PDF/HTML Page 1 of 25
single page version
PDF/HTML Page 2 of 25
single page version
નથી. જેને ચૈતન્યનું ભાન નથી ને દેહમાં એકત્વબુદ્ધિ છે તેને પ્રતિકૂળતા આવતાં ક્રોધ થયા
વગર રહેશે નહિ. એટલે તેને ક્ષમા હોય નહિ.
સંયોગોના ઢગલા આવી પડે તોપણ તેમને ક્રોધ થતો નથી. વીતરાગભાવ ટકી રહે છે, તેનું
નામ ઉત્તમક્ષમા છે. ‘બારસ્સઅનુપ્રેક્ષા’માં ઉત્તમક્ષમાધર્મનું વર્ણન કરતાં કહે છે કે–
સ્થિરતા થઈ, ત્યાં ધર્માત્મામુનિ ગમે તેવા બાહ્ય કારણો એટલે કે પ્રતિકૂળ સંયોગો ઊભા થાય
તોપણ ક્રોધ થવા દેતા નથી, તેમને ઉત્તમ ક્ષમાધર્મ થાય છે. આવા ધર્મોની આરાધનાના
દિવસો (દસ લક્ષણીપર્વ) આજે શરૂ થાય છે ને ભાદરવા સુદ ૧૪ને દિવસે પૂરા થશે. આ જ
દિવસો ખાસ પર્વના છે.–આવા ધર્મની આરાધના કરવા માટે પહેલાં તો અનંતશક્તિસંપન્ન
ચૈતન્ય તત્ત્વ શું છે તે ઓળખવું જોઈએ.
PDF/HTML Page 3 of 25
single page version
કર્યું હતું (જે આ અંકમાં આપવામાં આવ્યું છે.) ગુરુદેવનું પ્રવચન શરૂ થવાના પ્રસંગે સૌને ઘણો જ
હર્ષ હતો. ચારે કોર આનંદનું વાતાવરણ હતું. પ્રવચન માટે ગુરુદેવ પાટ ઉપર પધારતાં જ હર્ષભર્યા જય
જય કારથી અને વાજિંત્રનાદથી સ્વાધ્યાયમંદિર ગાજી ઊઠયું હતું. ત્યારબાદ સમયસારની ૪૧૩મી ગાથા
ઉપર પૂ. ગુરુદેવે ધીર–ગંભીર શૈલીથી વૈરાગ્યભર્યું પ્રવચન કર્યું હતું. પ્રવચન બાદ થોડીવાર હર્ષભરી
ભક્તિ તેમજ પ્રભાવના થયેલ.
હૈયાં તૃપ્ત થયા...સવાર–બપોર–સાંજ આખો દિવસ અધ્યાત્મના નાદ ગાજી ઊઠયા સોનગઢનું વાતાવરણ
પ્રસન્ન–પ્રફૂલ્લ ને હર્ષમય બન્યું. સવારે પ્રવચન પૂરું થતાં ઉલ્લાસપૂર્ણ ભક્તિદ્વારા બેનશ્રી–બેને પ્રમોદ
વ્યક્ત કર્યો...ને બપોરે પૂ. ગુરુદેવના મુખેથી ભક્તિનું પ્રવચન સાંભળ્યા પછી તો જાણે ભક્તિનાં પૂર
ચડયા...જિનમંદિરમાં પૂ. બેનશ્રીબેને રોમ–રોમ ઉલ્લસી જાય ને ઘેર ઘેર આનંદમંગળ થાય એવી
અદ્ભુત ભક્તિ કરાવી.
ઉત્તમક્ષમાધર્મનું પૂજન થયું...અને પૂ. ગુરુદેવે બારસ્સઅનુપ્રેક્ષામાંથી ઉત્તમક્ષમાદિ દશધર્મો ઉપર
પ્રવચનો ચાલુ રહેેશે.
ભગવાન વગેરે) ની ફિલ્મ પણ બતાવવામાં આવી હતી, તેમાં અનેક તીર્થોના સાક્ષાત્સદ્રશ દર્શન
કરતાં સૌને ઘણો હર્ષ થતો હતો. ભગવાન બાહુબલીસ્વામીની મુદ્રા અને કુંદકુંદ પ્રભુની પવિત્ર ભૂમિ તો
ભક્તોના હૃદયને ફરી ફરીને આકર્ષતી હતી.
ભાવ, એટલે કે શુદ્ધઆત્મતત્ત્વની ભાવના કર...કે જેથી તારું
સંસારભ્રમણ મટે.
PDF/HTML Page 4 of 25
single page version
ઊછરવા લાગે છે...તેમ અનેક દિવસોથી શ્રુત–તરસ્યા
જિજ્ઞાસુ જીવોનાં હૈયાં આ શ્રાવણ માસમાં ગુરુગગનેથી
વરસેલી નવીન શ્રુતઅમૃતની વર્ષા ઝીલીને આનંદવિભોર
બનીને ખીલી ઊઠયા હતા. અમૃતરસની ધારાવડે ગુરુદેવે
શ્રીગુરુનાં ચરણમાં મધુકર બનીને...રહેવું ગમે અહર્નિશે અમને રમીને.
PDF/HTML Page 5 of 25
single page version
આચાર્યદેવે કર્યું છે.
ભિન્ન છે, મારો આત્મા તે કોઈ પણ પદાર્થના કારણરૂપે નથી, ને તે કોઈ પણ પદાર્થ મારા કારણરૂપે
નથી;–આવો નિર્ણય કર્યો એટલે બધાય પર પદાર્થોમાંથી ઊઠીને દ્રષ્ટિને સ્વમાં એકમાં જ આવવાનું
રહ્યું. જેમ સમુદ્રની વચ્ચે ભરદરિયે વહાણ ચાલ્યું જતું હોય તેમાં પંખી બેઠું હોય, તે પંખી ઊડી ઊડીને
અંતે તો તે વહાણ ઉપર જ બેસવાનું છે, બીજો કોઈ આશ્રય છે જ નહિ તેમ પરથી ભિન્ન આત્માનો
નિર્ણય કરનાર જીવને આ સંસારસમુદ્રમાં બીજે કયાંય શરણ ભાસતું નથી, એક પોતાના આત્માનો જ
શક્તિઓનું વર્ણન કરવાનું છે. પ્રથમ તો જેની શક્તિઓનું જ્ઞાન કરવાનું છે તેને પરથી ને વિકારથી
ભિન્ન જાણવો જોઈએ. કેમકે ચૈતન્યના સર્વ ગુણો ચૈતન્યમાં જ છે.–
પ્રગટ અનુભવો આતમા, નિર્મળ કરો સપ્રેમ રે
ચૈતન્યપ્રભુ! પ્રભુતા તારી ચૈતન્યધામમાં
બહારમાં નથી, અંદરમાં શાંતિસ્વભાવ ભર્યો છે તેમાંથી જ શાંતિ પ્રગટે છે. જુઓ, આ શાંતિમાં નવે
તત્ત્વો સમાઈ જાય છે.
પરિણામ તે આકુળતારૂપ છે, તે ચારેયનો સમાવેશ ‘અશાંતિ’માં થાય છે. ચિદાનંદ સ્વભાવ તરફ વળતાં
જે અંશે શાંતિ પ્રગટી ને જેટલી અશાંતિ ટળી તથા ક્ષણે ક્ષણે જે શાંતિ વધતી જાય છે ને અશાંતિ ટળતી
જાય છે–તેમાં સંવર–નિર્જરા તત્ત્વ આવી જાય છે. ને અશાંતિનો સર્વથા અભાવ થઈને સંપૂર્ણ શાંતિ પ્રગટે
કયાંથી મળે? કેમકે “જ્યાં ચેતન ત્યાં સર્વ ગુણ.” પરમાં આત્માની શાંતિ છે જ નહિ તો ત્યાંથી તે કેમ
મળે? ચૈતન્યના સર્વગુણ–શાંતિ–સુખ–આનંદ–પ્રભુતા વગેરે ચૈતન્યમાં જ છે, ત્યાં શોધે તો જ તે મળે.
હાથ પગ નથી તેથી શું તે કાંઈ દુઃખી છે?–ના; હાથ–પગ વગર જ તેઓ સુખી છે, કેમકે હાથ પગ તે
પગ વગેરે અવયવ તૂટી ગયા હોય, તો શું તે અવયવ તુટયા તેને કારણે તે દુઃખી છે? ના; “આ હાથ
પગ મારા અવયવ હતા ને તે મારા સુખના સાધન હતા” એવી પરના સાધનપણાની જે મિથ્યા
કલ્પના કરી રાખી છે તેને લીધે જ તે દુઃખી છે. સમકિતી–ધર્માત્માને હાથ પગ વગેરે
PDF/HTML Page 6 of 25
single page version
નથી; એ રીતે તેમાંથી સાધનપણાની દ્રષ્ટિ છૂટી ગઈ હોવાથી તેની દ્રષ્ટિમાં (શ્રદ્ધામાં) તો સંથારો જ થઈ
ગયો છે. તે જાણે છે કે મારા અવયવો તો જ્ઞાનાદિ અનંત ગુણો જ છે. ને તે જ મારા સુખના સાધન છે.
બીજા અનંત ધર્મો પણ છે તેથી જ્ઞાનમાત્ર આત્માને “અનેકાંતપણું” સ્વયમેવ પ્રકાશે છે. આ વાત
સાંભળીને જિજ્ઞાસુ શિષ્યને પ્રશ્ન ઊઠે છે કે પ્રભો! અનંતધર્મોવાળા આત્માને ‘જ્ઞાનમાત્રપણું’ કઈ રીતે
છે? જે જીવ આત્માને લક્ષમાં લઈને તેનો અનુભવ કરવા માંગે છે તેને પ્રસિદ્ધરૂપ જ્ઞાનલક્ષણદ્વારા
આત્માની પ્રસિદ્ધિ કરાવવામાં આવે છે. ખરેખર કાંઈ લક્ષણ અને લક્ષ્ય જુદા નથી, જ્ઞાન અંતરમાં વળ્યું
ત્યાં તેણે પોતે લક્ષણરૂપ થઈને લક્ષ્યને પ્રસિદ્ધ કર્યું. જે જીવ આવા આત્માને અનુભવે છે તેને તો કાંઈ
લક્ષ્ય–લક્ષણના ભેદ પાડીને કહેવાની જરૂર નથી. પણ જે અનુભવ કરવા માંગે છે તેને ‘જ્ઞાનમાત્ર
આત્મા’ એમ કહીને ભગવાન આત્માની પ્રસિદ્ધિ કરાવે છે. અનંતગુણનો નિધાન આત્મા છે, તે નિધિને
પોતાના અંતરમાં દેખીને જ્ઞાની તેને ભોગવે છે. જેમ કોઈ મનુષ્ય મોટું નિધાન પ્રાપ્ત કરીને પછી
એટલે અંતર્મુખ થઈને તેને આનંદથી ભોગવે છે–વારંવાર અનુભવે છે.
સમજાવવા આચાર્યદેવ કહે છે કે ભાઈ, સાંભળ! આત્માની જે જ્ઞપ્તિક્રિયા થાય છે તેમાં અનંતધર્મોનો
સમુદાય ભેગો જ પરિણમે છે. એકલું જ્ઞાન જુદું નથી પરિણમતું પરંતુ તે જ્ઞાનની સાથે સાથે જ આનંદ,
શ્રદ્ધા, જીવત્વ વગેરે અનંત ગુણોનું પરિણમન ભેગું જ છે. એક જ્ઞાનગુણને જુદો લક્ષમાં લઈને ધર્મી
નથી પરિણમતો પરંતુ જ્ઞાન સાથેના અનંત ધર્મોને અભેદપણે લક્ષમાં લઈને ધર્મીજીવ એક જ્ઞપ્તિમાત્ર
ભાવરૂપે પરિણમે છે. અનંતધર્મોને પોતામાં સમાવીને એક જ્ઞપ્તિક્રિયાપણે પરિણમતો હોવાથી આત્માને
સ્વાનુભૂતિવડે એટલે કે જ્ઞપ્તિક્રિયા વડે જ ભગવાન આત્મા પ્રકાશમાન થાય છે, પ્રસિદ્ધ થાય છે,
અનુભવમાં આવે છે.
હતા...અમૃતરસની વર્ષાથી સૌનાં હૃદય તૃપ્ત અને
જયકારપૂર્વક પૂ. બેનશ્રીબેને નીચેની ભક્તિ ગવડાવી
હતી–
આજ અમૃત વરસ્યા મેહરે...ગુરુજીની વાણી છૂટી રે
PDF/HTML Page 7 of 25
single page version
PDF/HTML Page 8 of 25
single page version
શ્રાવણ સુદ પૂનમ એ ૭૦૦ મુનિવરોની
દિવસે પૂ. ગુરુદેવે સમયસારની ૪૧૩મી
આ શ્રાવણ સુદ પૂનમે ગુરુદેવનું પહેલ–વહેલું
પ્રવચન સાંભળતાં, બે માસના તૃષાતૂર
જિજ્ઞાસુઓ ખૂબ હર્ષિત થયા હતા. તે પ્રવચન
તરસતા જિજ્ઞાસુઓને આ પ્રવચનદ્વારા
ધર્મરસનું પાન કરાવીને તૃપ્ત કર્યા
છે...પ્રવચનમાં ગુરુદેવની ધર્મવત્સલતા દેખીને
પ્રમોદ થાય છે. પરમ વત્સલતાથી ગુરુદેવ
શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપને જાણીને તેની શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–
રમણતામાં જ તું તારા આત્માને જોડ.
સ્વભાવના શ્રદ્ધા–જ્ઞાન–ચારિત્ર પ્રગટ કરીને
તે મોક્ષમાર્ગમાં જ તારા આત્માને સ્થાપ. રે
ધામમાં જ છે...તેમાં અંતર્મુખ થા: ત્યાં જ
તારા સર્વ ગુણો છે...ને ત્યાં જ તારો
મોક્ષમાર્ગ છે...એનાથી બહાર બીજે કયાંય
PDF/HTML Page 9 of 25
single page version
મમતા કરે, તેણે નથી જાણ્યો ‘સમયના સાર’ ને
પ્રગટ અનુભવો આતમા...નિર્મળ કરો સપ્રેમ...રે ચૈતન્યપ્રભુ?
PDF/HTML Page 10 of 25
single page version
અચિંત્યઋદ્ધિ પાસે બહારની ઋદ્ધિનો શું મહિમા! ઋદ્ધિ પ્રગટવાની અને ૭૦૦ મુનિઓ ઉપરના ઘોર
ઉપદ્રવની વાત સાંભળતાં, આંગળી લંબાવીને ઋદ્ધિની પરિક્ષા કરી અને પછી વાત્સલ્યની પ્રધાનતાને
લીધે ઠીંગણા બ્રાહ્મણનું રૂપ લઈને ૭૦૦ મુનિવરોની રક્ષા કરી તે રક્ષાનો આજે દિવસ છે.
નથી, તે રાગ કાંઈ પ્રશંસનીય નથી. ચૈતન્યના આનંદધામમાંથી બહાર નીકળીને જે રાગની વૃત્તિ ઊઠી
માનતા ન હતા; એટલે તો પાછળથી તેનું પ્રાયશ્ચિત કર્યું, ને તે વૃત્તિ તોડીને, સ્વરૂપમાં લીનતાવડે
કેવળજ્ઞાન પામ્યા. તેઓ પોતે તે વૃત્તિ તોડીને કેવળજ્ઞાન પામ્યા, તેને બદલે જે જીવો વિષ્ણુકુમારમુનિના
ઉપરના દ્રષ્ટાંત ઉપરથી એમ કહે છે કે ‘આવો શુભરાગ તે ધર્મ છે.–કેમ કે વિષ્ણુમુનિને પણ એવો
શુભરાગ આવ્યો હતો માટે તે ધર્મ છે.’–તો એમ માનનારા જીવોએ નથી તો વિષ્ણુકુમારમુનિને
ઓળખ્યા, નથી તો મોક્ષમાર્ગને ઓળખ્યો, કે નથી ધર્મને ઓળખ્યો. મોક્ષને સાધતાં વચ્ચે રાગની વૃત્તિ
આવી પડી–તે જુદી વાત છે, અને તે રાગની વૃત્તિને મોક્ષનો માર્ગ કે મોક્ષનું સાધન માનવું તે જુદી
વાત છે. જેમ મુનિને દેહની દિગંબરદશા જ હોય છે, પણ તે દિગંબરદેહ કાંઈ મોક્ષમાર્ગ નથી, એ જ રીતે
વચ્ચે શુભવૃત્તિ આવે તે કાંઈ મોક્ષમાર્ગ નથી. જે જીવ તેને મોક્ષમાર્ગ માને છે તેણે આત્માને જાણ્યો
રૂઢિગત એવા વ્યવહારમાં જ મૂઢ છે, અનાદિની રૂઢીથી બહાર નીકળીને તેણે નવું કાંઈ નથી કર્યું.
પરિપૂર્ણ, બહેદ ગુણોથી ભરેલો છે, જેટલા ગુણો અમારામાં (–સર્વજ્ઞમાં) પ્રગટયા તેટલા બધાય ગુણો
તમારામાં પણ ભર્યા જ છે; તેને ઓળખો, તેનો નિર્મળ પ્રેમ કરો અને તેમાં ઠરો...એમાં જ વિસામો છે
ને એમાં જ મોક્ષમાર્ગ છે. વચ્ચે વિકલ્પ આવે તેમાં વિસામો નથી, તે શરણરૂપ નથી, તે મોક્ષનું કારણ
નથી. શુદ્ધઆત્માના જ આશ્રયે મોક્ષમાર્ગ છે–એમ હે જીવો! તમે જાણો.
જ્યારે ઉપદ્રવ કર્યો ત્યારે વાત્સલ્યને લીધે વિષ્ણુમુનિને તેમની રક્ષાનો વિકલ્પ આવ્યો...ને યુક્તિથી
મુનિઓની રક્ષા કરી, બલિરાજા વગેરેએ પણ માફી માંગી ને જૈનધર્મ ધારણ કર્યો. એ રીતે આજે
મુનિરક્ષાનો મોટો દિવસ છે, તેથી આજના મૂરત માટે આ પ્રવચન છે.
વ્યવહારમૂઢ કહ્યો છે. નિશ્ચયનય પ્રૌઢવિવેકવાળો છે, એટલે કે તેનાથી પરમાર્થ વસ્તુસ્વરૂપ ઓળખતાં
સ્વ–પરનું ભેદજ્ઞાન થાય છે ને મોક્ષમાર્ગ પ્રગટે છે. માટે ભગવાનનો અને સંતોનો ઉપદેશ છે કે હે
એવા વ્યવહારમાં મૂઢતા છોડો. વિકલ્પ તે દ્રવ્યલિંગ છે, તેમાં મમત્વ કરે, તેનાથી લાભ માને, તે
અનાદિથી સંસારમાં જ્યાં હતો ત્યાંને ત્યાં જ ઊભો છે, તે સંસારમાર્ગમાંથી નીકળીને મોક્ષપંથમાં
આવ્યો નથી. ચેતનના ગુણ ચેતનમાં જ છે, ચેતનના ગુણ વિકારમાં નથી. કેમકે–
PDF/HTML Page 11 of 25
single page version
નિર્મળ કરો સપ્રેમ રે ચૈતન્ય પ્રભુ! પ્રભુતા તમારી ચૈતન્યધામમાં..
તે જ શુદ્ધ પરમાતમા, બીજો ભેદ ન ખાસ.
PDF/HTML Page 12 of 25
single page version
કેમ હોય?–ન જ હોય. અવયવ અને અવયવી એક જ જાતના હોય. અરે, વિકલ્પ તે પણ ખરેખર
ચૈતન્યમૂર્તિ આત્માનો અવયવ નથી. જે જેનો ખરો અવયવ હોય તે તેનાથી છૂટો કેમ પડે? વિકાર તો
આત્માથી છૂટો પડી જાય છે, અને વિકાર છૂટો પડી જવા છતાં આત્મા તો અખંડ રહે છે. તેનું કોઈ અંગ
તેનો નાશ થતાં આત્માને હીનાંગપણું (અધૂરાંપણું) થઈ જવું જોઈએ.–પણ એમ થતું નથી, કેમકે વિકાર
તે આત્માના સ્વભાવનું અંગ નથી, તે તો છઠ્ઠી આંગળી જેવો ઉપાધિરૂપ છે.
અંગમાં તાકાત ઓછી હોય તે; તેમ મોક્ષમાર્ગને માટે પરનો આશ્રય કોણ માને? કે જે પોતાના
આત્માને શક્તિહિન માનતો હોય તે; પોતાના આત્માને હીનશક્તિવાળો માને ને પરના આશ્રયે
મોક્ષમાર્ગ સાધવા માંગે તેને કદી મોક્ષમાર્ગ સધાય નહિ. અનંતગુણથી પરિપૂર્ણર્ ચૈતન્ય ભગવાન છે
તેના આશ્રયે જ મોક્ષમાર્ગની સિદ્ધિ થાય છે.
પોતાના મોક્ષનું સાધન માને તેમાં મમત્વ કર્યા વગર રહે જ નહિ, એટલે દેહાદિની ક્રિયાને કે રાગને
મોક્ષનું સાધન માનનારા તેમાં મમત્વ કરે જ છે) તેઓ મોક્ષમાર્ગથી બહાર, વ્યવહારમાં મિથ્યાદ્રષ્ટિ છે.
આચાર્યપ્રભુ સમજાવે છે કે અરે ભાઈ, તારી પ્રગટ દશાનો વિલાસ તારા ગુણમાંથી આવે કે બહારથી?
શું શરીરના અવયવોમાંથી તારી નિર્મળ દશા આવે? શરીર તો જડ છે, એની તો રાખ થાય છે. તેમાંથી
એ તો નવો આગંતુક ભાવ છે, એ કાંઈ સ્વભાવના ઘરનો ભાવ નથી; એમાંથી સ્વભાવદશા આવે
નહિ. પ્રભુ! તારી પ્રગટ દશા ચૈતન્યમાંથી જ ઉલ્લસે અને વિલસે એવો તું છો. તારા ચૈતન્યમાં જ એવી
અચિંત્ય તાકાત છે કે તેને કોઈની ઓશયાળ કરવી પડે એવું નથી. એને બદલે તું રાગમાંથી કે દેહમાંથી
તારી ચૈતન્યદશા ઉલ્લસાવવા કે વિલસાવવા માંગ–તે તો તારી ખોટી ભ્રમણા છે.
નથી. હાથ–પગ વગેરે ન હોય તો તે ન હોવાને કારણે જીવ દુઃખી છે–એમ નથી, અને હાથ–પગ વગેરે
હોય તો તે કાંઈ સુખનું સાધન થાય છે–એમ પણ નથી. જેમકે–
નથી, કે તેના અભાવમાં આત્માને દુઃખ થાય. સિદ્ધભગવંતો હાથ–પગ વગર જ સ્વયમેવ સુખી છે.
બનાવીને સુખી થાત એમ છે? ના, તે જડ અવયવો આત્માના સાધન હતા જ નહિ. તે અવયવોનો
સંયોગ હો કે ન હો, બંને પરિસ્થિતિમાં તે આત્માના સુખનું સાધન છે જ નહીં.
PDF/HTML Page 13 of 25
single page version
PDF/HTML Page 14 of 25
single page version
મોક્ષમાર્ગી છે, ધર્મી છે.
કરનારો ચૈતન્યતત્વને પકડી શકતો નથી. ચૈતન્યને પકડવાનું સાધન તો નિર્વિકલ્પ એવો શુદ્ધનય છે, તે
ચૈતન્યનું જ અંગ છે. પ્રૌઢ વિવેકવાળા નિશ્ચય વડે ભેદજ્ઞાન કરીને, ચૈતન્ય અને વિકલ્પને જુદા કરી
નાંખવા,–તેમને જુદા કરીને ચૈતન્યમાં તો એકાગ્ર થવું ને વિકલ્પને છોડી દેવો, તે મોક્ષમાર્ગ સાધવાની
રીત છે.
વૈભવ ઘણો છે માટે તે સુખી છે ને નારકીને વૈભવ નથી માટે દુઃખી છે એમ નથી. બંનેમાંથી કોઈપણ
આત્માને તે બહારની ચીજો સુખનું કે દુઃખનું સાધન નથી. તે ઉપરાંત અહીં તો કહે છે કે જે વિકલ્પ છે
સાધન થઈ શકતી નથી.
મોક્ષમાર્ગનું સાધન બહારમાં તો નથી, રાગમાં પણ નથી, દ્રવ્યલિંગમાં એટલે કે વ્રત–મહાવ્રતના
વિકલ્પોમાં પણ મોક્ષમાર્ગનું સાધન નથી. મોક્ષમાર્ગનું સાધન એક જ છે કે શુદ્ધનયદ્વારા
પરમાર્થચૈતન્યસ્વરૂપને જાણવું. આ ચિદાનંદી ચૈતન્યતત્વને જાણ્યા વગર કિંચિત્ પણ સુખ–શાંતિ–
સ્વતંત્રતા–ધર્મ કે મોક્ષનું સાધન થાય નહીં. ભગવાન સમયસારનું દર્શન જ્ઞાન અને અનુભવન તો
નિશ્ચય પર આરૂઢ થવાથી જ થાય છે, તેના સિવાય બીજા કોઈ સાધનથી ભગવાન સમયસારનું
ઉત્તમ સુખની પ્રાપ્તિ થશે.
તૃષાતુરની તૃષા છીપાવનાર અમૃતઝરતી ગુરુવાણીનો જય હો.
PDF/HTML Page 15 of 25
single page version
પ્રગટ અનુભવ આપણો...નિમળ કરો સપ્રેમ...રે...
–ચૈતન્યપ્રભુ! પ્રભુતા તમારી ચૈતન્યધામમાં...
–જિનવરપ્રભુ! પધાર્યા સમોસરણધામમાં...
બપોરે આ પદની ધૂન જમાવી હતી; તેમાં “કેવળી ભાખે એમ.”...એ પદને સ્થાને નીચે મુજબ પદ
ફેરવી ફેરવીને તેનું રટણ કરતા હતા–
પરમ દિગંબર સંતમુનિ અત્યારે ઉપરથી નીચે પધારીને દર્શન આપે તો કેવા મહાભાગ્ય! કુંદકુંદભગવાન
જેવા કોઈ મુનિરાજ કયાંકથી આકાશમાર્ગે અહીં આવી ચડે ને તેમના દર્શન થાય–તો કેવું ધનભાગ્ય!!–
આવી ઘણી ઘણી ભાવનાઓ ગુરુદેવના અંતરમાં ઉલ્લસતી હતી.–એ દિવસ હતો–શ્રાવણ સુદ પાંચમ.
સાધુ દિગંબર નગન નિરમ્બર, સંવર ભૂષણધારી...વે મુનિ...(૧)
કંચન–કાચ બરાબર જિનકે, જ્યોં રિપુ ત્યોં હિતકારી,
મહલ મસાન, મરન અરૂ જીવન, સમ ગરિમા અરૂ ગારી...વે મુનિ...(૨)
સમ્યક્જ્ઞાન પ્રધાન પવન બલ, તપ પાવક પરજારી,
શોધત જીવ–સુવર્ણ સદા જે, કાય–કારિમા ટાળી...વે મુનિ...(૩)
જોરી જુગલ કર ભૂધર વિનવે, તિન પદ ઢોક હમારી,
ભાગ ઉદય દરસન જબ પાઉં, તા દિનકી બલિહારી...વે મુનિ...(૪)
PDF/HTML Page 16 of 25
single page version
ઓળખે તો તેનો મહિમા આવે, ને જેનો મહિમા
આવે તેમાં સન્મુખતા થયા વિના રહે નહીં.–આ રીતે
સ્વસન્મુખતા થતાં અપૂર્વ સુખ–શાંતિ ને ધર્મ થાય
છે. આવી સ્વસન્મુખતા કરાવવા માટે આચાર્ય
ભગવાને ચૈતન્યશક્તિઓનું અદ્ભુત વર્ણન કર્યું છે.
તેના ઉપર પૂ. ગુરુદેવના અધ્યાત્મરસભીનાં
પ્રવચનોનું દોહન અહીં આપવામાં આવ્યું છે. આ ૪૭
શક્તિઓનાં વિસ્તૃત પ્રવચનો “આત્મપ્રસિદ્ધિ”
નામના પુસ્તકરૂપે પ્રસિદ્ધ થઈ ગયા છે, જિજ્ઞાસુઓને
તે વાંચવા ભલામણ છે.
ઊંધીદ્રષ્ટિ જ દુઃખની ખાણ છે. આત્માનું વાસ્તવિકસ્વરૂપ સમજે તો તે છૂટે; તે માટે આચાર્યદેવ તેની
ઓળખાણ કરાવે છે.
નથી, તે પણ તારું ખરું કર્તવ્ય નથી, તારો ચિદાનંદસ્વભાવ તેનાથી જુદો છે.
PDF/HTML Page 17 of 25
single page version
છે. અનંતશક્તિઓ તારા ચૈતન્યધામમાં ભરી છે.–પણ તેને ભૂલીને તું દુઃખી થઈ રહ્યો છે.
આત્મસિદ્ધિની શરૂઆતમાં જ શ્રીમદ્ રાજચંદ્ર કહે છે કે
સમજાવ્યું તે પદ નમું, શ્રી સદ્ગુરુ ભગવંત.
ન કહ્યું, સ્વરૂપ સમજ્યા વિના જ દુઃખ પામ્યો. તે દુઃખ કેમ ટળે! કે સ્વરૂપ સમજે તો. આત્માનું
વાસ્તવિક સ્વરૂપ શું છે તે સમજવા માટેની આ વાત છે.
વિશુદ્ધજ્ઞાનસ્વભાવ તેનાથી જ તારી મોટપ છે. આવા સ્વભાવને જ્ઞાનલક્ષણવડે અંતરમાં પકડતાં
જ્ઞાનની નિર્મળપરિણતિ થાય છે, તે નિર્મળ જ્ઞાનપરિણતિમાં આનંદ, શ્રદ્ધા વગેરે અનંત શક્તિઓ પણ
ભેગી જ પરિણમે છે. આવા જ્ઞાનસ્વભાવને જાણ્યા વગર જીવ બીજું બધું અનંતવાર કરી ચુકયો પણ
તેનાથી લેશમાત્ર સુખ પામ્યો નહિ.–
પૈ નિજ આતમજ્ઞાન બિન સુખ લેશ ન પાયો.
પામ્યો. અનંત શક્તિસંપન્ન ચૈતન્યસ્વભાવને ક્ષણિક રાગની વૃત્તિમાં વહેંચી દીધો, ને રાગનો આદર
કરીને સંસારમાં જ રખડયો.
કેમ ઉપડે? જ્યાં મહિમા ભાસે ત્યાંથી કેમ ખસે? ચૈતન્યમાં બેહદ તાકાત છે, અનંતશક્તિસંપન્ન તેનો
અચિંત્ય મહિમા છે, તેની શક્તિઓને ઓળખે તો તેનો મહિમા આવે, ને જેનો મહિમા આવે તેમાં
સન્મુખતા થયા વિના રહે નહિ; આ રીતે સ્વસન્મુખ થતાં અપૂર્વ સુખ–શાંતિને ધર્મ થાય છે. આવી
સ્વસન્મુખતા કરાવવા માટે અહીં આચાર્યભગવાન ચૈતન્યની શક્તિઓનુંં વર્ણન કરે છે;
પ્રાણરૂપ જીવત્વ કહીને જીવત્વશક્તિ ઓળખાવે છે.
તેના વગર પણ તારું જીવત્વ ટકી રહે છે. દેહ વિના, આયુ વગેરે પ્રાણ વિના અને રાગ વિના પણ તારું
ધારણ કરે છે. ચૈતન્યભાવપ્રાણ કદી કોઈથી હણી શકાતા નથી. આવા ચૈતન્યપ્રાણરૂપ જીવત્વને જેણે
ઓળખ્યું તેણે ખરૂં જીવતર જીવ્યું...તેણે અંતરમાં પોતાના નિધાન પ્રાપ્ત કર્યા
PDF/HTML Page 18 of 25
single page version
પદ્મનંદીમુનિરાજ કહે છે કે અહા નાથ! કેવળજ્ઞાન પામીને દિવ્યધ્વનિવડે આપે ચૈતન્યનાં નિધાન
ખુલ્લાં કરીને અમને બતાવ્યા, જગત પાસે આપે ચૈતન્યનિધાન ખુલ્લાં મુકયા.–તો હવે કયો બુદ્ધિમાન
ભવ્યાત્મા છે કે જે રાજ્ય વગેરે વૈભવને તૂચ્છ તરણાં જેવા સમજીને ન છોડે? એવો કોણ છે કે જે
ચૈતન્યનિધાનને કોણ અંગીકાર ન કરે? પ્રભો! આપે બતાવેલા ચૈતન્યનિધાનને ઓળખતાં તેમાં
સન્મુખતા થાય છે, ચૈતન્યનિધાનની મહત્તા પાસે જગત આખાનો વૈભવ તૂચ્છ ભાસે છે.
છે, તેની શક્તિઓનું આ વર્ણન છે.
રાગથી આત્માને લાભ માનવો તે તો આત્માને રાગમય માનીને તેના ચૈતન્યજીવનને હણવા જેવું છે.
નાંખે છે. આવું જીવન તે જ સાચું જીવન છે. નેમિનાથ પ્રભુની સ્તુતિમાં કહે છે કે
જીવી જાણ્યું નેમનાથે જીવન...
શક્તિ છે. (ચાલુ)
મંદબુદ્ધિ છીએ, અમે તો વૃદ્ધ થઈ ગયા, અમે તો હજી
જુવાન છીએ, અમારા માથે ઘણાં કામનો બોજો છે–તેથી
અત્યારે આત્માની સમજણ કયાંથી થાય?–ભાઈ રે! બધા
આત્મા સ્વભાવે સરખાં છે, કોઈ આત્મા નાનો કે મોટો
નથી, અને પરનાં કામનો બોજો કોઈ આત્મા ઉપર છે જ
આત્માની સમજણ કરવી એ જ સૌએ કરવા જેવું મુખ્ય
કામ છે, ને જીવ જ્યારે કરવા માંગે ત્યારે થઈ શકે એવું
એ કામ છે. માટે “અમારાથી આ ન થઈ શકે” એવી બુદ્ધિ
છોડીને, અંદરથી આત્માની સમજણનો જિજ્ઞાસુ થઈને
તેનો પ્રયત્ન કર,–જેથી જન્મમરણના દુઃખસમુદ્રમાંથી તારો
ઉદ્ધાર થાય...
PDF/HTML Page 19 of 25
single page version
એક પૌત્ર અમેરિકામાં મોટર અકસ્માતમાં મૃત્યુ પામ્યા અને તે
કારણે તેમનું મન વિશેષ ઉદ્વિગ્ન રહ્યા કરતું હતું ત્યારે તેમણે પૂ.
ગુરુદેવ પાસે કાંઈક આશ્વાસનવચનો લખી આપવાની માંગણી
કરી. તે વખતે ગુરુદેવે પોતાના હસ્તાક્ષરે એક ચિઠ્ઠી લખી
આપી હતી...વૈરાગ્યભરેલી ગુરુદેવની આ આશ્વાસન–ચિઠ્ઠી
બધા જિજ્ઞાસુઓને ઉપયોગી હોવાથી અહીં આપવામાં આવી
છે–
કોઈ પદાર્થ કોઈ પદાર્થનો કર્તા–ભોક્તા થઈ શકતો નથી.
આરાધ્ય આરાધ્ય! પ્રભાવ આણી.
અનાથ એકાંત સનાથ થાશે,
એના વિના કોઈ ન બાંહ્ય સ્હાશે.
વચનામૃતનું મનન કરતાં જણાઈ આવે છે. ખરૂં જ છે કે–
પરમ શાંત રસમૂળ”
છે. એ જ વાત ગુરુદેવે ઉપરની ચિઠ્ઠીમાં બતાવી છે.
PDF/HTML Page 20 of 25
single page version
ઉપર આપને એવું વાત્સલ્ય છે કે આપ મારી મુક્તિને
આપના જ્ઞાનમાં દેખી રહ્યા છો. હે ભગવાન! અમે
આપના પુત્ર છીએ. અનંતગુણના નિધાન આપે ખુલ્લા
કર્યા છે...આપને ઓળખતાં અમને અનંત ગુણનો નિધાન
આત્મા દેખાણો.. એટલે આપના પ્રસાદથી જ અમને
નિજધામની પ્રાપ્તિ થઈ.
પરમાત્મા પ્રત્યેની ભક્તિથી ધર્માત્મા કહે છે કે હે નાથ! અમારા ઉપર આપની કૃપા થઈ, આપની
કૃપાના પ્રસાદથી અમને ચૈતન્યનિધાન મળ્યાં, આપના પ્રસાદથી જ અમે ધર્મ અને મોક્ષમાર્ગ પામ્યા. હે
નાથ! અમારા જેેવા પ્રાણીઓ ઉપર આપ પરમ વત્સલતાના ધારક છો.–આ રીતે ધર્માત્માને નિજ
શક્તિની ઓળખાણપૂર્વક ભગવાનની ભક્તિ હોય છે. આમ “શક્તિ” અને “ભક્તિ”ની સંધિ છે.
આપણે પણ સવારે ૪૭ શક્તિ અને બપોરે આ ઋષભદેવની ભક્તિ–એમ બરાબર મેળ છે.
નથી તે ભવસમુદ્રની મધ્યમાં