PDF/HTML Page 1 of 19
single page version
PDF/HTML Page 2 of 19
single page version
વર્ષ સત્તરમું: અંક ૨ જો સંપાદક: રામજી માણેકચંદ દોશી માગશર: ૨૪૮૬
‘આ શું!’ પરંતુ ભાઈ! સત્ય તો આ જ
વાત છે, આ સમજ્યા વિના ભવનો અંત
આવવાનો નથી. અને ખરેખર તો આ
વાત સાંભળતાં આત્માર્થી જીવને અંદરથી
સ્વભાવનો ઝણઝણાટ ઊઠવો જોઈએ કે
અહો! આવો મારો સ્વભાવ!–આ
સ્વભાવ જ મારે સાધવા જેવો છે.
અત્યાર સુધી તો મારો આવો સ્વભાવ
મારા લક્ષમાં નહોતો આવ્યો, હવે હું મારા
આવા સ્વભાવને સર્વ પ્રયત્નથી જરૂર
સાધીશ.–આ રીતે સ્વભાવની પ્રાપ્તિ માટે
જેના અંતરમાં ઝણઝણાટ જાગે તે જીવ
તેને પ્રાપ્ત કરીને જ જંપે.
PDF/HTML Page 3 of 19
single page version
બંધાતા જાય છે. સૌરાષ્ટ્રના મુખ્ય–મુખ્ય શહેરોમાં દિ.
જિનમંદિરો હતા, એક જામનગર બાકી હતું...ત્યાં પણ હવે દિ.
જિનમંદિરના પાયા નંખાઈ ગયા છે. કારતક સુદ આઠમના
રોજ શેઠ ભગવાનજી કચરાભાઈના સુહસ્તે જામનગરમાં દિ.
જિનમંદિરનું શિલાન્યાસ થયું. જામનગરમાં દિ. જિનમંદિર
બાંધવાની ત્યાંના મુમુક્ષુઓને ઘણા વખતથી ભાવના હતી.
આફ્રિકાથી શેઠ ફૂલચંદ કરમશીએ રૂા. ૬પ૦૦૦) તથા શેઠ
ભગવાનજી કચરાભાઈએ રૂા. પ૦૨પ૧) જિનમંદિર માટે
આપ્યું છે. શિલાન્યાસવિધિ પ્રસંગે સૌરાષ્ટ્રના અનેક મુમુક્ષુઓ
ઉપરાંત સ્થાનિક ભાઈઓએ પણ મોટી સંખ્યામાં ભાગ લીધો
હતો. અને આ પ્રસંગે રૂા. ૭૦૦૦) ઉપરાંત ફાળો થયો હતો.
આ ઉપરાંત અગાઉ જામનગરના મુમુક્ષુઓ તરફથી ભરાયેલી
રકમો સહિત જામનગરના દિ. જિનમંદિર માટે કુલ ફંડ રૂા.
૧,પ૨૦૦૦) ઉપર થયેલ છે. જામનગરનું મંદિર ઘણું ભવ્ય
થશે. શિલાન્યાસ વિધિ બાદ જિનેન્દ્રદેવની રથયાત્રા શહેરમાં
ફરી હતી. જામનગરના મુમુક્ષુઓએ આ પ્રસંગ ઉત્સાહથી
અભિનંદન!
દક્ષિણતીર્થોનીયાત્રા બાદ આ કારતક માસની અષ્ટાહ્નિકા દરમિયાન
૨૪ તીર્થંકરભગવંતોનું મંડલ કરીને ઉલ્લાસપૂર્વક પૂજન કરવામાં
આવ્યું હતું. પૂજનવિધાન પૂર્ણ થતાં શ્રી સીમંધર જિનેન્દ્રનો
ભક્તિપૂર્વક અભિષેક કરવામાં આવ્યો હતો.
PDF/HTML Page 4 of 19
single page version
શકતો નથી...એના પરિણામે તે આત્મપ્રયત્નમાં આગળ વધી શકતો નથી.
જેને તારા આત્માર્થની સાથે સંબંધ નથી એવી
આત્મપ્રયોજનને તું કયારે સાધી શકીશ? જગતમાં અનુકૂળ
ને પ્રતિકૂળ પ્રસંગો તો બન્યા જ કરવાના, તીર્થંકરો અને
ચક્રવર્તીઓને પણ એવા પ્રસંગો ક્યાં નથી બન્યા?
મોટામોટા મુનિઓ અને ધર્માત્માઓ ઉપર પણ એવા
પ્રસંગો કયાં નથી આવ્યા? માન ને અપમાન, નિંદા ને
એવા અનેક પરિવર્તનશીલ પ્રસંગો તો જગતમાં બન્યા જ
કરવાના.–પણ તારા જેવો આત્માર્થી જો એવા નાનાનાના
પ્રસંગોમાં જ આત્માને રોકી દેશે તો આત્માર્થના મહાન
કાર્યને તું કયારે સાધી શકશે?
આત્માર્થ સાથે કાંઈ જ સંબંધ નથી એમ નક્કી કરીને
આત્માર્થની સિદ્ધિ જે રીતે થાય તે રીતે જ તું પ્રવર્ત! ને
અત્યંતપણે છોડ...ઉગ્ર પ્રયત્નવડે છોડ!
PDF/HTML Page 5 of 19
single page version
ઉપેક્ષિત થા...ને આત્માર્થસાધનામાં જ ઉગ્રપણે પ્રવર્ત!
થાઉં...આત્મા પ્રત્યેના મારા ઉત્સાહમાં હું કદી ભંગ નહીં પડવા દઉં.–મારી બધી શક્તિને, મારા બધા
જ્ઞાનને, મારા બધા વૈરાગ્યને, મારી શ્રદ્ધાને, ભક્તિને, ઉત્સાહને,–મારા સર્વસ્વને હું મારા આત્માર્થમાં
જોડીને...જરૂર મારા આત્માર્થને સાધીશ.–આમ દ્રઢ પરિણામવડે આત્માર્થને સાધવા માટે તત્પર થા!
આત્માર્થની પ્રાપ્તિમાં અનુકૂળ પરિણમી જાય છે, ને તે જીવ જરૂર આત્માર્થને સાધી લ્યે છે.
મેટ્રિકના અભ્યાસનો કોર્સ ૧૦–૧૧ વર્ષનો
હોય છે, બી.એ. ના અભ્યાસનો કોર્સ ૪
અભ્યાસમાં બી.એ. નો એટલે કે બ્રહ્મસ્વરૂપ
આત્માના અનુભવનો કોર્સ કેટલો?–
આચાર્યદેવ કહે છે કે વધુમાં વધુ છ મહિના!
છ મહિના અભ્યાસ કરવાથી તને
બ્રહ્મસ્વરૂપ આત્માનો અનુભવ જરૂર
થશે...પણ અભ્યાસ માટેની એક શરત!
PDF/HTML Page 6 of 19
single page version
થવાનું છે તે વસ્તુના સ્વરૂપનો નિશ્ચય કરવો જોઈએ.
તે મારાં જ્ઞેયો જ છે. વિશ્વના પદાર્થો સાથે માત્ર
મારે કાંઈ જ સંબંધ નથી.
તેને શું થાય છે?
પરદ્રવ્યને કરવાની ઈચ્છાથી તેનું ચિત્ત સદાય આકુળ
સ્વદ્રવ્યમાં સ્થિરતા
દેખે છે, અને પરદ્રવ્યના ભોગવટા રહિત નિર્ભોગ દેખે
ચારિત્ર હોય છે.
પ્રશ્ન:–શ્રામણ્યનું (મુનિપણાનું) બીજું નામ શું છે?
ઉત્તર:–મોક્ષમાર્ગની સર્વ પ્રકારે સિદ્ધિ કરવા માટે
આવો નિશ્ચય કરીને પછી સ્વદ્રવ્યને એકને જ અગ્ર
PDF/HTML Page 7 of 19
single page version
સીમંધરાદિ વીસવિહરમાન ભગવંતોના એક સાથે દર્શન થતાં ઘણો આનંદ
થયો...વિદેહના વીસ ભગવંતોને ભારતમાં એક સાથે દેખીને ભક્તોનું હૃદય
પ્રસન્નતાથી નાચી ઊઠયું.–ત્યાંનું આ પ્રવચન છે,–જેમાં સીમંધરાદિ વીસ
ભગવંતોને યાદ કરીને ગુરુદેવ પણ પોતાનો પ્રમોદ વ્યક્ત કરે છે.
ક્ષેત્રમાં બિરાજમાન સીમંધર પરમાત્મા પાસે ગયા હતા, તેમણે આ સમયસારશાસ્ત્ર
રચ્યું છે.
સુબાહુ વગેરે વીસ તીર્થંકરો અહીં પહેલવહેલા જ જોયા; વીસ તીર્થંકરોની એક સાથે
આવી સ્થાપના બીજે ક્યાંય જોઈ નથી. ( દહીંગાંવ પછી યાત્રામાં આગળ જતાં
કચનેરા ગામે ધાતુના વીસ વિહરમાન ભગવંતોનાં દર્શન થયા હતા.) તે વીસ તીર્થંકરો
અત્યારે સાક્ષાત્્ સર્વજ્ઞપદે દેહસહિત સમવસરણમાં બિરાજે છે. “અરે! આ ભરતક્ષેત્રે
સાક્ષાત્ તીર્થંકરનાથનો વિરહ છે...વિદેહમાં સાક્ષાત્ તીર્થંકર બિરાજે છે...”–એમ
અંતરમાં વિદેહક્ષેત્રના તીર્થંકરનું સ્મરણ કરીને, કુંદકુંદાચાર્ય તેમનું ધ્યાન કરતા હતા;
ત્યાં સીમંધર તીર્થંકરના શ્રીમુખથી
માનવી તો પ૦૦ ધનુષ ઊંચા ને ભરતના કુંદકુંદાચાર્ય તો એક જ ધનુષ ઊંચા; એટલે
ચક્રવર્તી આશ્ચર્યપૂર્વક ભગવાનને પૂછે છે કે હે નાથ! આ કોણ છે? ત્યારે ભગવાનની
વાણીમાં એમ આવ્યું કે: તેઓ ભરતક્ષેત્રમાં
PDF/HTML Page 8 of 19
single page version
વગેરે સભાજનોને હર્ષ થયો...આવા મહાપવિત્ર કુંદકુંદ આચાર્યદેવે ભગવાનની વાણી સાંભળીને
આ સમયસારશાસ્ત્ર રચ્યું છે, તેમાં આત્માનું જ્ઞાન કેમ થાય–તે વાત મુખ્યપણે સમજાવી છે.
અનંતવાર ગયો. અજ્ઞાનીપણે વ્રતાદિ કરીને સ્વર્ગમાંય અનંતવાર ગયો પણ તેનું સંસારભ્રમણ
ન ટળ્યું.
पै निजआतमज्ञान विन सुख लेश न पायो।
અનંતવાર ભણ્યો, પરંતુ અંતરમાં ચૈતન્યવિદ્યા કદી ભણ્યો નથી. રાગથી ભિન્ન
ચિદાનંદસ્વરૂપ આત્મા છે. આવું જ્યાં સમ્યગ્ભેદજ્ઞાન થાય છે ત્યાં તે ક્ષણે જ જ્ઞાન
રાગાદિથી વિરતિ પામે છે...ભેદજ્ઞાન થતાંવેંત જ જ્ઞાન અંર્તસ્વભાવમાં વળી જાય છે ને
રાગથી તે છૂટું પડી જાય છે. આવું ભેદજ્ઞાન તે અપૂર્વ ચીજ છે; એક ક્ષણનું ભેદજ્ઞાન અનંત
સંસારનો નાશ કરી નાંખે છે...વિદેહક્ષેત્રમાં સીમંધર પરમાત્મા બિરાજે છે, તેમની સભામાં
મોટામોટા રાજકુમારો તેમજ આઠ–આઠ વર્ષનાં બાળકો, ને તિર્યંચો પણ આવું અપૂર્વ
ભેદજ્ઞાન પ્રગટ કરીને સમ્યગ્દ્રષ્ટિ ધર્માત્મા થાય છે.
છે, ને હવે અમારા ભવનો અંત નજીક આવ્યો છે.
વાસ્તવિક સ્વરૂપ તો પવિત્ર ચૈતન્યરૂપ છે. આવા ભેદજ્ઞાનની ક્રિયાવડે સિદ્ધપદ સધાય છે.
સિદ્ધપદ ન થાય ને રાગ હોય ત્યાં સુધી ધર્માત્માને પૂજા–પ્રતિષ્ઠા–જાત્રા–ભક્તિ વગેરેનો ભાવ
આવે છે, પણ ધર્મી તે ભાવને પુણ્યબંધનું કારણ સમજે છે. પુણ્યબંધના કારણરૂપ રાગભાવ,
અને મોક્ષના સાધનરૂપ આત્મજ્ઞાન–એ બંને ભાવો સાધકને એક સાથે રહી શકે છે; એક સાથે
હોવા છતાં તે બંને ભાવો એક નથી પણ ભિન્ન ભિન્ન જાતના છે. જેમ, વિપરીત જ્ઞાન અને
સમ્યગ્જ્ઞાન–એ બંને એક સાથે રહી શકતા નથી, પરંતુ રાગ અને જ્ઞાનનું તેમ નથી, અર્થાત્
અવિરતિ સંબંધી રાગ તેમજ આત્માનું જ્ઞાન–એ તો બંને સાથે પણ રહી શકે છે. પરંતુ ત્યાં સાધક
તે રાગનો જ્ઞાતા છે. રાગનું કર્તાપણું અને જ્ઞાતાપણું એ બંને એક સાથે રહી શકતા નથી. જે જીવ
જ્ઞાતા છે તે જીવ રાગાદિ વિકારભાવને પોતાનું કર્તવ્ય માનીને કર્તા થતો નથી, પણ પોતાના
જ્ઞાનને, રાગથી ભિન્ન જાણતો થકો જ્ઞાતા જ રહે છે. અજ્ઞાની જીવ રાગમાં એકત્વપણે વર્તતો થકો
તેનો કર્તા થાય છે, તે જ્ઞાતા રહી શકતો નથી; કેમકે–
PDF/HTML Page 9 of 19
single page version
जाने सो करता नहि होइ, करे सो जाने नहीं कोइ।
પરિપૂર્ણ તીખાસની તાકાત છે, તેમ દરેક આત્મામાં પરિપૂર્ણ સર્વજ્ઞતાની તાકાત છે, તેને
ઓળખીને તેમાં એકાગ્રતાવડે સર્વજ્ઞતા ને પૂર્ણાનંદ પ્રગટે છે. સર્વજ્ઞતા કે પૂર્ણાનંદ ક્યાંય
બહારથી કે રાગમાં એકાગ્રતાથી પ્રગટતા નથી. મારા સ્વભાવમાં જ પૂર્ણાનંદને સર્વજ્ઞતા
પ્રગટવાની તાકાત છે–એવા અંતર્વિશ્વાસથી સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કરતાં જ અનંતભવનું મૂળ કપાઈ
જાય છે; જેમ ઝાડનું મૂળ કપાઈ ગયા પછી ડાળ–પાન લાંબો વખત રહેતા નથી પણ અલ્પકાળમાં
જ સુકાઈ જાય છે, તેમ સમ્યગ્દર્શન થતાં જ્યાં સંસારનું મૂળ છેદાઈ ગયું ત્યાં ધર્મીને લાંબો સંસાર
રહેતો નથી; તે અલ્પકાળમાં મુક્તિ પામે છે. આવું સમ્યગ્દર્શન દરેક જીવે કરવા જેવું છે.
જીવ ખરેખર ‘ધર્મ–દીવાકર’ છે...તે જ ‘જ્ઞાનદીવાકર’
છે; તેને આત્માના અસંખ્ય પ્રદેશે જ્ઞાનદીવડા પ્રગટી
ગયા છે ને અજ્ઞાન–અંધકારનો નાશ થઈ ગયો છે.
હજી તો જેને જ્ઞાનપ્રકાશી આત્માનું ભાન પણ નથી,
આત્મામાં જ્ઞાનદીવડો પ્રગટાવ્યો નથી ને અજ્ઞાનનું
અંધારું ટાળ્યું નથી તે ‘ધર્મદીવાકર’ શેનો?
ચિદાનંદતત્ત્વમાં સમ્યક્શ્રદ્ધાની ચીનગારીવડે જેમણે
અતીન્દ્રિય જ્ઞાનથી ઝગમગતા દીવડા પ્રગટાવ્યા
એવા ધર્માત્મા જ ખરેખરા ધર્મદીવાકર છે.
PDF/HTML Page 10 of 19
single page version
આમંત્રણ આપે છે: શેનું આમંત્રણ આપે છે? શાંતરસનો સ્વાદ લેવાનું.
પોતાના અંતરમાં શાંતરસનો સમુદ્ર ઉલ્લસી રહ્યો છે તેના અનુભવપૂર્વક
ધર્માત્મા–સંત જગતના બધા જીવોને આમંત્રણ આપે છે કે હે જગતના
જીવો! આવો...આવો...અહીં ભગવાન જ્ઞાનસમુદ્રમાં શાંતરસ ઊછળી રહ્યો
છે...તેમાં મગ્ન થઈને તેનો અનુભવ કરો. દૂધપાક–જાંબુ વગેરેનો રસ તે તો
જડ છે, તેના અનુભવમાં તો અશાંતિ છે, ને તે તો અનંતવાર ભોગવાઈ
ગયેલી એઠ છે...માટે એવા જડના સ્વાદની રુચિ છોડો...ને આ ચૈતન્યના
શાંતરસને આસ્વાદો. આ શાંતરસનો દરિયો એટલો બધો ઊછળ્યો છે કે
આખા લોકને પોતામાં ડુબાડી દ્યે...માટે જગતના બધાય જીવો એકસાથે
આવીને આ શાંતરસમાં નિમગ્ન થાઓ...બધાય જીવો આવો...કોઈ બાકી
રહેશો નહીં–આમ આખા જગતને આમંત્રણ આપીને ખરેખર તો ધર્માત્મા
પોતાની શાંતરસમાં લીન થવાની ભાવનાને મલાવે છે.
आलोकमुच्छलति शांतरसे समस्ताः।
आप्लाव्य विभ्रमतिरस्करिणीं भरेण
प्रोन्मग्न एष भगवान अवबोधसिंधुः ।।३२।।
આચાર્ય ભગવાને મોક્ષમાર્ગ ખુલ્લો કરીને સમજાવ્યો...શાંતરસનો સમુદ્ર દેખાડ્યો...તે સમજીને
જ્ઞાનસમુદ્ર ભગવાન આત્મા વિભ્રમરૂપ આડી ચાદરને સમૂળગી દૂર કરીને પોતે સર્વાંગ પ્રગટ થયો છે;
તેથી હવે સમસ્ત લોક તેના શાંતરસમાં એકીસાથે જ મગ્ન થાઓ. આ શાંતરસ આખા લોકપર્યંત
ઊછળી રહ્યો છે.
PDF/HTML Page 11 of 19
single page version
મારે? અહીં તો કહે છે કે આખું જગત આવીને આ શાંતરસમાં ડુબકી મારો.
જીવો આવો! ધગધગતા અંગારા જેવા વિકારમાંથી બહાર નીકળીને આ શાંતરસમાં મગ્ન
થાઓ...અત્યંત મગ્ન થાઓ...જરાય બાકી રાખશો નહીં. આ શાંતરસ થોડો નથી પણ આખા લોકમાં
ઊછળી રહ્યો છે...શાંતરસનો અપાર સમુદ્ર ભર્યો છે. તેમાં લીન થવા માટે ઢંઢેરો પીટીને આખા જગતને
આમંત્રણ છે.
આટલા બધામાંથી કોઈ જીવ એવો રૂડો હોય કે ભવિષ્યનો તીર્થંકર થનાર હોય, કોઈ કેવળી થનાર
હોય, કોઈ અલ્પકાળમાં મુક્ત થનાર હોય, તો એવા ધર્માત્માને પેટે મારો કોળીયો જાય તો મારો ધન્ય
ન હોય પણ જમાડનારનો ભાવ એવો છે કે અલ્પકાળમાં મુક્તિ જનાર કોઈ ધર્માત્મા રહી જવો ન
જોઈએ.–એનો અર્થ એમ છે કે જમાડનારને ધર્મનો અને મુક્તિનો પ્રેમ છે; જમાડનારના ભાવ જો
આત્મભાવનાપૂર્વક યથાર્થ હોય તો પોતાને અલ્પકાળમાં મુક્તિ લેવાના ભાવ છે, તેથી બીજા
ધર્માત્માઓ પ્રત્યે ભાવ ઊછળી જાય છે.
એકસાથે આવીને આ શાંતરસને આસ્વાદો...તેમાં નિમગ્ન થાઓ.–આમાં ખરેખર તો પોતાને જ ભગવાન
આત્માના શાંતરસમાં ડુબી જવાની તીવ્રભાવના ઉપડી છે. અહો! સમયસારની એકેક ગાથામાં
અને રાગને પોતાનું સ્વરૂપ માનીને સુતેલા બાલજીવોને જગાડવા માટે હાલરડાં ગાય છે: અરે જીવ! તું
જાગ. જડથી ને રાગથી જુદો પડીને તારા ચૈતન્યના શાંતરસનું પાન કર...શાંતરસમાં નિમગ્ન થા.
ચૈતન્યના શાંતરસના રણકાર સાંભળીને કયા જીવનું ઝેર(–મિથ્યાત્વ) ન ઊતરી જાય? ને કોણ ન
ઝણઝણાટથી આત્માર્થી જીવ ડોલી ઊઠે છે ને ચૈતન્યના શાંતરસમાં મગ્ન થાય છે.
શાંતરસનો સમુદ્ર ઉલ્લસે છે, તે શાંતરસમાં નિમગ્ન થવા માટે આખા જગતના જીવોને આમંત્રણ છે:
બધા આવો..બધા આવો! મને આવો શાંતરસ પ્રગટયો અને જગતનો કોઈ જીવ રહી જવો ન જોઈએ.
PDF/HTML Page 12 of 19
single page version
સ્વભાવને જરાક લક્ષમાં લેતાં જ તને એમ થશે કે ‘અહો! આ જ મારે
આદરણીય છે...આ સ્વભાવની દરકાર વિના અત્યારસુધીનો કાળ મેં વ્યર્થ
ગુમાવ્યો.’
ભેદજ્ઞાન સિવાય બીજો તો કોઈ હિતનો ઉપાય નથી. એકવાર જેને ભેદજ્ઞાન
થયું તેને તે મોક્ષપદ પમાડશે.
રાગમાં વર્તવું તે અજ્ઞાન છે. ભેદજ્ઞાન તો મોક્ષનું મૂળ છે, ને અજ્ઞાન તે સંસારનું મૂળ છે.
થાય છે. આ રીતે અજ્ઞાનમય એવી ક્રોધાદિ પ્રવૃત્તિને અને જ્ઞાનસ્વરૂપ આત્માને ભિન્નતા છે. આવી
ભિન્નતાનું જ્યારે ભાન થાય છે ત્યારે જીવ જ્ઞાની થયો થકો ક્રોધાદિની પ્રવૃત્તિથી જુદો પડીને જ્ઞાનમાં જ
પ્રવર્તે છે; અને ત્યારે તેને બંધન થતું નથી. આ રીતે બંધનથી છૂટવાની વિધિ ભેદજ્ઞાન જ છે.
અમુક જ દિવસોમાં થાય ને બીજા દિવસોમાં ન થાય એમ નથી. જે ક્ષણે જીવ ચૈતન્યસ્વભાવની સન્મુખ
થઈને તેની ઉપાસના–આરાધના કરે તે ક્ષણ તેને માટે પર્યુષણ જ છે.
બદલે વિભાવની આરાધના (આદર) કરે તો તો તેમાં ધર્મની વિરાધના થાય છે. ભલે પર્યુષણના
દિવસો હોય,–પણ જેને ભેદજ્ઞાન નથી, આત્માનો સ્વભાવ અને ક્રોધાદિની ભિન્નતાનું ભાન નથી ને
વિકારના કર્તૃત્વમાં જ વર્તે છે, તેને તો તે દિવસો પણ વિરાધનાના જ છે. પણ લોકો અંદરની મૂળ
વસ્તુને ભૂલીને બહારના દિવસોને જ વળગ્યા!
જ છે,–ધર્મની ઉપાસના તેના આત્મામાં સદાય વર્ત્યા જ કરે છે.
PDF/HTML Page 13 of 19
single page version
(૮૯) જુઓ, ભેદજ્ઞાન માટે તૈયાર થયેલા શિષ્યને આચાર્યદેવ આ વાત સમજાવે છે. શિષ્ય
વળી જાણીને દુઃખકારણો, એથી નિવર્તન જીવ કરે. ૭૨
PDF/HTML Page 14 of 19
single page version
૩૮મી ગાથામાં કહ્યું કે જેનું ચિત્ત ચૈતન્યમાં સ્થિર નથી તેને જ માન–અપમાનના વિકલ્પો
અપમાન સંબંધી વિકલ્પો કઈ રીતે દૂર કરવા? તે કહે છે–
तदैव भावयेत्स्वस्थमात्मानं शाम्यतः क्षणात् ।।३९।।
રાગદ્વેષ શાંત થઈ જાય છે.
સમાધિ થવાનો બીજો કોઈ ઉપાય નથી. અંતર્મુખ થઈને ચૈતન્યને સ્પર્શતાં જ રાગાદિ અલોપ થઈ જાય
છે...ને ઉપશાંત રસની જ ધારા વહે છે. આનું નામ વીતરાગ સમાધિ છે.
રાગ–દ્વેષ, ક્રોધ–માન–માયા–લોભની ઉત્પત્તિનું મૂળ કારણ અજ્ઞાન છે. જ્યાં મૂળમાં અજ્ઞાન
ભિન્ન ભિન્ન જાણીને આત્માની ભાવના કરવી તે જ રાગ–દ્વેષાદિ વિભાવોના નાશનો ઉપાય છે.
એક સમયમાં જ્ઞાનાનંદથી પરિપૂર્ણ ભરેલો તારો આત્મા જ તને શરણ છે; તેને ઓળખ ભાઈ!
વર્તી રહ્યું છે. મિથ્યાદ્રષ્ટિ એકલા સંયોગોની સામે જોઈને દુઃખની વેદનામાં તરફડે છે...તેના ભાઈને પૂછે
છે કે ‘અરે ભાઈ! કોઈ
PDF/HTML Page 15 of 19
single page version
શરણ!! આ ઘોર દુઃખમાં કોઈ સહાયક!! કોઈ આ વેદનાથી છોડાવનાર!! હાય! આ અસહ્ય વેદનાથી
કોઈ બચાવનાર!! ’ ત્યાં સમકિતી ભાઈ કહે છે કે અરે બંધુ! કોઈ સહાયક નથી, અંદરમાં ભગવાન
ચૈતન્ય જ આનંદથી ભરેલો છે, તેની ભાવના જ આ દુઃખથી બચાવનાર છે, ચૈતન્ય ભાવના વિના
બીજું કોઈ દુઃખથી બચાવનાર નથી, બીજું કોઈ સહાયક નથી. આ દેહ ને આ પ્રતિકૂળ સંયોગો એ
દુઃખથી બચાવનાર નથી, કોઈ શરણ નથી. માટે ભાઈ! એક વાર સંયોગને ભૂલી જા...ને અંદર
ચૈતન્યતત્ત્વ આનંદસ્વરૂપ છે તેની સન્મુખ જો. તે એક જ શરણ છે. પૂર્વે આત્માની દરકાર કરી નહિ ને
પાપ કરતાં પાછું વાળીને જોયું નહિ તેથી આ નરકમાં અવતાર થયો...હવેં તો આ જ સ્થિતિમાં હજારો
વર્ષનું આયુષ્ય પૂરું કર્યે જ છૂટકો...સંયોગ નહિ ફરે, તારું લક્ષ ફેરવી નાંખ...સંયોગથી આત્મા જુદો છે
તેના પર લક્ષ કર.
જ્ઞાનમૂર્તિ–આનંદમૂર્તિ છું, આ સંયોગ અને આ દુઃખ બંનેથી મારો આત્મસ્વભાવ જુદો જ્ઞાન–આનંદની
મૂર્તિ છે–આવા આત્માનો નિર્ણય કરીને તેની ભાવના કરવી તે જ દુઃખના નાશનો ઉપાય છે. ચૈતન્યની
ભાવનામાં દુઃખ કદી પ્રવેશી શકતું નથી. “ જ્યાં દુઃખ કદી ન પ્રવેશી શકતું ત્યાં નિવાસ જ રાખીએ...”
ચૈતન્યસ્વરૂપ આત્માની ભાવનામાં આનંદનું વેદન છે, તેમાં દુઃખનો પ્રવેશ નથી...એવા ચૈતન્યમાં એકાગ્ર
ચિંતન જ તેનાથી છૂટવાનો ઉપાય છે. માટે ‘જિનેન્દ્રબુદ્ધિ’ શ્રી પૂજ્યપાદસ્વામી કહે છે કે હે અંતરાત્મા!
રાગદ્વેષાદિ વિભાવોની ઉત્પત્તિ અટકાવવા માટે સ્વસ્થ થઈને તારા શુદ્ધ આત્માની ભાવના કર...તેના
ચિંતનથી તારા વિભાવો ક્ષણમાત્રમાં શાંત થઈ જશે. અજ્ઞાની જીવોને સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કરવા માટે પણ
ચૈતન્યની ભાવના કરવી એ જ ઉપાય છે.
આનંદ ઝરતા ચૈતન્યતત્ત્વની છાયામાં જ જાઉં છું–ચૈતન્યસ્વભાવની જ ભાવના કરું છું.ાા ૩૯ાા
बुद्ध्या तदुत्तमे काये योजयेत्प्रेम नश्यति।।४०।।
આનંદમાં જેનું ચિત્ત લાગ્યું તેનું ચિત્ત જગતના કોઈ પણ વિષયોમાં લાગતું નથી. ચૈતન્યના અતીન્દ્રિય
આનંદરસ પાસે જગતના બધાય રસ તેને નીરસ લાગે છે; ચૈતન્યના ઉત્સાહ પાસે દેહાદિની ક્રિયા તરફનો
ઉત્સાહ ઊડી જાય છે. જ્યાં સુધી આ જીવને પોતાના નિજાનંદમય નિરાકુળ શાંત ઉપવનમાં ક્રીડા કરવાનો
અવસર નથી મળતો ત્યાંસુધી જ તે મળ–મૂત્ર અને માંસથી ભરેલા એવા આ અપવિત્ર શરીરમાં ને
ઈન્દ્રિયવિષયોમાં આસક્ત રહે છે;
PDF/HTML Page 16 of 19
single page version
પરંતુ પુરુષાર્થના અપૂર્વ અવસરે જ્યારે તે સમ્યગ્દર્શન પામે છે અને તેનું વિવેકજ્ઞાન જાગૃત થાય છે
ત્યારે તે પોતાના ઉપશાંત ચૈતન્ય–ઉપવનમાં નિજાનંદમય સુધારસનું પાન કરવા લાગે છે, અને બાહ્ય
ઈન્દ્રિયવિષયોને અત્યંત નીરસ, પરાધીન અને હેય સમજીને તેમનાથી અત્યંત ઉદાસીન થઈ જાય છે.
વારંવાર ચૈતન્યના અનુભવમાં ઉપયોગ જોડતાં, બાહ્ય પદાર્થો પ્રત્યેનો પ્રેમ સર્વથા છૂટીને તે વીતરાગ
તારા ચિત્તના ઉપયોગને વારંવાર તારા ચૈતન્યસ્વરૂપમાં જોડ.
માંગે...કે...‘પાણી!’ ત્યાં બીજા મુનિઓ તેને વાત્સલ્યથી સંબોધે છે કે અરે મુનિ!! અંતરમાં નિર્વિકલ્પ
રસના પાણી પીઓ! અંતરમાં અતીન્દ્રિય આનંદના સાગરમાંથી આનંદના અમૃત પીઓ...ને આ
પાણીની વૃત્તિ છોડો...અત્યારે સમાધિનો અવસર છે...અનંતવાર દરિયા ભરાય એટલા જળ
પીધાં...છતાં તૃષા ન છીપી...માટે એ પાણીને ભૂલી જાઓ...ને અંતરના નિર્વિકલ્પ અમૃતનું પાન
કરો...નિર્વિકલ્પ આનંદમાં લીન થાઓ...
विवेकमंजुलिं कृत्वा तत् पिबंति तपस्वीनः।।
નિજ આત્મામાં રત થવું તે જિનવરનો માર્ગ છે.
* જિનવરના માર્ગને પામીને પંડિત શું કરે છે?
પંડિત એટલે ભેદજ્ઞાની–ધર્માત્મા, તે જિનવરના માર્ગને
પામીને નિજ આત્મામાં રત થાય છે.
* જે જીવ રાગમાં રત થાય છે અર્થાત્ રાગથી લાભ
માને છે તે જીવ જિનમાર્ગને પામ્યો નથી; નિજ
આત્મામાં જે રત થાય છે તે જ જિનમાર્ગને પામ્યો છે,
ને તે જ મોક્ષને પામે છે. નિજ આત્મામાં રત થયા
સિવાય બીજો કોઈ જિનમાર્ગ કે મોક્ષમાર્ગ નથી.
* નિજ આત્મામાં રત થઈને શુદ્ધ રત્નત્રય પ્રગટ કરવાં
તે જ જિનમાર્ગમાં કર્તવ્ય છે, રાગાદિ ભાવો તે
PDF/HTML Page 17 of 19
single page version
કર્મથી અત્યંત ભિન્ન અને નિર્મળ ગુણોના ધામ એવા આતમરામને ધ્યાવે છે. તેની આ
નિર્વિકારપરિણતિ સમસ્ત કર્મોને છેદી નાંખવા સમર્થ છે.
રાજહંસ ગ્રહણ કરતો નથી.
કર્મકલંકને ધોઈ નાંખે છે; અને તેને પ્રગટેલી જ્ઞાનજ્યોતિનો પ્રકાશ સમસ્ત અંધકારને દૂર કરે છે.
આ બધું ધર્મીની પરિણતિમાં સમાય છે. તેની પરિણતિ શાંત–શાંત થઈ ગઈ છે.–આવી પરિણતિ તે
મુમુક્ષુનો માર્ગ છે...મુમુક્ષુ જીવો શુદ્ધોપયોગવડે આવી પરિણતિ કરી કરીને જ મોક્ષમાં ગયા
છે...ને...મુનિરાજ કહે છે કે હું પણ એ જ મુમુક્ષુમાર્ગે જાઉં છું. ખરેખર મુનિના અંતરમાં આવી પરિણતિ
વર્તી જ રહી છે...આવી પરિણતિવડે તેઓ મોક્ષના માર્ગે ચાલ્યા જાય છે.
સાધવા માટે મારા જ્ઞાનશરીરનો આશ્રય કરું છું.–આમ ધર્મી જીવ પોતાની પરિણતિને જ્ઞાનસ્વભાવમાં
એકાગ્ર કરીને આતમરામને ધ્યાવે છે...ને પરમ આનંદનો અનુભવ કરતા કરતા મોક્ષને સાધીને
અશરીરી થાય છે.
વિચાર–મનનવડે જાણીને, તેનાં ધ્યાનમાં એકાગ્ર થતાં અનાદિનો ભવરોગ ક્ષણમાત્રમાં દૂર થઈ
જાય છે. ચૈતન્યના ધ્યાનરૂપી આ અમોઘ ઔષધ કદી નિષ્ફળ જતું નથી. માટે, શ્રી ગુરુનાં વચન
શુદ્ધોપયોગી થા. તારા શુદ્ધોપયોગમાં પરમ ચૈતન્યતત્ત્વ આનંદસહિત સ્ફૂરાયમાન થશે...ને તે તને
મુક્તિ આપશે. મુનિઓના મનમાં પણ આ શુદ્ધતત્ત્વ વસેલું છે...વિષયસુખમાં રત જીવો ભલે આ
સુખસમુદ્રને ન દેખે...પણ ધર્માત્મા તો વિષયોથી વિમુખ થઈને, અંતર પરિણતિવડે પરમ
સુખસમુદ્રમાં મગ્ન થાય છે. જગતના કોઈ પણ વિષયમાં જે સુખનો અંશ પણ નથી એવું પરમસુખ
શુદ્ધોપયોગી જીવો ચૈતન્યના ધ્યાનમાં અનુભવે છે...પરમસુખના સાક્ષાત્ સમુદ્રમાં તેમની પરિણતિ
લીન થાય છે.
PDF/HTML Page 18 of 19
single page version
પક્ષઘાતને લીધે તેઓ પથારીવશ હતા. સં. ૨૦૧૦માં પોરબંદરમાં
પંચકલ્યાણકમહોત્સવ પ્રસંગે પૂ. ગુરુદેવના સમાગમથી તેઓ દિ.
જૈનધર્મ પ્રત્યે આકર્ષાયા હતા અને ઉત્સવમાં તેમણે પ્રેમપૂર્વક ભાગ
લીધો હતો. તેમાં પણ પ્રતિષ્ઠા વખતે તેઓએ જ્યારે
જિનેન્દ્રપ્રતિમાને પોતાના શિર પર ચઢાવીને મંદિરમાં બિરાજમાન
કર્યા ત્યારે ભગવાન પ્રત્યેનો તેમનો ભક્તિભાવ દેખીને સૌને
લાભ લેતા. શિખરજી યાત્રા અને દક્ષિણયાત્રા બંનેમાં તેઓએ
ઉત્સાહથી ભાગ લીધો હતો. અને શિખરજીયાત્રાના ફંડમાં તેમણે
ઉત્સાહપૂર્વક રૂા. ૧૦,૦૦૦) આપ્યા હતા. તેઓ ઉદાર અને ઉત્સાહી
હતા. પોતાના વિશાળ કુટુંબમાં પણ તેઓ ધાર્મિક સંસ્કાર સિંચતા
ગયા છે. તેમની માંદગી દરમિયાન પૂ. ગુરુદેવ અનેકવાર તેમને યાદ
કરતા અને દેહનું અકર્તાપણું સમજાવવા તેમનું દ્રષ્ટાંત આપતા.
આગેવાનની ખોટ પડી છે. તેમનું આખું કુટુંબ ધાર્મિક પ્રેમ ધરાવે છે.
તેઓ પોતાના કુટુંબને માટે ધાર્મિકપ્રેમનો જે વિશિષ્ટ વારસો સોંપીને
ગયા છે તે વારસો સંભાળીને તેમના કુટુંબીજનો તેમાં વૃદ્ધિ કરે અને
તેમણે પોતાના કુટુંબમાં વાવેલા ધર્મપ્રેમનાં બીજ ફૂલે–ફળે એવી આશા
રાખીએ છીએ. શ્રી ભૂરાલાલભાઈનો આત્મા સત્દેવગુરુધર્મની
ઉપાસનામાં આગળ વધીને આત્મહિત સાધે...એ જ ભાવના.
સ્વરૂપનું સાચું ભાન એક ક્ષણ પણ કદી તેં નથી કર્યું. અજ્ઞાનનું સેવન
કરીકરીને તારા આત્માને તેં દુઃખમાં જ ધકેલ્યો છે...હે આત્મા! હવે બસ કર!
બસ કર! આ ઉત્તમ મનુષ્યભવમાં અનંત કાળના અનંતદુઃખો ટાળવાનો, ને
સાચું સુખ પામવાનો અવસર આવ્યો છે...અત્યારે જો તારું સ્વરૂપ જાણવાનો
સાચો ઉપાય તું નહિ કર તો ફરી ચોરાસીના ચક્કરમાં ભ્રમણ કરવું
પડશે...આવા અવસરમાં તારા આત્માને આ ચોરાસીના ચક્કરમાંથી નહિ
છોડાવ તો પછી કયારે છોડાવીશ! માટે હે આત્મા! હવે તું જાગ...અને તારા
આત્મહિતને માટે સાવધાન થા.
PDF/HTML Page 19 of 19
single page version
થઈ છે.
લખવાનો પ્રારંભ કર્યો; પરંતુ હજી તેની ૨૦,૦૦૦ શ્લોકપ્રમાણ ટીકા થઈ હતી ત્યાં તો
તેમનો સ્વર્ગવાસ થયો...ને અધૂરી રહેલી જયધવલા ટીકાને પૂરી કરવાનું કાર્ય તેમના
સ્વર્ગવાસ થતાં મહાપુરાણની રચના અધૂરી રહી ગઈ ને તે પૂર્ણ કરવાનું કાર્ય તેમના
સુશિષ્ય ગુણભદ્રસ્વામી ઉપર આવ્યું.
શ્લોક છે; તેમાંથી ૧૦,૦૦૦ શ્લોક જિનસેનસ્વામીની રચના છે; ને બાકીની
ગુણભદ્રસ્વામીની રચના છેે.
સાહિત્યની રચના કરી. આ ઘટના ઉપરથી જાણે કે એ ત્રણ મહાન સાહિત્યનિધિની
ઉત્પત્તિ કરવા માટે જ એ અસાધારણ ત્રિમૂર્તિનો અવતાર હોય!
તીર્થંકરો, ૧૨ ચક્રવર્તીઓ, ૯ બળભદ્રો, ૯ નારાયણો અને ૯ પ્રતિનારાયણો–એ પ્રમાણે
૬૩ શલાકા પુરુષોનાં જીવનચરિત્રનું વર્ણન મુખ્ય છે, તે ઉપરાંત તેમની સાથે સંબંધ
ધરાવતા બીજા પણ અનેક મોક્ષગામી જીવોના જીવનનું વર્ણન છે. આ મહાપુરાણમાં તે
તીર્થંકર વગેરેના ફક્ત એક જ જીવનકાળનું વર્ણન નથી પરંતુ તેમના અનેક પૂર્વ
માર્ગ સ્પષ્ટપણે પ્રતિભાસિત થાય છે. યથાર્થમાં તો આ જીવનચારિત્રોદ્વારા ધર્માનુરાગી
જીવો સમક્ષ અનેક આત્માઓના આધ્યાત્મિક વિકાસના વિધવિધ દ્રશ્યો ઉપસ્થિત થાય
છે, જેથી પાઠકના હૃદયમાં ધાર્મિક શ્રદ્ધા અને આધ્યાત્મિક આદર્શ ઉપસ્થિત થાય છે.