થાપનાના પ્રસંગે આત્મામાં
આત્મામાં વિકારની પ્રતિષ્ઠા કરી હતી. તેને બદલે વિકારથી ભિન્ન આત્મસ્વભાવને જાણીને, વિકાર
ભાવોની આત્મામાં પ્રતિષ્ઠા ન કરતાં, ‘સિદ્ધસમાન સદા પદ મેરો’ એમ આત્મામાં સિદ્ધ ભગવાનની
જ્ઞાનદ્વારા પોતાના આત્મામાં ચૈતન્ય સ્વભાવની પ્રતિષ્ઠા કરી ને પછી તેમાં લીનતાથી રાગદ્વેષને ટાળીને
તેઓ સર્વજ્ઞ અરિહંત થયા. તેમની આ સ્થાપના થઈ. ખરેખર અરિહંત ભગવાનની સ્થાપના કરનારે
આત્મામાં સ્થાપવા ન જોઈએ. આવા ભાવથી જે જીવ પોતાના આત્મામાં અરિહંત ભગવાનને સ્થાપે છે
તે પોતે પણ અલ્પકાળમાં અરિહંત બની જાય છે.