PDF/HTML Page 1 of 17
single page version
PDF/HTML Page 2 of 17
single page version
engagest thyself in Vyavahara
(good and bad actions, etc.)
which is the cause of Samara-
paribrahmana (transmigratory
condition) know thy Shuddha
Atman, which is devoid of all
Pra-pancha ( worldly turmoils )
and is described by the word
Brahma, and make thy mind
steady-
૫ સભામાં અધ્યાત્મ ઉપદેશ.
૬ બે મિત્રો વચ્ચે ગંભીર સંવાદ
૭ પુણ્યને આદરવા યોગ્ય અને પાપને ત્યાગવા
૯ મહાન ઉપકારી ભગવાન કુંદકુંદ આચાર્ય.
૧૧ શુધ્ધ, શુભ અને અશુભનો વિવેક
૧૨ જૈનધર્મ
૧૩ મોક્ષની ક્રિયા
૧૪ ધર્મ સાધન
PDF/HTML Page 3 of 17
single page version
ગ્રાહકોએ પત્રવહેવાર કરતી વખતે પોતાનો ગ્રાહક નંબર અવશ્ય જણાવવા વિનંતિ છે.
માણેકચંદ દોશીને આમંત્રણ આપવામાં આવ્યું હતું અને તે પરિષદમાં તેમણે તે વિષય ઉપર પોતાના વિચારો
જણાવ્યા હતા, તે પ્રસંગે તેમણે પોતાનું ભાષણ લેખીત તૈયાર કરેલું હતું. તે આ પત્રમાં અનુકૂળતા પ્રમાણે
PDF/HTML Page 4 of 17
single page version
જ્ઞાન જોતી જાગી ઉર અંતર રુચિ બાઢી પુનિ શમ દમકી મહિમા– –
ભાગર્ચાંદિ શવ લાલચ લાગ્યો, પહુંચ નહીં હૈ જહું જમકી મહિમા– –
સર્વથી ભિન્ન છું એમ સમજ્યો. ૧
જ્યોતિ જાગી. સ્વરૂપની રુચિ વૃદ્ધિ પામી
PDF/HTML Page 5 of 17
single page version
પોતે પરને મારી કે જીવાડી શકતો નથી, છતાં હું પરને મારી કે જીવાડી શકું એમ માન્યું એટલે પોતાને પરનો
કર્તા માન્યો તેમાં જ સ્વભાવની હિંસા છે. લોકો પરની દયા પાળવી તેને અહિંસા કહે છે તે ખરેખર તો અહિંસા
લોકો જડ શરીર અને ચૈતન્ય આત્માને જુદાં પાડવાં તેને હિંસા કહે છે, પણ તે વ્યાખ્યા ખરી નથી.
પોતાના શુધ્ધ જ્ઞાયક શરીરે અભેદ છે, તે પુણ્ય પાપની વૃત્તિ વિનાનો ચૈતન્ય જ્ઞાનમૂર્તિ છે, તેવા સ્વરૂપને ન
માનતા પુણ્ય–પાપને પોતાના માન્યાં તેણે ચૈતન્ય આત્માને તેના જ્ઞાયક શરીરથી જુદો પાડ્યો, (જુદો માન્યો)
તે જ સ્વહિંસા છે; અથવા તો પોતાને ભૂલીને જેટલી પરમાં સુખ બુદ્ધિ માની તેટલી સ્વહિંસા જ છે. પરની હિંસા
કોઈ કરી શકતું નથી.
શુભ
આત્મા સ્વતંત્ર વસ્તુ છે. જે વસ્તુ હોય તે ત્રિકાળ પોતાના આધારે ટકે; તેથી આત્મા પોતાના સ્વભાવથી
માનવાં એટલે કે સ્વભાવને ન માનવો–(સ્વભાવનો ઘાત કરવો) તે હિંસા છે કે અહિંસા?
સ્વભાવને કાંઈ પણ લાભ માનવો તે જ ચૈતન્યના સ્વભાવનું ખૂન (માન્યતામાં) કર્યું છે; અને તે જ પોતાની
તે જ સાચી અહિંસા છે.
ઉત્તર:– યોગીન્દ્રદેવે એક વખત કહ્યું છે કે, અહો! અનાદિના સાથે રહેલા બાંધવોનો (વિકાર અજ્ઞાનનો)
છે. તે જ અહિંસા છે.
PDF/HTML Page 6 of 17
single page version
સભામાં નિશ્ચયમોક્ષમાર્ગનો ઉપદેશ આપે તે ‘ઉપાધ્યાય’ પરમેષ્ટી છે. એવી વ્યાખ્યા પરમાત્મ પ્રકાશની
सम्यक् श्रध्धान झानानुं चरणरूपामेदरत्नत्रयात्मक निश्चय मोक्ष मार्गं चये कथयन्ति ते भवन्त्यु
पाध्यायास्तानहं बन्दे।।
(છોડવા લાયક) છે; એમ જે ઉપદેશ આપે છે, તથા શુધ્ધાત્મ સ્વભાવ જે સમ્યક્ શ્રધ્ધા, સમ્યગ્જ્ઞાન, સમ્યક્
અનુચરણ (સ્વરૂપ સ્થિરતા) રૂપ અભેદ રત્નત્રય બતાવનારો નિશ્ચય મોક્ષમાર્ગનો જે ઉપદેશ આપે છે તે
‘ઉપાધ્યાય’ છે, તેને હું વંદુ છું.
શ્રી સમયસારમાં તે સંબંધે નીચે પ્રમાણે કહ્યું છે:–
‘દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર ત્રણે આત્માની જ પર્યાયો છે, કોઈ જુદી વસ્તુ નથી; તેથી સાધુ પુરુષોએ એક
આત્માનું સ્વરૂપ જણાય છે, તેનું શ્રદ્ધાન તથા આચરણ થાય છે, અને મિથ્યાજ્ઞાન શ્રદ્ધાન તથા આચરણ દૂર
થાય છે. અને પરંપરાએ મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે; મુમુક્ષુએ આનો નિરંતર અભ્યાસ કરવો યોગ્ય છે.’
વળી તે જ પાને, તેઓએ ટીકા પૂર્ણ કરતાં અંતિમ મંગળ કવિત રૂપે કર્યું છે, તેમાં ત્રીજું પદ નીચે પ્રમાણે છે:–
સમ્યગ્દ્રષ્ટિ, મિથ્યાદ્રષ્ટિઓની સભાને શ્રી સમયસાર સમજાવે છે, તેથી મિથ્યાદ્રષ્ટિઓ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ થઈ જાય છે:–
શ્રી સમયસારમાં પહેલી ૩૮ ગાથાઓ
મિથ્યાદ્રષ્ટિ પુરુષોની સભા છે. તેમને બતાવે છે. નૃત્ય કરનારા જીવ–અજીવ પદાર્થો છે, અને બન્નેનું એકપણું,
કર્તાકર્મપણું આદિ તેમના સ્વાંગ છે. તેમાં તેઓ પરસ્પર અનેક રૂપ થાય છે; આઠ રસ રૂપ થઈ પરિણમે છે, તે
નૃત્ય છે. ત્યાં સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જોનાર જીવ–અજીવના ભિન્ન સ્વરૂપને જાણે છે. તે તો આ સર્વ સ્વાંગોને કર્મકૃત જાણી
શાંત રસમાં જ મગ્ન છે, અને મિથ્યાદ્રષ્ટિ જીવ–અજીવનો
PDF/HTML Page 7 of 17
single page version
બતાવી, તેમનો ભ્રમ મટાડી, શાંત રસમાં તેમને લીન કરી સમ્યગ્દ્રષ્ટિ બનાવે છે.’
શ્રી સમયસારની હિંદી વચનિકા કરવી કે નહીં તે પંડિત જ્યચંદ્રજીએ વિચાર્યું હતું. તે વિચારી જણાવે છે
જે નકાલ કર્યો તેનો સાર નીચે મુજબ છે.
સિદ્ધિ થશે એવો તેનો આશય થઈ ગયો હોય તો શુધ્ધાત્મા સન્મુખ કરવા માટે તેને આ શાસ્ત્ર સંભળાવવું
લોક સામાન્ય અર્થ સમજે છે. પણ ખુલાસાવાર ન સમજે તો પક્ષપાત થઈ જાય. તેથી આ વચનિકામાં નય
વિભાગનો અર્થ સ્પષ્ટ ખુલ્લો કરવામાં આવ્યો છે, કે જેથી ભ્રમ ટળે.
સ્યાદ્વાદના મર્મની વાત કહેવાવાળા ગુરુઓની વ્યુચ્છિતિ દેખાય છે; માટે શ્રી સમયસારની વચનિકા વિશેષ
અર્થરૂપ થાય તો સર્વે વાંચે–ભણે અને કાંઈ ભ્રમ થયો હોય તો મટી જાય. આ શાસ્ત્રનું યથાર્થ જ્ઞાન થઈ જાય તો
અર્થમાં વિપર્યય થઈ શકે નહીં.
લોક સમજે છે. શુભનો જ પક્ષ પકડવામાં આવે તો શુભથી મોક્ષમાર્ગ માને, અને તેથો તો મિથ્યાત્વ જ દ્રઢ થયું.
વ્યવહાર શુભાશુભરૂપ છે, તે બંધનું કારણ છે. તેમાં તો પ્રાણી અનાદિ–કાળથી પ્રવર્તે છે; શુધ્ધનયરૂપ કદી થયો
નહીં, તેથી તેનો ઉપદેશ સાંભળી તેમાં લીન થાય તો વ્યવહારનું અવલંબન છોડે ત્યારે બંધનો અભાવ કરી શકાય.
(૨) જૈનધર્મનું યથાર્થ સ્વરૂપ સમજે તો અન્ય દર્શનીઓનું સાંભળી ભ્રમ થાય નહીં.
(૩) ખુલ્લા સ્પષ્ટ અર્થ સમજે.
(૪) આ ઉપદેશ સાંભળી તેમાં લીન થાય તો સમ્યગ્દર્શન
PDF/HTML Page 8 of 17
single page version
સમય પ્રાભૃત નવી આવૃત્તિ પા. પથી૯ શ્રીમદ્રાયચંદ્ર શાસ્ત્રમાળામાં પ્રસિદ્ધ થયેલ શ્રી સમયસારની પંડિત
મનોહરલાલની પ્રસ્તાવના જેમાં પંડિત જ્યચંદ્રજીના વિચારોનું અવતરણ કર્યું છે. (પાનાં ૪ થી ૭) ત્યાં પણ આ
પ્રમાણે જણાવ્યું છે,
ઉત્તર:–સહજ શુધ્ધ જ્ઞાનાનંદ સ્વભાવ, નિર્વિકલ્પ, ઉદાસીન નિત્ય નિરંજન શુધ્ધાત્મ સમ્યક્ શ્રધ્ધા–જ્ઞાન
મારું લક્ષણ છે; હું સ્વસંવેદનથી જાણી શકાય તેવો છું. પ્રાપ્ત કરવા લાયક છું. મારી અવસ્થાથી ભરપુર છું.
મિથ્યાશલ્ય રાગ દ્વેષ ક્રોધાદિ તમામ વિભાવ પરિણામથી રહિત હું છું, એમ શુધ્ધ નિશ્ચયનય વડે ત્રણે જગતમાં
ત્રણે કાળમાં કૃત કારિત અને અનુમત છે, એમ સર્વ જીવોએ નિરંતર ભાવના કરવી એ જ કર્તવ્ય છે. (હિંદી
સમયસાર પાનું પપ૭ થી ૫૬૭)
કરવામાં આવે ત્યારે સમજી શકે તેવા જીવો શ્રી સમયસારના જે નવ અધિકારો છે. તે જાણી પોતાના વિશુધ્ધ
તો આપણને ધર્મ થાય?
રાખીએ તો તે શુભ ભાવ વડે પુણ્ય બંધાય–ધર્મ થાય નહીં કેમકે ધર્મ તો અબંધ છે.
નિર્જરા થાય એમ શાસ્ત્રોમાં કહ્યું છે. માટે તમારા મોટાભાઈની ભૂલ થતી તો નહીં હોયને?
વાત સાચી પણ તે સમ્યક્ (યથાર્થ) કે અસમ્યક્? એમ મને પૂછયું, ત્યારે મેં વિચારી જવાબ
આપ્યો કે તે સમ્યક્ તપ જ હોવો જોઈએ.
પોતે રોટલા આપણી છતી શક્તિથી સ્વવશે છોડીએ તેથી ધર્મ થાય, સમ્યક્તપ થાય. જેને
ખાવા ન મળે અને તેથી પરવશે રોટલા ન ખાય તેને ધર્મ ન થાય.
કહે છે તેને ભગવાને સમ્યક્ તપ કહ્યો નથી. અને તેની વ્યાખ્યા ‘
PDF/HTML Page 9 of 17
single page version
ઉંમરને ડહાપણ સાથે સંબંધ નથી, તેથી તેને પૂછું છું.
રહિત’ થાય.
ચેતનામય છે અને ઈચ્છા મારું સ્વરૂપ નથી.’ એમ નકી કરવું જોઈએ. અને તે નક્કી કરતાં
રાગ મિશ્રિત વિચાર આવે પણ તે રાગ મારો નથી, એવી પ્રતીતિ કરી તેથી અંશે પાછો પોતે
ફરી શકે છે.
‘અસ્તિનાસ્તિ’ બરાબર સમજાય અને જ્યાં સુધી બંને પડખાં ન સમજાય ત્યાં સુધી પોતાનું
અસ્તિત્વ (હૈયાતિ) બરાબર સમજાય નહીં.
PDF/HTML Page 10 of 17
single page version
ત્યારે પોતે પરપણે નથી, એટલે જડપણે નથી; ‘ઈચ્છા’ પણે નથી એમ પણ નક્કી કર્યું.
પ્રશ્ન પૂછ્યો તે બરાબર છે, પણ મારું કથન ક્રમે ક્રમે સાંભળશો તો તેમાં તમે માગેલો ખુલાસો
આવી જશે, માટે હવે મારો વિષય આગળ ચલાવું?
અને ‘નાસ્તિ’ સ્વરૂપ પ્રથમ નક્કી કરવું જોઈએ, અને પોતાનું અસ્તિ સ્વરૂપ નક્કી કરતાં
વિચારમાં નક્કી કર્યા પછી જીવ જ્યારે પોતાનું લક્ષ પર ઉપરથી પાછું હઠાવી પોતાના ત્રિકાળી
‘અસ્તિ’ સ્વરૂપ તરફ લક્ષ વાળે છે ત્યારે તેને પોતાના સ્વરૂપની પ્રતીતિ પ્રગટે છે, અને હું
ત્રિકાળી શુધ્ધ અખંડ ચેતન સ્વરૂપ છું, એવી પ્રતીતિ છતાં રાગ (ઈચ્છા) હોવા છતાં તે ઉપરનું
સ્વામિત્વ અભિપ્રાયમાંથી નીકળી જાય છે. કેમ સમજ્યા?
વીતરાગ પરમાનંદ પરમ સમરસી ભાવથી આત્મામાં નિશ્ચય સ્થિરતારૂપ સમ્યક્ચારિત્ર એ ત્રણે સ્વરૂપે
પરિણત થયેલ આત્માને, જે જીવ મોક્ષનું કારણ નથી જાણતો, તે જ પુણ્યને આદરવાયોગ્ય જાણે છે અને
પાપને ત્યાગવાયોગ્ય જાણે છે.
ઘૂંટણ કર્યા કરે, ત્યારે તેને સમ્યગ્દર્શન પ્રગટે છે. તેવા સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવને ગૃધ્ધિ પણું ન હોય,
ચોવીશ કલાક સુધી આહાર વગેરે નહીં લેવાની પ્રતિજ્ઞા કરે છે. તે વખતે તેની માન્યતા નીચે
પ્રમાણે હોય છે.
પ્રમાણે) એવો હોય છે કે, તેટલો વખત આહાર–પાણી સાથે સંયોગ તેને હોતો નથી. આહાર–પાણીનો સંયોગ ન
થયો તેથી ધર્મ પણ થતો નથી, તેમ બંધ પણ થતો નથી.
PDF/HTML Page 11 of 17
single page version
સમ્યક્ તપ છે.
સ્વરૂપ સમજાય. માટે તમે બરાબર વિચાર કરી તમારો નિર્ણય જણાવશો. પછી આપણે મળીશું.
પહેલો મિત્ર :–
દ્વારા જે શુભ વિકલ્પ થયો, તેનો જે નકાર વર્તે છે, અને જે આહાર લેવાનું અશુભ ભાવને રોક્યો તે શુભાશુભ
ઈચ્છાનો નિરોધ અંશે થયો, અને તેથી તે સમ્યક્ તપ થયો, એમ બરાબર સમજાયું, પણ એક પ્રશ્ન ઊઠે છે કે:–
અપેક્ષાએ એ બાર ભેદ વ્યવહાર શાસ્ત્રોમાં જણાવવામાં આવે છે.
PDF/HTML Page 12 of 17
single page version
આજે ભગવાનશ્રી કુંદકુંદાચાર્યદેવને ‘આચાર્ય પદવી’ મળવાનો માંગલિક દિવસ છે. તેઓના વખતમાં
ક્ષેત્રમાં જ્યાં સાક્ષાત્ તીર્થંકર શ્રી સીમંધર સ્વામી બિરાજમાન છે તેમની પાસે ગયા અને તેઓની સાક્ષાત્ વાણી
આઠ દિવસ સુધી સાંભળીને ભરત ક્ષેત્રે પાછા આવ્યા. આ વિક્રમ સંવત્ના પ્રથમ સૈકામાં બન્યું હતું.
શ્રીપ્રવચન સાર, શ્રી પંચાસ્તિકાવ્ય, નિયમસાર, અષ્ટપાહુડ વગેરે શાસ્ત્રોની રચના કરી. તે શાસ્ત્રો ઘણા ભવ્ય
જીવોના ઉદ્ધારનું કારણ થાય છે. અને ભવિષ્યમાં પણ થશે.
શાસનનો ખરેખર ઉદ્ધાર કર્યો છે. એવા મહાન ઉપકારી શ્રી કુંદ કુંદ પ્રભુના ‘આચાર્ય પદ’ નો માંગલિક દિવસ
આજે છે. આજે શાસનનો મહાન દિવસ છે. જેને સ્વભાવનું મહાત્મ્ય આવ્યું તેને નિમિત્તનું–દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્રોનું
બહુમાન આવ્યા વગર રહેજ નહીં ગુરુગમ વિના ધર્મ સમજાય નહીં કારણકે, જગતને સત્ વસ્તુનો અનાદિથી
અપરિચય છે. અજાણપણું છે. પ્રથમ સત્ સમજવા માટે સત્ નિમિત્ત જોઈએ. ઉપકારનો આરોપ તો વર્તમાન
નિમિત્ત ઉપર જ હોય. જેવી જેની યોગ્યતા હોય તેને તે યોગ્ય સંયોગ (નિમિત્ત) મળ્યા વગર રહે જ નહીં. અને
જ્યારે પોતે સમજે ત્યારે નિમિત્તનો ઉપકાર (વીતરાગ થતા સુધી) ગાયા વગર રહે નહીં.
અપૂર્વ રીતે કર્યું છે. આત્મ વસ્તુમાં કર્મના નિમિત્તનો સંગ લ્યો તો બંધ–મોક્ષ એવી અવસ્થાના ભેદ પડે છે. પણ
જો એકલી વસ્તુને જ લક્ષમાં લ્યો તો વસ્તુ તો જ્ઞાયક સ્વભાવે જ છે. તેઓશ્રીએ કહ્યું છે કે, – –
પરિણામિક શબ્દ લોકો ન સમજી શકે માટે આચાર્યદેવનો સહજ શબ્દ જ્ઞાયક આવ્યો છે તે એકલા જ્ઞાયક
સ્વભાવનું છઠ્ઠી ગાથામાં અપૂર્વ વર્ણન કર્યું છે. ત્યાંથી સમયસારની શરૂઆત થાય છે.
હતા ત્યાંથી જ તેનો (અપ્રમત્ત પ્રમત્તના ભેદનો નકાર આવ્યો છે) હું તો ત્રિકાળ એક રૂપ જ્ઞાયક છું એવા
જોરમાં વર્તમાન સ્થિતિનો પણ
PDF/HTML Page 13 of 17
single page version
રહે જ નહીં.
અલ્પકાળે સહેજ ઊઘડી જાય છે. દ્રવ્ય દ્રષ્ટિએ વસ્તુ સ્વભાવ અપરિણામી છે. પર્યાય દ્રષ્ટિએ પરના લક્ષે જે
શુભા–શુભ ભાવ થાય છે પણ તેથી સ્વભાવ તે રૂપ થઈ જતો નથી.
અલ્પ કાળમાં મુક્તિ જ છે.
સમ્યક્ત્વ પૂર્વક જે દેવ, ગુરુ, શાસ્ત્રની ભક્તિ કરે છે તેને મુખ્ય તો પુણ્ય જ થાય છે, સાક્ષાત્ મોક્ષ થતો
ભાવ ભક્તિ તો નથી, લૌકિક બાહ્ય ભક્તિ હોય છે. (જેવો શુભ ભાવ હોય તેવો) તેને પુણ્યનો જ બંધ છે,
કર્મનો
ભાવ ભક્તિ તેને કદી થઈ નથી. ભાવ ભક્તિ તો સમ્યગ્દ્રષ્ટિને જ હોય છે, અને બાહ્ય (લૌકિક) ભક્તિનું ફળ
તો સંસાર છે, તેથી તે ગણત્રીમાં નથી, તે નિઃસાર છે. ભાવ જ કારણ થાય અને ભાવ ભક્તિ મિથ્યાદ્રષ્ટિને હોતી
નથી. જ્ઞાની જીવ જ જિનરાજના દાસ છે, તેથી સમ્યક્ત્વ વિના ભાવ ભક્તિના અભાવથી જિન સ્વામી જીવ
પામ્યો નથી. એ નિઃસંદેહ છે. આ સંસારી જીવ અનાદિ કાળથી આત્મજ્ઞાનની ભાવનાથી રહિત છે, આ જીવ
સ્વામી ન પામ્યો. મિથ્યાદ્રષ્ટિપણું રહે ત્યાં સુધી જિનરાજ સ્વામી મળ્યા કહેવાય જ નહીં.
કારણ નથી. રાગનું ઉદય આવતાં જો ભક્તિ ન કરે તો પાપાનુરાગ થાય, એટલા માટે–અશુભરાગ છોડવા માટે
જ્ઞાની ભક્તિમાં પ્રવર્તે છે; વા મોક્ષમાર્ગમાં બાહ્ય નિમિત્ત માત્રપણું જાણે છે, પરંતુ ત્યાં જ ઉપાદેય પણું માની
સંતુષ્ટ થતો નથી, પણ શુધ્ધ ઉપયોગનો ઉદ્યમી રહે છે.
PDF/HTML Page 14 of 17
single page version
પ્રશ્ન–શાસ્ત્રમાં શુભ–અશુભને સમાન કહ્યા છે, માટે અમારે તો વિશેષ જાણવું યોગ્ય નથી.
ઉત્તર–જે જીવ શુભોપયોગને મોક્ષનું કારણ માની ઉપાદેય માને છે. તથા શુધ્ધોપયોગને આળખતો નથી,
અશુભનો પરસ્પર વિચાર કરીએ તો શુભભાવોમાં કષાય મંદ થાય છે, તેથી બંધ પણ હીન થાય છે, તથા અશુભ
ભાવોમાં કષાય તીવ્ર થાય છે અને તેથી બંધ પણ ઘણો થાય છે. એ પ્રમાણે વિચાર કરતાં સિદ્ધાંતમાં અશુભની
અપેક્ષાએ શુભને ભલો પણ કહે છે.
કામાદિક વા ક્ષુધાદિક રહે, તો તેના અર્થે જેથી થોડું પાપ લાગે તે કરવું પણ શુભોપયોગને છોડી નિઃશંક પાપરૂપ
પ્રવર્તવું તો યોગ્ય નથી. વળી તું કહે છે કે–– ‘જ્ઞાનીને ઈચ્છા નથી, અને શુભોપયોગ ઈચ્છા કરવાથી થાય છે.’
પણ જેમ કોઈ પુરુષ કિંચિત્માત્ર પણ પોતાનું ધન આપવા ઈચ્છતો નથી, પરંતુ જ્યાં ઘણું દ્રવ્ય જતું જાણે, ત્યાં
ઈચ્છાપૂર્વક અલ્પદ્રવ્ય આપવાનો ઉપાય કરે છે; તેમ જ્ઞાની કિંચિત્માત્ર પણ કષાય રૂપ કાર્ય કરવા ઈચ્છતો નથી.
ઉદ્યમ કરે છે. એ પ્રમાણે આ વાત સિદ્ધ થઈ કે જ્યાં શુધ્ધોપયોગ થતો જાણે ત્યાં તો શુભ કાર્યનો નિષેધ જ છે,
પણ જ્યાં અશુભોપયોગ થતો જાણે, ત્યાં તો શુભ કાર્ય ઉપાય વડે અંગીકાર કરવા યોગ્ય છે.
कदाचिज्झानिनोऽपि भवतीति
ઉત્તર:–યથાર્થપણાની અપેક્ષાએ તો જ્ઞાનીને જ સાચી ભક્તિ છે, અજ્ઞાનીને નહીં; તથા રાગ ભાવની
શુભ બંધનું કારણ જાણવાથી તેવો અનુરાગ નથી. હવે બાહ્યથી કદાચ જ્ઞાનીને ઘણો અનુરાગ થાય છે તો
કદાચિત્ અજ્ઞાનીને પણ થાય છે. એમ જાણવું.
અખંડ ભંડાર, વિશ્વનો ધર્મ છે. અનુભવ તેનો આધાર છે. યુકિતવાદ તેનો આત્મા છે. એ ધર્મને
છે. વસ્તુઓ અનાદિ અનંત છે, તેથી તેનું સ્વરૂપ પ્રકાશક તત્ત્વજ્ઞાન પણ અનાદિ અનંત છે.
PDF/HTML Page 15 of 17
single page version
આત્મસિદ્ધિ શાસ્ત્રમાં નીચે પ્રમાણે કહે છે:–
પરિણામ ઉપર બધો આધાર છે;’
(૧) જીવને સમ્યક્દર્શન થયું છે કે કેમ તે જીવને પોતાને ખબર પડે નહીં, કેવળજ્ઞાનીને જ ખબર પડે;
શુધ્ધપણે પ્રગટશે.
ભવિષ્યમાં મોક્ષનો લાભ થશે, કેમકે તે ‘સામાયક વગેરે ક્રિયાઓ’ સંવર નિર્જરારૂપ છે.
નથી; અર્થાત્ સમકિત થયું છે કે નહિ તે આત્મા પોતે જાણે; જેમ કોઈ પદાર્થ ખાવામાં આવ્યે તેનું ફળ આપે છે,
તેમજ સમકિત આવ્યે ભ્રાંતિ ટળ્યે તેનું ફળ પોતે જાણે; જ્ઞાનનું ફળ જ્ઞાન આવે જ. પદાર્થનું ફળ પદાર્થ લક્ષણ
પ્રમાણે આવે જ. આત્મામાંથી કર્મ જવું–જવું થયાં હોય તેની પોતાને ખબર કેમ ન પડે? અર્થાત્ ખબર પડે જ.
સમકિતીની દશા છાની રહે નહીં. કલ્પિત સમકિત માને તે પિત્તળની હીરા–કંઠીને સોનાની હીરાકંઠી માને તેની
પેઠે.’ (જુઓ, શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર મોટું પુસ્તક–ઉપદેશ છાયા–પા.–૫૪૮.)
જ્ઞાનની પર્યાયને યથાર્થપણે જાણતો નથી. આ સંબંધમાં ગાથા ૭૫ માં નીચે પ્રમાણે કહ્યું છે:–‘હવે પૂછે છે કે
આત્મા જ્ઞાનસ્વરૂપ અર્થાત્ જ્ઞાની થયો એમ કઈ રીતે ઓળખાય? તેનું ચિહ્ન કહો. તેના ઊત્તરરુપ ગાથા કહે છે:–
‘હવે પ્રથમ સમ્યગ્દ્રષ્ટિ સામાન્યપણે સ્વને અને પરને આ પ્રમાણે જાણે છે. એમ ગાથામાં કહે છે:–
PDF/HTML Page 16 of 17
single page version
ખોટી છે; એમ કેટલાક શાસ્ત્રોથી બતાવ્યું છે, તે અહીં વિશેષ બતાવવામાં આવે છે.
માત્ર છે. તે શક્તિ તો આત્મામાં પરોક્ષ છે જ; વળી તેની વ્યક્તિ કર્મસંયોગથી મતિ શ્રુતાદિ જ્ઞાનરૂપ છે, તે
કથંચિત્ અનુભવગોચર હોવાથી પ્રત્યક્ષ પણ કહેવાય છે, (ગુજરાતી સમયસાર પાનું–૩૫.) એ રીતે તો પોતે
દર્શન અવિનાભાવી હોવાથી સમ્યગ્દર્શનને પણ છદ્મસ્થ જાણે છે. શુધ્ધ નયના વિષયરૂપ આત્માનો અનુભવ
કરો, એમ ઉપદેશ છે. આ ઉપદેશ પણ છદ્મસ્થને જો સમ્યગ્જ્ઞાનની ખબર ન પડતી હોય તો વૃથા જાય.
કે, એમ જે પ્રકારે મારા જ્ઞાનનો નિજવિભવ છે, તે સમસ્ત વિભવથી દર્શાવું છું. જો દર્શાવું તો સ્વયમેવ (પોતે
જ) પોતાના અનુભવ પ્રત્યક્ષથી પરીક્ષા કરી પ્રમાણ કરવું આગળ જતાં જણાવે છે કે, આચાર્ય આગમનું સેવન,
યુક્તિનું અવલંબન, પરાપર ગુરુનો ઉપદેશ અને સ્વસંવેદન એ ચાર પ્રકારે ઉત્પન્ન થયેલ પોતાના
જ્ઞાનવિભવથી એકત્વ–વિભક્ત શુધ્ધઆત્માનું સ્વરૂપ દેખાડે છે, તેને સાંભળનારા હે શ્રોતાઓ! પોતાના
સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષથી પ્રમાણ કરો. આ ઉપરથી સિદ્ધ થાય છે કે, પોતાને સમ્યકત્વ થયું છે, તે સ્વસંવેદન પ્રત્યક્ષથી
પ્રમાણ
न द्वैतमेव।। ९।।
અસ્તને પ્રાપ્ત થાય છે, અને નિક્ષેપોનો સમૂહ કયાં જતો રહે છે તે અમે જાણતા નથી. આથી અધિક શું કહીએ?
દ્વૈત જ પ્રતિભાસતું નથી.
આ ઉપરથી પણ સિદ્ધ થાય છે. ચોથે ગુણસ્થાને પણ આત્માને પોતાને પોતાના સમ્યગ્જ્ઞાનનો શુધ્ધ અનુભવ
PDF/HTML Page 17 of 17
single page version
નોટ:–કેવળજ્ઞાની અને છદ્મસ્થ વચ્ચે ફેર માત્ર એટલો જ છે કે કેવળી પ્રત્યક્ષ જાણે છે, છદ્મસ્થ
સમ્યગ્જ્ઞાન પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ એમ બે પ્રકારના હોય છે; એટલે સમ્યગ્જ્ઞાન જે પ્રગટ કરે તેને ‘કરોતિ ક્રિયા’
હોય જ નહીં.
તો ચોરાશીના જન્મમરણમાં ફરી આવો ઉત્તમ મનુષ્ય દેહ મળવો દુર્લભ છે.
ઉપર છે. તેમના પિતા ભાઈ છગનલાલ જશવીર–એજન્સીના પેન્શનર છે. ભાઈ લાભશંકર તથા તેમના પત્ની
પૂજ્ય મહારાજ સાહેબ અહીં પધાર્યા ત્યારથી હમેશાં તેમના ઉપદેશનો લાભ લે છે.’