PDF/HTML Page 1 of 21
single page version
PDF/HTML Page 2 of 21
single page version
છે, જેની ચૈતન્યમુદ્રા ઉપર અતીન્દ્રિય આનંદ
વ્યાપી ગયો છે અને જે વૈરાગ્યરૂપી ગંભીર
સમુદ્રમાં નિમગ્ન છે.
ઉપાય દર્શાવનાર શ્રી કહાનગુરુદેવના
ચરણકમળમાં અત્યંત ભક્તિપૂર્વક નમસ્કાર
હો.... નમસ્કાર હો.........
PDF/HTML Page 3 of 21
single page version
અંક ૧૦ મો રામજી માણેકચંદ દોશી ૨૪૮પ
કરતું આ માસિક આપ જરૂર વાંચો અને આપ ગ્રાહક ન હો તો–
થાય, એવી આશા રાખીએ છીએ.
અનેક ગામોથી આવેલા જિજ્ઞાસુઓ ઉત્સાહ– પૂર્વક તત્ત્વજ્ઞાનનો અભ્યાસ કરી
રહ્યા છે. હંમેશા બે વખત ગુરુદેવના પ્રવચનો, બે વખત શિક્ષણ– વર્ગ, રાત્રે
કાર્યક્રમ રહે છે, તે સિવાયના વખતમાં પણ પરસ્પર ચર્ચાવાર્તા ચાલુ જ હોય છે.
ગામોગામના મુમુક્ષુઓનો મેળો ભેગો થયો હોવાથી અને ભરચક ધાર્મિક
સર હુકમીચંદજી શેઠના પુત્રી સા. ચંદ્રાવતીબેન સોનગઢ આવીને લાભ લઈ રહ્યા
છે. તેમના પિતાજીની માફક તેઓ પણ સોનગઢના વાતાવરણથી ખૂબ પ્રસન્ન થયા
અનેક જિજ્ઞાસુઓ સોનગઢ આવીને લાભ લઈ રહ્યા છે.
PDF/HTML Page 4 of 21
single page version
ઝબકારા થાય છે.....આત્મભૂમિમાં સાધકભાવરૂપી અંકૂરા જાગે
છેે....... ભ્રમણારૂપી ધૂળ ઊડતી નથી ને અસંખ્ય આત્મપ્રદેશે
શ્રાવણ માસની–વર્ષાઋતુની ઉપમા આપીને કવિ ભુધરદાસજી કેવું
ભાવવાહી વર્ણન કરે છે તે નીચેના કાવ્યથી માલૂમ પડશે.
પ્રિય લાગશે.)
પાવસ સહજ સુહાયો.......અબ મેરે સમકિત–સાવન આયો,
સમ્યક્ત્વરૂપી શ્રાવણ આવ્યો છે.
બોલે વિમલ વિવેક–પપીહા, સુમતિ સુહાગિન ભાયો.....
આત્મિક આકાશ છવાઈ ગયું છે; વિમળ વિવેકરૂપી પપૈયા ‘પીયુ
સુહાગિનીને બહુ પ્રિય લાગે છે.–આજે અમારે એવો સમ્યક્ત્વરૂપી
શ્રાવણ આવ્યો છે.
સાધક ભાવ–અંકૂર ઊઠે બહુ, જિન તિત હરષ સવાયો.......
PDF/HTML Page 5 of 21
single page version
સમ્યક્ત્વરૂપી શ્રાવણ આવ્યો છે.
‘ભૂધર’ કર્યો નીકસે અબ બાહિર, જિન નિરચૂ ઘર પાયો......
છે. માટે, કલાકાર કવિ (ભૂધરદાસજી) કહે છે કે, હવે ભૂ–ધર
બહાર કેમ નીકળશે?–હવે અમે અમારા નિજઘરથી બહાર નહિ
નીકળીએ, કેમકે ‘
તો ત્યાં જ રહીને અમે સમ્યક્ત્વરૂપી શ્રાવણનો આનંદ ભોગવશું.
संभावयति तस्यैव सफलं जन्म संसृतौ।।
સફળ છે; તેણે જન્મીને આત્મામાં મોક્ષનો ધ્વનિ પ્રગટાવ્યો,
આત્મામાં મોક્ષના રણકાર પ્રગટ કર્યાં....તેથી તેનો જન્મ સફળ છે.
આત્માનું કંઈ હિત ન થયું. ચિદાનંદસ્વરૂપનું ભાન કરીને જે
અવતારમાં આત્માનું હિત થયું તે અવતાર સફળ છે.
PDF/HTML Page 6 of 21
single page version
રાગને જ પોતાનું પદ માનીને તેમાં તમે સૂતા છે, પરંતુ તે તમારું પદ નથી....નથી....માટે હવે તો તમે
જાગો.....ને રાગ વગરનું શુદ્ધ ચૈતન્યપદ તમારું છે–તેને ઓળખો. રાગને નિજપદ માનીને અત્યાર સુધીનો
કાળ સંસારપરિભ્રમણમાં ગુમાવ્યો....પરંતુ હવે તો જાગો.........ને આ શુદ્ધચૈતન્યમય જે નિજપદ છે તેને
સંભાળો.–
सुप्त यस्मिन्नपदमपदं तद्विबुध्यध्वमंधा।
एतैतेतः पदमिदमिदं शुद्धचैतन्यघातोः
शुद्ध शुद्ध स्वरसभरतः स्थायिभावत्वमेति।।
રાજાનું પદ તો સોના–રત્ને જડેલું સિંહાસન છે. તેમ ત્રણ લોકનો શ્રેષ્ઠ પદાર્થ એવો આ ચૈતન્યરાજા
નિજચૈતન્યપદને ભૂલીને, રાગાદિને જ પોતાનું સ્વરૂપ માનતો થકો તે રાગના ઘેનમાં મસ્ત થઈને
ઉકરડાની જેમ વિકારી ભાવોમાં સૂતો છે ને તેમાં સુખ માને છે....પણ તે રાગાદિ કાંઈ ચૈતન્યરાજાને
રહેવાનું ખરૂં પદ નથી. ચૈતન્ય રાજાનું ખરું પદ તો શુદ્ધચૈતન્યધાતુનું બનેલું, ને આનંદરૂપી રત્નોથી જડેલું
છે. આચાર્યદેવ તે પદ બતાવીને જીવને જગાડે છે કે–
દેખતો નથી તે છતી આંખે અંધ છે.....આચાર્યદેવ કહે છે કે અરે અંધ પ્રાણીઓ! હવે તો તમારાં જ્ઞાનચક્ષુને
ખોલીને તમારા ચૈતન્યનિધાનને નીહાળો!
રાગ વગરનું શુદ્ધચૈતન્ય તે જ તમારું પદ છે ને તેમાં જ તમારી શોભા છે.... માટે તમે આ શુદ્ધ ચૈતન્યને જ
નિજપદ તરીકે દેખો.....ને આ તરફ આવો......આ તરફ આવો. અંતરમાં તમારા ચૈતન્યપદને દેખતાં જ તમારા
જન્મમરણનો અંત આવી જશે ને અપૂર્વ સિદ્ધપદની પ્રાપ્તિ થશે.
PDF/HTML Page 7 of 21
single page version
વિષયોનો રંગ ઉડી જાય. જેને
ચૈતન્યસુખનો રંગ નથી ને વિષયોના
સુખમાં જે રંગાયેલો છે, એવા જીવને
આત્મજ્ઞાનની પાત્રતા નથી. માટે પહેલાં
સત્સમાગમે ચૈતન્યસુખનો રંગ લગાડવો
અને વિષયસુખોની રુચિ છોડી દેવી તે
પાત્રતા છે. આવી પાત્રતાવાળો જીવ
અવશ્ય સિદ્ધપદની અપૂર્વ શાંતિ પામે છે.
અંધકારનો નાશ કરી શકતા નથી તેનો નાશ જ્ઞાની–સંતમુનિઓના વચનોવડે થઈ જાય છે. શ્રી મુનિરાજ
કહે છે કેઃ અરે જીવો! તમારો ચૈતન્યસ્વભાવ જ સુખથી ભરેલો છે, તેને ભૂલીને અને વિષયોમાં સુખ
માનીને અનંતકાળથી આત્મા દુઃખ ભોગવી રહ્યો છે. આ સંસારમાં જન્મ–મરણ–રોગ સંબંધી જે દુઃખ છે
તેની વાત તો દૂર રહો, પરંતુ સંસારના વિષયો સંબંધી જે સુખ છે તે પણ ખરેખર દુઃખ જ છે.
ચૈતન્યસ્વભાવથી બાહ્ય વિષયોમાં વૃત્તિનું ભ્રમણ તે દુઃખ છે. શાંતિ તો ચૈતન્યસ્વભાવમાં છે, તેની
સન્મુખતાથી જ સાચી શાંતિ થાય છે.
ક્ષણમાત્ર કર્યો નથી, અનુકૂળ વિષયોમાં સુખની કલ્પના કરી છે, પણ તે ખરેખર સુખ નથી. સંપૂર્ણ સુખ અને
શાંતિ મોક્ષમાં છે, અને તે મોક્ષનો ઉપાય ચૈતન્યસ્વરૂપમાં છે, ચૈતન્ય સ્વરૂપથી બાહ્ય કોઈ વિષયોમાં સુખ કે
મોક્ષમાર્ગ નથી. ચૈતન્યના અતીન્દ્રિય સુખને અનુભવનારા વનવાસી સંત કહે છે કે અરે પ્રાણીઓ! વિષયોમાં
કલ્પેલું જે સુખ છે તે સુખ નથી પણ દુઃખ જ છે. ચક્રવર્તીના વૈભવમાં કે ઈંદ્રપદના વૈભવમાં પણ કિંચિત્ સુખ
નથી. સુખ તો અતીન્દ્રિય ચૈતન્યમાં છે.
PDF/HTML Page 8 of 21
single page version
સમજાવ્યું તે પદ નમું શ્રી સદ્ગુરુ ભગવંત.
સત્સમાગમે પાત્રતા કરવી જોઈએ; કેમ કે–
પાત્ર થવા સેવો સદા, બ્રહ્મચર્ય મતિમાન.
હોય છે; આવો જીવ આત્મજ્ઞાન પામવાને પાત્ર છે. જેને ચૈતન્યસુખનો રંગ નથી ને વિષયોના સુખમાં જે
રંગાયેલો છે એવા જીવને આત્મજ્ઞાનની પાત્રતા નથી, માટે પહેલાં સત્સમાગમે રુચિ પલટાવીને ચૈતન્ય
સ્વભાવનો રંગ લગાડવો ને વિષયસુખની રુચિ છોડી દેવી તે પાત્રતા છે.
મળ્યા, બાહ્ય વિષયોની વાત તેણે અનંતવાર સાંભળી પરંતુ આચાર્યદેવ કહે છે કે જીવે પોતાના શુદ્ધ સ્વરૂપની
પ્રાપ્તિ કે તેનું યથાર્થ શ્રવણ પૂર્વે ક્ષણમાત્ર કર્યું નથી તેથી તે મહાદુર્લભ છે.
છે, પોતાના સુખને માટે જગતના કોઈ બાહ્ય વિષયોની અપેક્ષા રાખે એવો તે પરાધીન નથી. એક વાર અંતર્મુખ
ને સિદ્ધપદની અપૂર્વ શાંતિ તને પ્રાપ્ત થશે.
દ્રષ્ટિગોચર આવે નહિ; તેથી મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ મોક્ષમાર્ગ સાધવાને અસમર્થ છે.
નહિ. જ્યારે જ્ઞાતા કદાચિત બંધપદ્ધતિનો વિચાર કરે ત્યારે તે જાણે કે આ બંધપદ્ધતિથી મારું દ્રવ્ય
અનાદિકાળથી બંધરૂપ ચાલ્યું આવ્યું છે, હવે એ પદ્ધતિનો મોહ તોડી વર્તે! આ પદ્ધતિનો રાગ
પોતાનું સ્વરૂપ વિચારે, અનુભવે, ધ્યાવે, ગાવે. શ્રવણ કરે, તથા નવધા ભક્તિ, તપ, ક્રિયા
પોતાના શુદ્ધસ્વરૂપસન્મુખ થઈને કરે, એ જ્ઞાતાનો આચાર છે.
PDF/HTML Page 9 of 21
single page version
ત્યાં માર્ગ મોક્ષોપાય છે ને માર્ગફળ નિર્વાણ છે.
છે.....અનંત શરીરો આવ્યા ને ગયા પણ આત્મા તો તેનો તે જ અવિનાશી રહ્યો છે.
પણ નથી, સ્વર્ગની ઈંદ્રાણી વગેરે વૈભવમાં પણ સુખ નથી. તેથી છહઢાળામાં પં. દોલતરામજી કહે છે કે
પૈ નિજ આતમજ્ઞાન બિન સુખ લેશ ન પાયો.
વ્યવહારરત્નત્રયરૂપ રાગ છે તે મોક્ષમાર્ગ ખરેખર નથી; મોક્ષમાર્ગની સાથે હોવા છતાં તે ખરેખર મોક્ષમાર્ગ
દાગીનાની કિંમત કરતી વખતે પાંચ તોલા સોનાની જ કિંમત ગણાય છે, સાથેની ત્રણ તોલા લાખની કિંમત
ગણાતી નથી; તેમ મોક્ષમાર્ગરૂપી જે દાગીનો, તેમાં નિશ્ચયરત્નત્રયની સાથેના રાગને પણ વ્યવહારરત્નત્રય કહ્યા,
મોક્ષમાર્ગમાં નથી અર્થાત્ તે રાગની ગણતરી મોક્ષમાર્ગમાં નથી, એટલે વ્યવહારરત્નત્રય તે ખરો મોક્ષમાર્ગ
નથી, શુદ્ધરત્નત્રય તે જ સાચો મોક્ષમાર્ગ છે.
શું દેહની ક્રિયાથી તે મોક્ષમાર્ગ પ્રગટે? ના;
અજ્ઞાનથી અંધ જીવે અનાદિથી દોટ મૂકી છે પણ હજી સુધી તેના હાથમાં કાંઈ આવ્યું નથી, જ્યાં હતો ત્યાં
સંસારમાં ને સંસારમાં જ તે ઊભો છે.
જ શાંતિનો ઉપાય છે.
PDF/HTML Page 10 of 21
single page version
કાર્યને સાધતાં સાધતાં આ રચના થઈ છે....તેમાં
‘કારણ’ પ્રત્યેનો અચિંત્ય આહ્લાદ પ્રસિદ્ધ કર્યો
છે....જેણે અંતર્મુખ થઈને સમ્યગ્દર્શનરૂપ કાર્ય પ્રગટ કર્યું
અને આત્માના આનંદનો જરાક સ્વાદ ચાખ્યો તેને તેના
કારણના અચિંત્ય મહિમાની ખબર પડી.–અહો! આવા
આનંદનું કારણ મારો આત્મા જ છે ને આ જ મારે
ઉપાદેય છે....જેના અંતરમાં આ સહજસ્વભાવનો મહિમા
આવી ગયો તેના આત્મામાં મોક્ષનાં બીજ રોપાઈ ગયા.
જેનાં મહાભાગ્ય હોય તેને આ વાત કાને પડે તેવી
છે.....અને જેના અંતરમાં આ વાત બેસી ગઈ–તેની તો
વાત જ શી! એનો તો બેડો પાર થઈ ગયો.
PDF/HTML Page 11 of 21
single page version
એટલે કે તે ભેદોનો આશ્રય કરવા યોગ્ય નથી, કેમકે તેનો આશ્રય કરવાથી રાગ થાય છે પણ મુક્તિ થતી
નથી. આત્માના પરમસ્વભાવરૂપ જે સહજજ્ઞાન છે તે જ ઉપાદેય છે, તેના આશ્રયે કેવળજ્ઞાન અને મોક્ષદશા
થઈ જાય છે, તેથી તે જ મોક્ષનું મૂળ છે; અને તે જ્ઞાન આત્માના પરમ તત્ત્વમાં સદાય વર્તી રહ્યું છે. અહીં
તો મહામુનિરાજ સ્પષ્ટ કહે છે કે અહો! આવા જ્ઞાન સિવાય બીજું કાંઈ ઉપાદેય નથી. આ સહજજ્ઞાનનો
આશ્રય કરવો તે જ સાક્ષાત્ મોક્ષનું મૂળ છે; આ સિવાય વ્યવહારનો–રાગનો–નિમિત્તનો આશ્રય કરવો તે
મોક્ષનું કારણ નથી પણ સંસારનું કારણ છે.
કારણ નથી. અને કેવળજ્ઞાન તો પોતે મોક્ષસ્વરૂપ છે; પરંતુ સાધકને તે કેવળજ્ઞાન હોતું નથી. સહજજ્ઞાન સદાય
પારિણામિકસ્વભાવે વર્તી રહ્યું છે, તે ત્રિકાળ મોક્ષસ્વરૂપ છે, ને તેમાં લીન થઈને ઉપાદેય કરતાં મોક્ષપર્યાય
પ્રગટી જાય છે. આ રીતે મોક્ષના મૂળરૂપ એવું આ સહજજ્ઞાન જ ઉપાદેય છે.
પડતું નથી. જેનો કદી વિરહ નથી એવું આ સ્વરૂપપ્રત્યક્ષ સહજજ્ઞાન જ સાક્ષાત્ મોક્ષનું મૂળ છે, તેનામાં જ
મુક્તિ આપવાનું સામર્થ્ય છે, માટે તારા શ્રદ્ધા–જ્ઞાનમાં તેને જ તું ઉપાદેય કર. કેવળજ્ઞાન તો વર્તમાનદશામાં
છે નહિ, તે તો પ્રગટ કરવાનું છે, સાધકને સમ્યગ્મતિ શ્રુતજ્ઞાન છે તે પરંપરા મોક્ષનું કારણ છે પણ તે
સાક્ષાત્ મોક્ષનું કારણ નથી. તો સાક્ષાત્ મોક્ષના કારણરૂપે કયું જ્ઞાન વિદ્યમાન છે–તે અહીં બતાવે છે.
પારિણામિકભાવે આત્માના નિજતત્ત્વમાં ત્રિકાળ લવલીન વર્તતું એવું સહજજ્ઞાન જ મોક્ષનું સાક્ષાત્ કારણ
છે, માટે તે જ ઉપાદેય છે. જેમ નિશ્ચય વ્યવહારના અનેક પડખાં જાણીને તેમાં શુદ્ધ નિશ્ચય જ ઉપાદેય છે,
તેમ અહીં જ્ઞાનના અનેક પ્રકારો બતાવીને મુનિરાજ પ્રદ્મપ્રભ ભગવાન કહે છે કે જ્ઞાનના બધા પ્રકારોમાં આ
પરમસ્વભાવરૂપ સહજજ્ઞાન જ ઉપાદેય છે, એ સિવાય બીજું કાંઈ ઉપાદેય નથી. જ્ઞાનના ક્ષણિકભાવો ઉપાદેય
નથી, પણ તે સિવાય જ્ઞાનનો એક એવો સહજભાવ છે કે જે સદાય સદ્રશરૂપ વર્તે છે, ધુ્રવરૂપ છે,
પરમસ્વભાવરૂપ છે; આવો પરમસ્વભાવભાવ જ ઉપાદેય છે
દર્શન–આનંદ–વીર્ય–સુખ–ચારિત્ર વગેરે બધા ગુણોમાં પોતપોતાનો સહજભાવ એકરૂપ સદ્રશ પરિણતિથી
અનાદિઅનંત વર્તે છે, અને તે ‘વર્તમાન વર્તતો સહજભાવ’ જ તે તે ગુણની પૂર્ણદશાનો દાતાર છે. ચોથા
ગુણસ્થાને સમ્યગ્દર્શન થતાં જે સહજ આનંદનું વેદન થયું, તથા તેરમા ગુણસ્થાને તેવા પરિપૂર્ણ આનંદનું વેદન
થયું, તે આનંદનો દાતાર કોણ? ‘આનંદનો જે સદાય એકરૂપ સહજભાવ વર્તે છે તે જ પ્રગટ આનંદનો દાતાર
છે. આનંદનો જે આ સહજભાવ ત્રિકાળ વર્તે છે તે પોતે વેદનરૂપ નથી પણ તેના આશ્રયથી આનંદનું વેદન નવું
પ્રગટે છે, તેથી તે સહજભાવ આનંદનું મૂળ છે.
તેના આત્મામાં મોક્ષનાં બીજ રોપાઈ ગયાં.
કે કેવળજ્ઞાન વખતે તે સદા એકરૂપે વર્તે છે, તેનું પરિણમન સદ્રશરૂપ છે, તેનામાં હીનાધિકતા થતી
PDF/HTML Page 12 of 21
single page version
સૂચવવા, પણ તેનું દરેક સમયે વર્તમાન વિદ્યમાનપણું સમજવું છે.
અંતરમાં આ વાત બેસી ગઈ–તેની તો વાત જ શી!! એનો તો બેડો પાર થઈ ગયો.
તો પરિણમી જ રહી છે. પુદ્ગલોમાં જે રસ ગુણ છે તે તો સામાન્ય છે, પણ લીંડીપીપરમાં જે ચોસઠ પહોરી
તીખાસની શક્તિરૂપ પરિણમન છે તે એક ખાસ ભાવ છે. તેમ આત્મામાં જ્ઞાનસ્વભાવ છે, તે જ્ઞાનસ્વભાવમાં
સર્વજ્ઞતાની શક્તિરૂપ પરિણમન તો સદાય ચાલુ જ છે. જો તે શક્તિરૂપ પરિણમન ન હોય તો સર્વજ્ઞતાની
વ્યક્તિ શેમાંથી થાય! અહીં વર્તમાન કાર્યનો આધાર પણ વર્તમાન જ છે–તે બતાવવું છે. વ્યક્તરૂપે ભલે
મતિજ્ઞાન હો કે કેવળજ્ઞાન હો, પણ સર્વજ્ઞતાની શક્તિ તો જ્ઞાનમાં પરિણમી જ રહી છે. જ્ઞાનગુણ ત્રિકાળ
સામાન્ય લેવો, ને તે જ્ઞાનમાં સર્વજ્ઞતાનું કારણ થવાની તાકાત વર્તમાન પણ વર્તી રહી છે તે અહીં બતાવવું છે.
જ્ઞાનનો આ સહજભાવ સદા પરિણમનપણે વર્તી જ રહ્યો છે. પર્યાયના ઉત્પાદ–વ્યયરૂપ જે પરિણમન છે–તેની
આ વાત ન સમજવી, પણ જ્ઞાનનો સહજભાવ જે સદા સદ્રશરૂપે વર્તે છે તેની આ વાત છે.
વર્તમાનમાં પોતાને તો છે નહિ, તો દ્રષ્ટિને ક્યાં થંભાવશે? કેવળજ્ઞાનનો જે આધાર છે એવો વર્તમાન
સહજસ્વભાવરૂપ ઉપયોગ કે જે અત્યારે પણ એકરૂપ પરિપૂર્ણ સામર્થ્ય સહિત વર્તી રહ્યો છે, તેના ઉપર મીટ
માંડવા જેવું છે; તેના ઉપર મીટ માંડતાં સાધકદશા થઈને કેવળજ્ઞાન ખીલી જાય છે. આ રીતે આ સહજજ્ઞાન જ
મોક્ષનું મૂળ હોવાથી ઉપાદેય છે.
શરીરાદિ તો જડ છે, પુણ્ય–પાપ તો વિકાર છે ને મતિ–શ્રુત જ્ઞાન તો અધૂરા છે, તે કોઈનામાં એવી
પોતાને તે પર્યાય નથી તેથી ‘કેવળજ્ઞાન નથી ને પ્રગટ કરું’ એવી આકુળતા થાય છે, ને આકુળતા તો
કેવળજ્ઞાનને અટકાવનાર છે; માટે કેવળજ્ઞાન પર્યાય ઉપર મીટ માંડવી તે પણ કેવળજ્ઞાનનો ઉપાય નથી એટલે કે
તે પણ મોક્ષનું મૂળ નથી.–તો કોના ઉપર મીટ માંડવી? તારા જ્ઞાનના ધુ્રવઆધારરૂપ સહજજ્ઞાનસ્વભાવ અત્યારે
પણ તારામાં વર્તી રહ્યો છે ને તે જ મોક્ષનું મૂળ છે, માટે તેના ઉપર જ મીટ માંડ!–તેના ઉપર મીટ માંડતાં તારું
કેવળજ્ઞાન ખીલી જશે.
કેવળજ્ઞાનના પંથે ચડી ગયો.......હવે અલ્પકાળમાં તે કેવળજ્ઞાન પામી જશે.
હોવાથી પરમ ઉપાદેય છે. સમ્યગ્દર્શનને મોક્ષનું મૂળ કહેવાય છે તે પણ પર્યાય અપેક્ષાએ વ્યવહારથી છે; એક
વારપણ જેણે સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કર્યું તે જીવ અલ્પકાળમાં અવશ્ય મોક્ષ પામશે,–એ પ્રકારે સમ્યગ્દર્શનનો મહિમા
સમજાવવા માટે તે સમ્યગ્દર્શનને મોક્ષનું મૂળ કહેવાય છે. પણ તે સમ્યગ્દર્શન
PDF/HTML Page 13 of 21
single page version
સહજજ્ઞાનરૂપ પરમસ્વભાવને ઉપાદેય કરવાથી જ સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર ને મોક્ષ થાય છે, તેથી તે
પરમ સ્વભાવ જ મોક્ષનું મૂળ છે–એમ જાણવું, અને મોક્ષની જેમ સમ્યગ્દર્શનાદિનું પણ મૂળ તે જ છે, એમ
સમજવું.
ઉપર દ્રષ્ટિ ગઈ ત્યાં બહારના બધાય કારણો ઉપર પાણી ફરી વળે છે– અર્થાત્ બહારનું કોઈ પણ કારણ પોતાના
કારણ તરીકે દેખાતું નથી. તિર્યંચ–દેડકા વગેરેનો જીવ હો કે આઠ વર્ષના બાળકનો જીવ હો,–અંર્તસ્વરૂપના
અવલંબને જ્યાં સમ્યગ્દર્શન થયું ત્યાં તેને આવું ભાન થાય છે કે અહો! આ મારો સહજસ્વભાવ જ મારા
સમ્યગ્દર્શનાદિ કાર્યોનું કારણ છે, ને આ જ મારે સર્વથા ઉપાદેય છે, આ સિવાય બીજું કોઈ કારણ મારે ઉપાદેય
નથી.
બાહ્ય કારણોના અવલંબનનો ભુક્કો ઉડાડી દીધો છે, ને અંતરમાં મોક્ષનું મૂળ કારણ બતાવીને તેનું
અવલંબન કરાવ્યું છે.
છે.–તેના અવલંબને કાર્ય સધાઈ રહ્યું છે. ‘કાર્ય’ વગર ‘કારણ’ ના મહિમાની ખબર ન પડે. જેમ
લીંડીપીપરની એક પહોરી તીખાસ જેટલો જરાક પણ સ્વાદ ચાખે તો ખબર પડે કે આવી ચોસઠ પહોરી
(પરિપૂર્ણ) તીખાસ પ્રગટવાની તાકાત આ લીંડીપીપરમાં ભરી છે–તેમ જેણે અંતર્મુખ થઈને સમ્યગ્દર્શનરૂપ
કાર્ય પ્રગટ કર્યું અને આત્માના આનંદનો જરાક સ્વાદ ચાખ્યો ત્યાં તેને તેના કારણના અચિંત્ય મહિમાની
ખબર પડી કે ‘અહા આવા પરિપૂર્ણ આનંદનું કારણ મારો આત્મા જ છે......મારા આત્મામાં આવા આનંદનું
કારણ સદાય વર્તી રહ્યું છે..... ને આ જ મારે ઉપાદેય છે.’
પારિણામિકભાવરૂપ છે, તથા તે ભવ્યનો પરમ સ્વભાવ હોવાથી તે ઉપાદેય છે. ભવ્યને તેનું ભાન થાય છે
માટે ‘ભવ્યનો પરમ સ્વભાવ’ કહ્યો. અભવ્યને આવા સ્વભાવનું ભાન થતું નથી. ભવ્યનો પરમ સ્વભાવ
હોવાથી આ સહજજ્ઞાન સિવાય કાંઈ ઉપાદેય નથી. જેમ મેરૂપર્વત નીચે સોનું છે પણ તે શા કામનું? તેમ
અભવ્યને પણ આવો સ્વભાવ તો છે પણ ભાન વગર તે શા કામનો? ‘કારણ’ તો છે પણ મિથ્યાદ્રષ્ટિ તેનું
અવલંબન લઈને કાર્ય પ્રગટ કરતો નથી. કારણના અવલંબને કાર્ય થાય છે. સમ્યગ્દ્રષ્ટિને પોતાના
પરમપારિણામિક સ્વભાવરૂપ જે સહજજ્ઞાન છે તે જ ઉપાદેય છે, એ સિવાય સમ્યગ્દ્રષ્ટિ બીજું કાંઈ ઉપાદેય
માનતા નથી. જે જીવો પરમ આનંદના અભિલાષી હોય......જેઓ આત્માર્થી હોય...જેઓ મોક્ષાર્થી
હોય.....તેઓ પોતાના એક પરમ જ્ઞાનસ્વભાવને જ ઉપાદેય કરો.....તે અંર્તસ્વભાવની ખાણમાંથી
જ સમ્યગ્દર્શનાદિ રત્નો નીકળે છે, તેથી તે જ ઉપાદેય છે.
આ રીતે જ્ઞાનના પ્રકારોમાં પરમ સ્વભાવરૂપ સહજજ્ઞાનને ઉપાદેય બતાવ્યું. હવે, ‘તે સહજજ્ઞાનના
PDF/HTML Page 14 of 21
single page version
આત્માના સ્વભાવ–અનંતચતુષ્ટય કેવા છે? તે કહે છે–
(૧) સદા સહજ પરમ વીતરાગ સુખામૃત
(૨) અપ્રતિહત નિરાવરણ પરમ ચિત્શક્તિનું રૂપ
(૩) સદા અંતર્મુખ એવું સ્વસ્વરૂપમાં અવિચળ સ્થિતિરૂપ સહજ પરમ ચારિત્ર, અને
(૪) ત્રણે કાળે અવિચ્છિન્ન હોવાથી નિકટ એવી પરમ ચૈતન્યરૂપની શ્રદ્ધા.
–આવા સ્વભાવ–અનંતચતુષ્ટયથી આત્મા સનાથ છે, અને અનાથ એવી મુક્તિસુંદરીનો તે નાથ છે; આવા
(૨) ચિત્શક્તિરૂપ બળને નિરાવરણ અપ્રતિહત કહ્યું,
(૩) ચારિત્રને સદા અંતર્મુખ સ્વસ્વરૂપમાં અવિચળ સ્થિતિરૂપ કહ્યું, અને
(૪) શ્રદ્ધાને ત્રિકાળ અવિચ્છિન્નરૂપે સદા નિકટ બતાવી.
–આવા સ્વભાવ–ચતુષ્ટયથી જે સનાથ છે અને મુક્તિસુંદરીનો નાથ છે–એવા ભગવાન આત્માને
આવી જાય છે. ને આવી ભાવનાથી જ ભવનો અભાવ થાય છે.
આત્માને ન ભાવવો; પણ અનંત ચતુષ્ટયસહિત સહજજ્ઞાનના વિલાસરૂપે સદા આત્માને ભાવવો. સહજજ્ઞાનના
ભાવનાથી કાર્ય થાય છે. અહીં કારણરૂપ જે સહજજ્ઞાન, તેના વિલાસની સાથે સ્વભાવ–ચતુષ્ટયને ભેળવીને, તે
ચતુષ્ટયસહિત આત્માની ભાવના કરવાનું કહ્યું, તેનું ફળ મુક્તિ છે.
વિકારનો વિલાસ દુઃખરૂપ છે, ને
પર્યાયનો વિલાસ ક્ષણિક છે;
આશ્રયે સમ્યગ્દર્શનાદિ થાય છે. આવો જે ચૈતન્યનો સહજ વિલાસ છે તેને કદી આવરણ નથી, તેમાં કોઈ બાધા નથી,
પીડા નથી, દુઃખ નથી; તે સદા નિરાવરણ છે, નિર્બાધ છે, અવિચ્છિન્નધારારૂપ છે, અમૃતમય છે, આનંદમય છે,
પરમ સત્નો આદર કર્યો તેને સ્વપ્ને પણ અસત્નો (–રાગાદિ વ્યવહારનો) આદર હોય જ નહિ.
PDF/HTML Page 15 of 21
single page version
જ આનંદ પ્રગટયો છે. એ જ પ્રમાણે પરમ ચૈતન્યશક્તિરૂપ વીર્ય પણ આત્મામાં અપ્રતિહતપણે ત્રિકાળ
નિરાવરણ છે. તે જ પૂર્ણ આત્મબળનું દાતાર છે. વળી યથાખ્યાત ચારિત્રનું દાતાર એવું પરમ ચારિત્ર આત્મામાં
સદા અંતર્મુખપણે વર્તી જ રહ્યું છે અને ‘શ્રદ્ધા’ પણ ત્રિકાળ અવિચ્છિન્નપણે આત્મામાં સદા નિકટ રહેલી છે–
તેનો કદી વિરહ નથી, તે નિકટવર્તી શ્રદ્ધાશક્તિ જ સમ્યક્ત્વની દાતાર છે. આ રીતે ભગવાન આત્મા
અનંતચતુષ્ટયનો નાથ છે. આ અનંત ચતુષ્ટયના નાથને સહજજ્ઞાનરૂપે વિલસતો ભાવવો. આવા સ્વભાવની
ભાવના તે મોક્ષમાર્ગ છે, ને તેનું ફળ મોક્ષ છે.
અનંતચતુષ્ટયના નાથ આત્માને ભાવવો–એવો સંતાનો ઉપદેશ છે.
બ્રહ્મોપદેશ સંસારરૂપી લતાના મૂળને છેદી નાંખવા માટે દાતરડા જેવો છે. જે જીવ આ ઉપદેશ ગ્રહણ કરીને
આત્માની ભાવના ભાવે છે તેનો સંસાર છેદાઈ જાય છે, ને પહેલાં જે અનાથ હતી એવી મુક્તિસુંદરીનો તે નાથ
થાય છે.
કર્યો” બ્રહ્મોપદેશમાં શું કહ્યું? સ્વભાવ–ચતુષ્ટયથી સહિત એવા કારણ પરમાત્માને ભાવવો–એમ કહ્યું. આ
કારણપરમાત્મા તે મુક્તિસુંદરીનો નાથ છે; મોક્ષ વગેરે નિર્મળ પર્યાયોનો બીજો કોઈ નાથ નથી, બીજા કોઈનું
તેને અવલંબન નથી; આત્મા જ તેનો નાથ છે, આત્માનું જ તેને અવલંબન છે.–આવા આત્માને ભાવવો–એમ
વીતરાગી સંતોનો બ્રહ્મોપદેશ છે. આનાથી વિરુદ્ધ રાગની કે વ્યવહારની ભાવના કરવાનો જે ઉપદેશ છે તે
બ્રહ્મોપદેશ નથી પણ મિથ્યાદ્રષ્ટિનો ભ્રમોપદેશ છે. અહીં તો ભ્રમણા છેદવાનો બ્રહ્મોપદેશ કર્યો કે રાગ કે વ્યવહાર
તે કોઈ ઉપાદેય નથી, માટે તેની ભાવના છોડાવી, ને અંતર્મુખ થઈને સહજ ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માની ભાવના
કરવી. ભાવના એટલે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન ને લીનતા, તેના વડે સંસારનું મૂળ છેદાઈ જાય છે, સંસારનું મૂળ
ભ્રમણા છે, તે ભ્રમણા આ બ્રહ્મોપદેશવડે છેદાઈ જાય છે.
મહામુનિ કહે છે કે ‘.....આ બ્રહ્મોપદેશ કર્યો....” હજી પંદરમી ગાથા સુધી કારણશુદ્ધપર્યાય સંબંધ સરસ વાત
આવશે...પંદરમી ગાથામાં તો કારણશુદ્ધપર્યાયની અલૌકિક વાત કહેશે. અહો! સંતોના હૃદય બહુ ઊંડા છે.
‘આમાં બહુ સૂક્ષ્મ ઉપદેશ છે’ એમ બતાવવાના આશયથી ટીકાકારે આને ‘બ્રહ્મોપદેશ’ કહ્યો છે. બ્રહ્મ–
આનંદસ્વરૂપ જે આત્મા તેની ભાવનાનો આ ઉપદેશ છે. આ બ્રહ્મોપદેશ સમજીને જે જીવ આત્મસ્વભાવની
ભાવના કરશે તેને સંસારનું મૂળ છેદાઈ જશે......ને તે મુક્તિ પામશે.
PDF/HTML Page 16 of 21
single page version
જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા તેનાથી ભિન્ન વસ્તુ છે. જો દેહ અને આત્મા એક હોય તો, મોટા જાડા દેહમાં ઝાઝી બુદ્ધિ ને
બુદ્ધિ હોય છે, કોઈને મોટો સ્થૂળ દેહ છતાં અલ્પ બુદ્ધિ હોય છે. આ રીતે જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્મા દેહથી તદ્ન ભિન્ન
વસ્તુ છે.
આત્મતત્ત્વને જાણવાનો પ્રયત્ન તેં પૂર્વે કદી એક સેકંડ પણ કર્યો નથી. સ્વર્ગમાં અનંતવાર તું ગયો, ને તીવ્ર
દુરાચારથી નરકના અવતાર પણ તેં અનંતવાર કર્યા; મનુષ્ય ને ઢોરના અવતાર પણ તેં અનંતવાર કર્યા, પણ
ચૈતન્યતત્ત્વના ભાનવગર આત્માની શાંતિ તું કદી ન પામ્યો.
તોયે અરે! ભવચક્રનો આંટો નહીં એકે ટળ્યો;
સુખ પ્રાપ્ત કરતાં સુખ ટળે છે લેશ એ લક્ષે લહો,
ક્ષણક્ષણ ભયંકર ભાવમરણે કાં અહો રાચી રહો?
આત્મામાં તાકાત છે તેમાંથી જ થયા છે, પણ આત્માને ભૂલીને અનાદિથી ચાર ગતિના ચકરાવામાં જીવ ભમી
રહ્યો છે. તેમાં આવો દુર્લભ મનુષ્ય અવતાર ને સત્સમાગમ મળ્યો, તો હે જીવ! હવે ભવચક્રનો આંટો ટળે એવું
કાંઈક કર.
સુખ નથી, સુખ તો આત્માના સ્વભાવમાં છે. બહારમાં સુખ માનતાં આત્માના સ્વભાવનું સુખ ભુલાય છે; માટે
હે જીવ! આ વાત તું જરાક લક્ષમાં તો લે.....કે બહારમાં સુખ નથી, અંતરમાં જ સુખ છે. અંતરમાં આત્માને
ઊભું થાય છે. એ ક્ષણેક્ષણે થતા ભાવમરણથી બચવા માટે ને આત્માનું વાસ્તવિક સુખ પામવા માટે તું વિચાર
કરીને તારા વાસ્તવિક સ્વરૂપને લક્ષમાં તો લે.
PDF/HTML Page 17 of 21
single page version
નથી પણ દેહથી ભિન્ન અને સંયોગથી ભિન્ન એવા આત્મસ્વરૂપમાં સુખ છે; તેનું લક્ષ કરીને તેમાં ઠરવું તે જ
સુખનો વાસ્તવિક ઉપાય છે.
શું કુટુંબ કે પરિવારથી વધવાપણું એ નય ગ્રહો?
વધવાપણું સંસારનું નરદેહને હારી જવો,
–એનો વિચાર અહોહો, એક પળ તમને હવો
વિચાર કરવો–તો કહે છે કે–
શું સ્વરૂપ છે મારું ખરું?
એના વિચાર વિવેકપૂર્વક શાંતભાવે જો કર્યા,
તો સર્વ આત્મિકજ્ઞાનના સિદ્ધાંતતત્ત્વો અનુભવ્યા.
ઊગતો નથી, તેમ ચિદાનંદસ્વરૂપ આત્માનું ભાન કરીને તેમાં ઠરતાં આત્માને પોતાના અતીન્દ્રિય આનંદરસનો
સ્વાદ આવે છે, ને સંસારમાં તે ફરીને ભવ ધારણ કરતો નથી. માટે આ મનુષ્યજીવનમાં આત્માનું ભાન કરવાનો
કરી રહ્યો છે, બીજો કોઈ તેને દુઃખ આપનાર નથી. કોઈ માથું કાપનાર હોય તેનું દુઃખ ખરેખર આત્માને નથી.
અનેક સંતમુનિઓ જેઓ વનજંગલમાં વસતા ને આત્માના ધ્યાનમાં મસ્ત હતા, તેઓને મહાઉપદ્રવ આવી પડયા–
વેદન કરતાં કરતાં કેવળજ્ઞાન પામ્યા છે. માટે બહારની પ્રતિકૂળતા તે કાંઈ દુઃખ નથી. જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ આત્મા શું
ચીજ છે તેનું શ્રવણ–મનન કરીને તેની ઓળખાણનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. જીવોને બીજા કાર્ય માટે સમય મળે છે,
સ્વર્ગ છોડીને આ મનુષ્યલોકમાં ધર્મની વાત સાંભળવા તીર્થંકરભગવાનની સભામાં આવે છે. અત્યારે વિદેહક્ષેત્રે
સીમંધરાદિ તીર્થંકરભગવંતો બિરાજે છે, તેમની ધર્મસભામાં સ્વર્ગના ઈંદ્રો પણ ધર્મનું શ્રવણ કરવા માટે આવે છે,
ક્ષણ પણ આત્માનું ભાન કરતાં અનંતકાળના જન્મમરણનો અંત આવી જાય છે, ને અનાદિથી કદી નહિ અનુભવેલ
એવી અપૂર્વ શાંતિનું વેદન થાય છે.
PDF/HTML Page 18 of 21
single page version
સંઘસહિત ચાંદખેડી પધાર્યા હતા. અહીં એક
વિશાળ જિનાલય છે.....નદીકિનારે રળિયામણા
વાતાવરણમાં મંદિર છે; મંદિરના ભોંયરામાં
સવા છ ફૂટ વિશાળ પદ્માસને આદિનાથ પ્રભુ
બિરાજે છે, તેમજ મહાવીરાદિ ભગવંતો બિરાજે
છે. આ પ્રાચીન જિનબિંબોની મુદ્રા ખૂબ જ
ઉપશાંત ભાવવાહી છે. આ ઉપરાંત વિદેહીનાથ
સીમંધરપ્રભુના સમવસરણની રચના તેમજ
તેમાં ઉપસ્થિત શ્રી કુંદકુંદાચાર્યદેવના પ્રતિમાજી
છે. આવા ચાંદખેડી ક્ષેત્રમાં પૂ. ગુરુદેવનું આ
પ્રવચન છે. ગુરુદેવ પધારતાં આસપાસના
અનેક ગામોથી સેંકડો જિજ્ઞાસુઓ આવ્યા હતા.
કે સ્વભાવ તરફ ઢળ્યો, તેમાં પરિણમ્યો, તે મોક્ષમાર્ગ છે, તે અપૂર્વમંગળ છે.
ભાવ નથી, પણ આત્માના આનંદસ્વભાવનો વિભાવ તે દુઃખ છે. પોતે વિભાવ જીવે પોતે કર્યો છે; જડમાં સુખ
ભૂલથી પોતે દુઃખી હોવા છતાં બીજા ઉપર દોષ ઢોળવો કે કર્મોએ મને દુઃખી કર્યો એમ માનવું–તે અનીતિ છે. જો
જૈનશાસનને સમજે તો એવી અનીતિ સંભવે નહીં. આચાર્યભગવાન કહે છે કે અરે જીવ! રાગ–દ્વેષ–મોહવડે
સ્વભાવનું તેં કદી લક્ષ પણ કર્યું નથી. એકવાર ચિદાનંદસ્વભાવને લક્ષમાં લઈને તેનું ચિંતન કર, તો તને તારા
અતીન્દ્રિયઆનંદનો અનુભવ થશે.
PDF/HTML Page 19 of 21
single page version
શાસ્ત્રો રચ્યાં છે; તેમા કહે છે કે–
કામ–ભોગ–બંધનની કથા,
પરથી જુદા એકત્વની
ઉપલબ્ધિ કેવળ સુલભ ના. ૪.
સન્મુખ થઈને તેના સેવનથી જ સર્વજ્ઞતા અને અતીન્દ્રિય આનંદ આવશે. જેમ લીંડીપીપરમાં તાકાત છે તેમાંથી જ
ચોસઠપોરી તીખાસ પ્રગટે છે, તેમ આત્માના સ્વભાવમાં તાકાત છે તેમાંથી જ સર્વજ્ઞતા ને પૂર્ણાનંદ ખીલે છે, ક્ય
જ્ઞાન–ચારિત્ર તે મોક્ષમાર્ગ છે, ‘ચૈતન્યસ્વરૂપમાં ચિત્તને જોડવું’ તેમાં સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ મોક્ષમાર્ગ
સમાઈ જાય છે. ચૈતન્યમાં ચિત્ત ક્યારે જોડાય? કે રાગની રુચિ છોડીને ચૈતન્યસ્વરૂપની રુચિ કરે ત્યારે; જે જીવ
રાગની રુચિથી જેનું ચિત્ત મલિન છે તે જીવ રાગથી પોતાના ચિત્તને ખસેડતો નથી ને ચૈતન્યસ્વરૂપમાં પોતાના
ચિત્તને જોડતો નથી, તે જીવ મલિન ચિત્તવાળો વર્તતો થકો કર્મથી બંધાય છે. અને જે જીવ પવિત્ર ચૈતન્યસ્વરૂપમાં
તે બંધનું કારણ છે ને ઉપયોગનું સ્વભાવમાં જોડાણ તે મોક્ષનું કારણ છે.
આચાર્યદેવ કહે છે કે–અરે, મનનો માર્ગ તો દુઃખ કરનાર છે, ચૈતન્યમાર્ગ જ અમૃતસ્વરૂપ મોક્ષ દેનાર છે. અરે
મન! મૃગજળની છાયા જેવા વિષયસુખોથી તું વિમુખ થા..... તેનાથી વિરક્ત થઈને તારા ઉપયોગને ચૈતન્યમાં
વીતરાગતા જ મોક્ષમાર્ગ છે.
ડાહ્યો પુરુષ તેને સમજાવે છે કે અરે ભાઈ! તું આ વૃક્ષની છાયામાં જ સંતુષ્ટ ન થા, પણ આ આબાંનો સ્વાદે લે.
તેમ સુખની છાયા જેવા (સુખાભાસ) એવા શુભમાં જે સંતુષ્ટ છે તેને આચાર્યદેવ કહે છે કે અરે જીવ! તું
સન્મુખ થઈને તારા અતીન્દ્રિય આનંદનો સ્વાદ લે. તેનાથી નિઃસંદેહ તારા જન્મ–મરણનો નાશ થઈ જશે; આ
જ જન્મમરણ મટાડવાની જડીબુટી છે.
PDF/HTML Page 20 of 21
single page version
ઉતરઃ– મોહ–રાગ–દ્વેષભાવથી જીવ એકલો જ બંધાય છે–આ પ્રમાણે બંધનો ટૂંકો સિદ્ધાંત અર્હંતદેવે કહ્યો છે.
(૨) પ્રશ્નઃ– અર્હંતદેવે આમ કહ્યું છે–એ વાતની કુંદકુંદાચાર્યને ક્યાંથી ખબર પડી?
ઉત્તરઃ– મહાવિદેહમાં અત્યારે સીમંધર પરમાત્મા બિરાજે છે ત્યાં જઈને કુંદકુંદાચાર્યદેવે સર્વજ્ઞપરમાત્માની
પણ તેમના જ્ઞાનમાં ઘણી નિર્મળતા થઈ હતી.
ઉત્તરઃ– નિશ્ચયથી મોહ–રાગ–દ્વેષરૂપે પોતાના ભાવબંધવડે જ આત્મા બંધાયેલો છે. જ્યાં આવું નિશ્ચય
ઉત્તરઃ– ના; એ વાત વિપરીત છે. જો કર્મને લીધે ભાવબંધ થયા જ કરે તો તો આત્મા ખરેખર પરાધીન
ઉત્તરઃ– ખરેખર જીવને પોતાના મોહ–રાગ–દ્વેષ ભાવથી જ બંધન છે. જે જીવ પોતે પોતાના અપરાધથી
બીજી ચીજ છે. તેનું બંધન આત્માને કહેવું તે તો વ્યવહારથી છે.
ઉત્તરઃ– ભાવબંધનો કર્તા દ્રવ્યકર્મ નથી, પણ મોહ–રાગ–દ્વેષરૂપે પરિણમતો જીવ પોતે જ પોતાના ભાવબંધનો
વગરનો બતાવતો હોવાથી તેના ગ્રહણવડે પરથી ભિન્ન આત્માનું ગ્રહણ થાય છે, માટે નિશ્ચયનય ગ્રહણ કરવો.
ઉત્તરઃ– પરદ્રવ્યોથી આત્માને ભિન્ન જાણવો તે અહીં સાધ્ય છે. આત્માને સમસ્ત પરદ્રવ્યોથી ભિન્ન
ઉત્તરઃ– વ્યવહારનય આત્માને પર સાથે સંબંધવાળો બતાવે છે, તેથી વ્યવહારનયને જ ગ્રહણ કરે છે તેને
એટલે વ્યવહારનયનું જ જે ગ્રહણ કરે છે તેને પરપ્રત્યે મોહ ઊપજે છે.
આત્માને જ પ્રાપ્ત કરે છે.
ઉત્તરઃ– ‘હું પરનો નથી, પર મારાં નથી, હું એક જ્ઞાન છું–એમ નિર્ણય કરીને જે જીવ પરથી ભિન્ન
તે જીવ અલ્પકાળે મુક્તિ પામે છે.