PDF/HTML Page 1 of 21
single page version
PDF/HTML Page 2 of 21
single page version
સ્યાદ્વાદ જૈનવૈન ઈન્દુ કુન્દકુન્દસે;
તાસકે અભ્યાસતેં વિકાસ ભેદજ્ઞાન હોત,
મૂઢ સો લખે નહિ કુબુદ્ધિ કુન્દકુન્દસે;
દેત હૈ અશીસ શીસ નાય ઈન્દ ચંદ જાહિ,
મોહ–માર–ખંડ મારતંડ કુન્દકુન્દસે;
વિશુદ્ધિ–બુપ્રદ્ધિ–વૃદ્ધિકા પ્રસિદ્ધ ઋદ્ધિ–સિદ્ધિદા,
હુએ ન, હૈં ન, હોંહિંગે મુનિંદ કુન્દકુન્દસે.
PDF/HTML Page 3 of 21
single page version
ભેદજ્ઞાનનો વિકાસ થાય છે. મૂઢજીવ આ જિનવાણીના આશયને
જાણતા નથી એવા કુબુદ્ધિ છે.
વૃદ્ધિ તથા પ્રસિદ્ધ ઋદ્ધિ સિદ્ધિના દાતા એવા શ્રી કુન્દકુન્દાચાર્ય સમાન
થશે નહિ.
ભૂલથી છપાયું છે ત્યાં વિશેષાંક એમ સુધારી લેવું.
બોધપાહુડ નામનો ચોથો અધિકાર વંચાય છે.
જયધવલટીકા) સરસ રીતે સમજાવીને જિનમંદિરમાં વેદી ઉપર બિરાજમાન
કરી. તેમની પૂજા ઠાઠમાઠથી કરવામાં આવી હતી. ત્યારબાદ સ્વાધ્યાય
મંદિરમાં ફરીવાર ખાસ જ્ઞાનપૂજા અને જિનવાણી માતાની ભક્તિ કરવામાં
આવી હતી.
PDF/HTML Page 4 of 21
single page version
PDF/HTML Page 5 of 21
single page version
છતાં પણ કર્મસંયુક્ત અવસ્થા ન જોતાં માત્ર ધ્રુવસ્વભાવી પરમપારિણામિકભાવરૂપ એક જીવનો સ્વીકાર કરે
છે, કેમકે એવો નિયમ છે કે પ્રત્યેકનય અંશગ્રાહી જ હોય છે માટે તેઓ એક એક અંશને ગ્રહણ કરે છે.
નિશ્ચયનય તો કેવળ સામાન્યઅંશને ગ્રહણ કરે છે અને વ્યવહારનય કેવળ વિશેષઅંશને ગ્રહણ કરે છે. સાથે
જ એક નિયમ આ પણ છે કે દરેક દ્રવ્યનો જે પરમ પારિમાણિકભાવરૂપ સામાન્ય અંશ છે તે સદા અવિકારી
હોય છે, એક હોય છે અને દ્રવ્યની સર્વ અવસ્થાઓમાં વ્યાપ્ત થઈ (ફેલાઈ) ને રહે છે તેથી નિત્ય તથા
વ્યાપક હોય છે. પરંતુ જે વિશેષ અંશ હોય છે તે. કારણ કે કર્માદિકની સાથે સમ્બન્ધ કરે છે માટે તે વિકારી
હો્ય છે, ક્ષણ ક્ષણમાં અન્ય અન્ય હોવાથી અનેકરૂપ હોય છે અને એક ક્ષણ સ્થાયી હોવાથી અનિત્ય તથા
વ્યાપ્ય (ફેલાવા યોગ્ય) હોય છે. આમ એ બન્ને નય એક દ્રવ્યના એ બે અંશોનો સ્વીકાર કરે છે.
આશ્રય લીધા કરે તો તે ત્રિકાળમાં કર્મરહિત અવસ્થાને પ્રગટ કરી શકે નહિ, કેમકે જે જેનો આશ્રય લેતો રહે
છે તેનાથી તે જ અવસ્થા પ્રગટ થાય છે. એ જ કારણ છે કે આચાર્યોએ કર્મસંયુક્ત અવસ્થાને મટાડવા માટે
નિશ્ચયરૂપ એક ધ્રુવસ્વભાવી જ્ઞાયકભાવનો આશ્રય લેવાનો ઉપદેશ આપ્યો છે. આ જીવ એ બન્ને નયો દ્વારા
જાણે છે તો પોતાના એ બંને અંશોને જ. તેથી જ્ઞાન કરવા માટે નિશ્ચયનય સમાન વ્યવહારનય પણ
પ્રયોજનવાન્ છે. પણ મોક્ષાર્થી આશ્રય એક માત્ર નિશ્ચયનયનો લે છે, કેમકે તેનો આશ્રય લીધા વિના
સંસારી જીવનું બંધનથી મુક્ત થવું સંભવ નથી.
પ્રતિષિદ્ધ કેમ કહ્યો અને નિશ્ચયનયને પ્રતિષેધક કેમ માન્યો તેનું સ્પષ્ટીકરણ થઈ જાય છે.
PDF/HTML Page 6 of 21
single page version
જ છે. બન્ને નયોની ઉપયોગિતાને ધ્યાનમાં રાખીને એક ગાથા ઉદ્ધૃત કરીને શ્રી અમૃતચંદ્રાચાર્ય પણ
સમયસારની ટીકામાં કહે છે કે:–
કર્તા ન હોવાથી શ્રદ્ધામાં તેને આશ્રય કરવા યોગ્ય માનતો નથી. સાધક શ્રદ્ધામાં તો નિશ્ચયનયને જ આશ્રય
કરવા યોગ્ય માને છે પણ તે જે ભૂમિકામાં સ્થિત હોય છે તે અનુસાર વર્તન કરતાં તે કાળમાં વ્યવહારધર્મનું
જાણવું પણ વ્યવહારનયથી પ્રયોજનવાન્ ગણે છે.
પરદ્રવ્ય ભાવોથી રહિત ચૈતન્ય ચમત્કારમાત્ર પરમ અર્થને અંતરંગમાં અવલોકે છે (તેની શ્રદ્ધા કરે છે તથા તે
રૂપ લીન થઈને ચારિત્રભાવને પ્રાપ્ત થાય છે) તેમને આ વ્યવહારનય કાંઈપણ પ્રયોજનવાન નથી. પ.”
કરતાં તેઓ સમયસાર ગા. ૧૪૨ માં કહે છે કે :–
विकल्पजालच्युत शान्तचितास्त एव साक्षादमृतं पिबन्ति ।। ६९।।’
PDF/HTML Page 7 of 21
single page version
તેને ચિત્સ્વરૂપ આ જીવ નિરન્તર ચિત્સ્વરૂપ જ છે. તેથી જે આ કહેવામાં આવે છે કે મોક્ષમાર્ગમાં સાધકને માટે
એક માત્ર નિશ્ચયનય (નિશ્ચયનયનો વિષય) આશ્રય કરવા યોગ્ય હોવાથી તેનો જ પક્ષ ગ્રહણ કરવો જોઈએ
એમ કહેવું ક્્યાં સુધી ઉચિત છે એ વિચારણીય થઈ જાય છે. આ સ્થિતિ ઉપર પૂર્ણ રીતે વિચાર કરવાથી
શંકાકાર કહે છે કે અમને તો અમૃતચંદ્રાચાર્યનું આ વચન જ ઉપયોગી જણાય છે. તે વચન આ પ્રકારે છે–
सपदि समयसारं ते परं ज्योतिरुच्यै–
रनवमनयपक्षाक्षुण्णमीक्षन्त
રહિત, સનાતન અને અતિઉત્કૃષ્ટ પરમ જ્યોતિસ્વરૂપ સમયસારને શીઘ્ર દેખે જ છે. ૪.”
જોઈએ, કેમકે એમ કર્યા વિના એકાન્તનો આગ્રહ થઈ જવાથી તે મોક્ષમાર્ગી થઈ શકતો નથી.
આવશ્યક માનવામાં આવ્યા છે તેમાં સંદેહ નથી. જ્યાં તે એમ જાણે છે કે દ્રવ્યાર્થિકદ્રષ્ટિ (પરમભાવગ્રાહી
નિશ્ચયનય) થી જ્ઞાયક સ્વભાવ હું એક છું, નિત્ય છું અને ધ્રુવભાવરૂપ છું. આ જે નર–નારકાદિરૂપ
વિવિધપર્યાયો અને મતિજ્ઞાનાદિરૂપ વિવિધ ભાવ દ્રષ્ટિગોચર થઈ રહ્યા છે તે મારા ત્રિકાળી ધ્રુવસ્વભાવમાં
નથી, ત્યાં તે એમ પણ જાણે છે કે વ્યવહારદ્રષ્ટિથી (પર્યાયાર્થિકનયથી) વર્તમાનમાં જે નર–નારકાદિ
અવસ્થાઓ અને મતિજ્ઞાનાદિ ભાવ દ્રષ્ટિગોચર થઈ રહ્યા છે તે બધા જીવના જ છે આ જીવ જ પોતાના
અજ્ઞાનને કારણે કર્મોથી સંયુક્ત થઈને એ વિવિધ અવસ્થાઓનો પાત્ર થઈ રહ્યો છે અને પોતાના અજ્ઞાનનો
ત્યાગ કરી એ જ મોક્ષનો પાત્ર થશે. આ પ્રકારે જે જીવ બન્ને નયોના વિષયને જાણે છે તેમાં સંદેહ નથી.
આગ્રહી હોવાથી જિન વચનની બાહ્ય શ્રદ્ધા કરવાવાળો માનવામાં આવે પરંતુ એમ નથી, કેમકે જ્યાં સુધી
જાણવાનો સવાલ છે ત્યાં સુધી તે એ બન્ને નયોના વિષયને સારી રીતે સમાનરૂપે જાણે છે. એમાં કોઈ એકના
પક્ષને ગ્રહણ કરતો નથી. પરંતુ અહિ માત્ર જાણવું જ તો પ્રયોજનવાળું છે જ નહિ. અહીં તો તેને વર્તમાનમાં
જે અશુદ્ધ અવસ્થા છે તેમાં હેય બુદ્ધિ કરીને પર્યાયરૂપે પોતાના સહજ સ્વરૂપ નિજ તત્ત્વને પ્રગટ કરવું છે. જો
તેની આ દ્રષ્ટિ ન હોય તો ન તો તે મોક્ષમાર્ગી જ હોઈ શકે અને ન તો તે સાધક કહેવડાવવાને જ પાત્ર માની
શકાય. તેથી તે આ બન્ને નયોના વિષયને સમાનરૂપે જાણીને પણ ઉપાદેય તો માત્ર નિશ્ચયનયના વિષયને જ
માને છે, કેમકે તેનો આશ્રય
PDF/HTML Page 8 of 21
single page version
“જે આત્માને શુદ્ધ જાણે છે (અનુભવે છે) તે શુદ્ધ જ આત્માને પ્રાપ્ત કરે છે અને જે તેને અશુદ્ધ જાણે
સંબંધી થતા વિકલ્પ (રાગ) ને છોડાવી પોતાના ધ્રુવ સ્વભાવ તરફ ઝુકાવવાનો રહ્યો છે, કેમકે તેઓ સારી
રીતે જાણતા હતા કે જે એમ માને છે કે હું કર્મથી સર્વથા અબદ્ધ છું તેને કરવા માટે કાંઈ બાકી રહેતું નથી.
સાથે જ તેઓ એ પણ સારી રીતે જાણતા હતા કે જે એમ માને છે કે હું કર્મથી સર્વથા બદ્ધ છું તે પ્રયત્ન કરવા
છતાં પણ કર્મથી ત્રણ કાળમાં મુક્ત થઈ શકતો નથી. માટે તેમણે એકાન્તના આગ્રહ સહિત બન્ને નયોના
વિકલ્પ છોડાવી નિર્વિકલ્પ થવા માટે ઉક્ત વચન કહ્યાં છે તેમાં સંદેહ નથી.
લેતાં, ઉપાદેયરૂપ નિશ્ચયનયનો જ આશ્રય લે છે, કેમકે મોક્ષરૂપ પ્રયોજનની સિદ્ધિ માટે જે સર્વથા હેય (–
છોડવા યોગ્ય) છે તે આશ્રય કરવા યોગ્ય હોઈ શકે નહિ. અને જે સર્વથા ઉપાદેય છે તેનો આશ્રય લીધા
વિના ઈષ્ટ પ્રયોજનની સિદ્ધિ થઈ શકતી નથી.
વિષયને જાણવા તે જુદી વાત છે અને જાણીને વ્યવહારનયના વિષયમાં હેયબુદ્ધિ કરવી અને નિશ્ચયનયના
વિષયમાં ઉપાદેયબુદ્ધિ કરી તેનો આશ્રય લઈ તન્મય થવું તે જુદી વાત છે. પક્ષાતિક્રાન્ત થવાનું પણ આ જ
તાત્પર્ય છે. એ જ કારણ છે કે શ્રી કુન્દકુન્દાચાર્યે એક તરફ તો સાધક જીવને નયપક્ષના રાગને ત્યાગવાનો
ઉપદેશ આપ્યો છે અને બીજી તરફ નિશ્ચયરત્નત્રયની પ્રાપ્તિ માટે નિશ્ચયનયના વિષયનો આશ્રય લેવાનો
ઉપદેશ આપ્યો છે. આ પ્રકારે પક્ષાતિક્રાન્ત થવા માટે વ્યવહારનય કેમ હેય છે અને નિશ્ચયનય કેમ ઉપાદેય છે
એ સ્પષ્ટ થઈ જાય છે.
વાત કહેવામાં આવી છે, અને તે જ સમયસાર ગાથા ૧૧, ૧૨ તથા ૧૪ માં આત્માની કેવી અનુભૂતિ થવાથી
નિર્વિકલ્પનયનો આશ્રય થાય છે તેનું વર્ણન કરવામાં આવેલ છે.
PDF/HTML Page 9 of 21
single page version
વિષયનો આશ્રય કરી નિર્વિકલ્પનયરૂપે પરિણમે છે ત્યારે એક માત્ર શુદ્ધાનુભૂતિ જ બાકી રહે છે (બચે છે.)
બીજા બધા વિકલ્પ સહજ (એની મેળે) પલાયમાન થઈ જાય છે.
આત્માને જ કરે છે અને આત્મા આત્માને જ ભોગવે છે તો એ કથન પરથી ભેદજ્ઞાન કરાવવા માટે કરવામાં
આવ્યું છે. તેથી તે પર્યાયાર્થિકરૂપનિશ્ચયનય છે. તાત્પર્ય એ છે કે એ ઠેકાણે પર્યાયના કથનની મુખ્યતા
હોવાથી દ્રવ્યમાં ભેદ–વ્યવહારની પ્રસિદ્ધિ થઈ છે. માટે તેને વ્યવહારનયનો વિષય જ જાણવો જોઈએ.
વિષય જાણવો જોઈએ.
પરંતુ પરમભાવગ્રાહક નિશ્ચયનયના વિષયભૂત ભૂતાર્થમાં અને આ ભૂતાર્થમાં મૌલિક (મૂળ સંબંધી) ભેદ છે
જેનું સ્પષ્ટીકરણ અમે પહેલાં જ કરી દીધું છે.
જોઈએ. આ વાતને ધ્યાનમાં રાખીને શ્રી જયસેનાચાર્યે સમયસાર ગા. ૧૦૨ ની ટીકામાં આ વચન કહ્યું છે:–
કરવાવાળા અસદ્ભૂતવ્યવહારની અપેક્ષાએ નિશ્ચય સંજ્ઞા પામે છે તો પણ શુદ્ધનિશ્ચયનયની અપેક્ષાએ તે
વ્યવહાર જ છે.
ઉલટું હોય છે. હવે જો આ દ્રષ્ટિને ધ્યાનમાં રાખીને વિચાર કરીએ તો શુદ્ધનિશ્ચયનય જ એક માત્ર નિશ્ચયનય
ઠરે છે, કેમ કે તેના વિષયમાં ગુણ–પર્યાયરૂપથી કોઈ પ્રકારનો ભેદ પરિલક્ષિત (લક્ષણદ્વારા જણાયેલ) ન
હોવાથી તે માત્ર દ્રવ્યના આશ્રયે પ્રવૃત્ત થાય છે.
PDF/HTML Page 10 of 21
single page version
બધા એકી સાથે એ વિશેષતાઓ સહિત દ્રષ્ટિગોચર થતા નથી, કેમકે તેઓ એક દ્રવ્યના આશ્રયે પ્રવૃત્ત હોવા
છતાં પણ કોઈ ને કોઈ પ્રકારે ભેદનું કે ઉપાધિ સહિત વસ્તુનું જ કથન કરે છે, માટે તેઓ ભેદ કથન અથવા
ઉપાધિસહિત દ્રવ્ય કથનની મુખ્યતાથી વ્યવહારનયની મર્યાદામાં આવી જાય છે.
સંભવ છે તેઓ સ્વયં એક અપેક્ષાથી અભેદનું કથન કરવાવાળા હોવા છતાં બીજી અપેક્ષાથી ભેદનું જ કથન
કરે છે, માટે તેઓ વ્યવહારનયના ભેદોમાં અન્તરભૂત થઈ જાય છે. (–સમાઈ જાય છે) એ જ પ્રકારે
શુદ્ધનિશ્ચયનય સિવાય નિશ્ચયનયના અન્ય જેટલા પ્રકાર (ભેદ) બતાવવામાં આવ્યા છે એ બધાયનો
વ્યવહારનયના પેટાભેદોમાં સમાવેશ થઈ જાય છે. આ ઉક્ત કથનનું તાત્પર્ય છે.
(ખરેખર) કોઈ પ્રકારનો ભેદ કરવો સંભવ નથી અને જે ગુણભેદ અથવા પર્યાયભેદથી વસ્તુને ગ્રહણ કરે છે
તેને દ્રવ્યાર્થિકનય માની શકાય નહિ. પંચાધ્યાયીનું તે વચન આ પ્રકારે છે;– (ક્રમશ:)
PDF/HTML Page 11 of 21
single page version
વીતરાગી સ્થિરતારૂપ ચારિત્રદશા આત્મામાં પ્રગટ કરી તેથી સર્વજ્ઞપદ–કેવળજ્ઞાન પ્રગટ થયું.
પરમાત્માને સર્વજ્ઞ કહેવાય છે. અર્હન્તપદ કોઈ રાજાનું નામ નથી, પણ શ્રી એટલે અંતરંગમાં શુદ્ધતા થતાં
પ્રગટ થતી કેવળજ્ઞાનરૂપી આત્મલક્ષ્મીને શ્રી કહેવામાં આવે છે. અને તે દશા જેણે પ્રાપ્ત કરી છે તેમને અર્હન્ત
કહેવામાં આવે છે.
જેવું. વળી પૂછ્યું કે પાંખ કેવી? તો હાથથી આકારની સંજ્ઞા બતાવી. ત્યારે અંધ કહે છે કે અરે! એ ચીજ ભાત
સાથે કેમ ખવાય? જેમ તેને રંગને બદલે આકાર ઉપર લક્ષ ચાલ્યું ગયું તેમ મૂળ વસ્તુને નહિ જાણનારા
આંધળા જેવા છે.
PDF/HTML Page 12 of 21
single page version
થોડા રાગાદિ ટળી શકે છે અને જ્ઞાન વૃદ્ધિ પામે છે તો ઉગ્ર અને પૂર્ણ પુરુષાર્થ વડે સર્વરાગાદિ દોષોની હાનિ
અને જ્ઞાનાદિની પૂર્ણદશાની પ્રાપ્તિ કોઈને હોઈ શકે છે. દોષની અંશે હાનિ ઉપરથી તેની સર્વાંશે હાનિ થતાં
પૂર્ણ સર્વજ્ઞતાને ધારણ કરનાર કોઈ આત્મા છે એમ સાબિત થાય છે.
બંધતત્ત્વ, તથા નિમિત્તમાં અજીવતત્ત્વ વગેરે સ્પષ્ટપણે બતાવવામાં આવ્યું છે.
યાદ કરતાં તે વર્તમાનમાં થઈ આવતા નથી પણ તેનું જ્ઞાન એકલું યાદ આવે છે. તેમ સંયોગ અને
વિકારરહિત અનાદિ અનંત હું પૂર્ણજ્ઞાયક સ્વભાવી છું એવો અનુભવ કરી સર્વજ્ઞતાની પ્રતીતિ કરી શકે છે
અને તે જ જીવ ઉગ્રભેદજ્ઞાનદ્વારા વિકારને દૂર કરી, ત્રિકાળી નિર્વિકાર ધ્રુવશક્તિમાં એકાગ્ર થાય તો પૂર્ણ
નિર્મળદશા પ્રગટ કરી શકે છે.
અરૂપી, (સ્પર્શ, રસ, ગંધ, વર્ણ વિનાનો), રાગાદી દોષ રહિત અને અખંડ અક્રમજ્ઞાનવાળો છે.–એવું એનું
સ્વરૂપ જ્ઞાનમાં જ્ઞાનવડે સિદ્ધ થાય છે.
તારામાં અત્યારે પણ પૂર્ણ સામર્થ્ય છે. તેની હા પાડ, આદર કર તો અલ્પકાળે મોક્ષને પામીશ, ભાવિનિર્વાણને
પાત્ર થા. ભગવાને આવું અક્ષયદાન આત્મામાંથી કાઢીને આત્માને દેવાનું કહ્યું છે.
ટોળાં અહીં આવતાં હતાં.
ઠરવા ન દે એમ માનનારા તીર્થંકરની વાણીને સમજ્યા જ નથી. તેઓ બે દ્રવ્યની એકતાની બુદ્ધિવડે
સ્વતંત્રતાની દ્રષ્ટિનો–મોક્ષના મૂળ સાધનનો નાશ કરનારા છે, આત્મહિત માટે પુરુષાર્થ અત્યારે ન થઈ શકે
એમ કહેનારની વાત સાંભળવા યોગ્ય નથી.
સમર્થ નથી. તારી ઊંધાઈથી તારી દશામાં શુભ અથવા અશુભભાવ તું કરે છે. તે બેઉ વિરૂદ્ધભાવ છે–મેલ છે,
તેને આસ્રવતત્ત્વ કહેલ છે, તેનાથી બંધન જ થાય છે. જે ભાવે બંધાવું થાય તે ભાવથી કોઈને પણ
PDF/HTML Page 13 of 21
single page version
સંસારમાં અવતાર લે નહિ.
અજીવથી થાય. જીવ તેમાં કાંઈ કરી શકે નહિ. જીવ પોતાનાં અપરાધથી દુઃખી છે; પુણ્ય–પાપ, રાગદ્વેષમોહ
આસ્રવ છે, તે દુઃખદાતા છે, બંધનું કારણ છે. બંધનાં કારણોને આસ્રવ કહે છે. મિથ્યાત્વ, અવિરતિ, પ્રમાદ,
કષાય અને યોગરૂપ આત્માના અશુદ્ધભાવ તે સ્વભાવથી વિરૂદ્ધભાવને આસ્રવ કહ્યા છે. નિર્મળ એકરૂપ
સામાન્ય સ્વભાવમાં એકાગ્રતાદ્વારા શુદ્ધિ થવી તે સંવર છે, તેમાં અશુદ્ધતા અટકે છે. બંધનો અંશે અભાવ
અને અંશે શુદ્ધિનું વધવું તે નિર્જરા છે પૂર્ણ શુદ્ધતા તે મોક્ષ છે.
ત્રણેકાળે ટકીને બદલે છે. તેમાં જીવદ્રવ્ય જાણનાર છે, તે પોતાને ભૂલી પરને પોતાનું માને છે, પુણ્ય–પાપમાં
રુચિ કરે છે; તેથી દુઃખી થાય છે. તેના સુખ–દુઃખનો કોઈ અન્ય કર્તા–હર્તા નથી પણ પોતે જ દરેકક્ષણે
પોતાની નવી અવસ્થાને ઉપજાવે છે,–જૂનીને બદલાવે છે ને પોતે અનંતગુણરૂપ નિજશક્તિને એવી ને એવી
ટકાવી રાખે છે.
સર્વજ્ઞની વાણીથી (શાસ્ત્રથી) જ્ઞાનથી અને પદાર્થની મર્યાદાથી જાણીને યથાર્થ નિર્ણય કરવો જોઈએ.
નવતત્ત્વો, દેવ–ગુરુ–શાસ્ત્ર અને ધર્મનું સ્વરૂપ પ્રથમ નક્કી કરવું જોઈએ; તેનાથી વિરુદ્ધ કહે તેને વિરુદ્ધ
જાણવું જોઈએ.
PDF/HTML Page 14 of 21
single page version
PDF/HTML Page 15 of 21
single page version
ખરચ્યે ખૂટે નહિ. પણ પુણ્ય ખૂટે તો જ ખૂટે; ન ખરચે તો પણ પુણ્ય ખૂટતાં લક્ષ્મી ચાલી જાય છે. જેમ
કૂવામાં પાણીનો પ્રવાહ છે તેમાંથી ગમે તેટલું પાણી બહાર ખેંચે તો પણ ખૂટે નહિ, તેમ ભગવાન આત્મામાં
બેહદ જ્ઞાનઆનંદનો અક્ષય ભંડાર ભર્યો છે. તેમાં એકાગ્રતા કરતાં જ્ઞાન–આનંદ પ્રગટે છે. પણ તેને ભૂલે તો
રાગ–ઈચ્છાનો પ્રયત્ન કર્યા કરે. મંદકષાય કરે છતાં સાચો આનંદ હાથ ન આવે. પણ સર્વ પ્રકારના રાગથી
પાર અક્ષયચિદાનંદ સ્વભાવ ધ્રુવ છે તેમાં અંતરદ્રષ્ટિ દઈને એકાગ્રતા કરે તો ચૈતન્યસાગર ઊછળે છે.
એકવાર કરેડિયા કરી અંદર ભૂસ્કો માર, ચૈતન્યપ્રભુને દ્રષ્ટિમાં લઈ, પુણ્યાદિ વિકારની રુચિ છોડી અંદરમાં
દેખ, તો સદાય પરમાનંદ શાન્તિનો સાગર પોતે જ છે.
PDF/HTML Page 16 of 21
single page version
પાસે લક્ષ્મી છે છતાં દાનમાં દેતો નથી. શરીર મનુષ્યનું મળ્યું છતાં ઈન્દ્રિયોને વશ કરીને બ્રહ્મચર્ય આદિ સંયમ
પાળતો નથી, ભણ્યો–ગણ્યો પણ કષાયની અગ્નિ મંદ પાડે નહિ, ત્યાગી વ્રતી થાય ને કલેશીપણું છોડે નહિ તો
તેનું બધું વ્યર્થ છે. ઘણાં શાસ્ત્રો ભણ્યો હોય પણ આત્મા તરફ દ્રષ્ટિ ન રાખે, શાન્તિ પ્રગટ ન કરે તો તેનું
ભણેલું બધું વ્યર્થ છે.
હવે મારે લાયક અહીં કામ બાકી નથીને તો ધર્મ સાંભળવા જાઉં એમ ધર્મનો નંબર છેલ્લો રાખવા માગે છે.
સંસારમાં રખડવાની રુચિને પ્રથમ નંબર અને ધર્મ છેલ્લા નંબરમાં તો તારો નંબર દુર્ગતિમાં જ છે. માટે
આચાર્યદેવ કરુણા લાવીને કહે છે કે ગૃહસ્થદશામાં પાપથી બચવા માટે દિન–દિન (હંમેશા) દાન કર, ખાસ
પુરુષાર્થ લાવીને ધર્મમાં લાગ. સ્થિર ન રહી શકે ત્યાં સુધી દેવપૂજા, ગુરુજનોની સેવા, વિનય, સ્વાધ્યાય,
સંયમ અને ઈચ્છા–નિરોધરૂપ તપ તથા દાનની પ્રવૃત્તિ ગૃહસ્થધર્મમાં મુખ્ય હોય જ છે. જો તે નથી તો તેનું
ગૃહસ્થજીવન વ્યર્થ છે.
र्यद्यंतः किल कोऽप्पहो कलयति व्याहत्य मोहं हठात् ।
आत्मात्मानुभवैकगम्बमहिमा व्यक्ततोऽयमास्ते ध्रुवं
नित्यं कर्मफलं कपंकविफलो देवः स्वयं शाश्वतः ।। १२।।
કરીને તથા તે કર્મના ઉદયના નિમિત્તથી થએલ મિથ્યાત્વ (અજ્ઞાન) ને
નિત્ય કર્મકલંક–કાદવથી રહિત–એવો પોતે સ્તુતિ કરવાયોગ્ય દેવ
રહ્યો છે. આ પ્રાણી–પર્યાયબુદ્ધિ બહિરાત્મા તેને બરાર ઢૂંઢે છે તે મોટું
PDF/HTML Page 17 of 21
single page version
સત્તાપ્રિયતા કરી છે. સત્તાપ્રિયતામાં પુણ્ય–પાપનાં અભિમાન કર્યાં છે. પરનું તો જીવ કાંઈ કરી શકતો નથી.
વર્તમાન ઈન્દ્રિયજ્ઞાન જેટલો ઉઘાડ, અલ્પબળનો પ્રગટ અંશ દેખાય છે એ હું અને એટલો હું,–એમ માની અંશનું
અભિમાન કર્યું છે; પણ પૂર્ણ જ્ઞાનાનંદ ભગવાન અંતરમાં પડ્યો છે તેની દ્રષ્ટિ–રુચિ એક સમય પણ કરી નથી.
થાય, કેમકે તે ચૈતન્યની ક્રિયા નથી. આત્મા રાગ કરે અથવા સમ્યગ્જ્ઞાન કરે એમ પોતાની અવસ્થામાં પલટો
કરવાની આત્માની તાકાત છે.
દ્રવ્યનું લક્ષણ છે. સર્વજ્ઞ વીતરાગની વાણીમાં એ આવ્યું કે આત્મા–પરમાણું વગેરે દરેક દ્રવ્યને એક સમયમાં
ત્રણ અંશો સદાય વર્તે છે. દરેક ક્ષણે નવી દશાની ઉત્પત્તિપૂર્વક પહેલાંની પર્યાયનો વ્યય અને વસ્તુ પોતાની
જાતને જાળવીને ધ્રુવ રહે છે. દેહ જડ છે, તેની કોઈ અવસ્થા કરવાનું સામર્થ્ય જીવમાં નથી.
વૃત્તિ ઊઠે છે, તેનાથી જ્ઞાન ગોળો છૂટો પડી આત્મસાક્ષાત્કાર તો તેમને થયેલો. તેઓ કહે છે કે આત્મા તો
પૂર્ણ
PDF/HTML Page 18 of 21
single page version
થાય છે. આમ શરીરની સ્વતંત્રતા તે તેની વ્યવસ્થા છે. તેનાથી ચૈતન્યપ્રભુ ભિન્ન છે, જેમ પાણીમાં સેવાળ
ભિન્ન છે અને સેવાળથી પાણી ભિન્ન છે તેમ દેહથી આત્મા જુદો છે.
ચૈતન્યમૂર્તિ આત્મા જુદો છે, તે આંખ આદિ ઈન્દ્રિયોથી ન દેખાય, પણ તેના ચૈતન્ય જ્ઞાતા–દ્રષ્ટા લક્ષણથી
સ્પષ્ટ જણાય એવો છે. દેહ મંદિરમાં જ્ઞાનપિંડ આત્મા દેહથી ભિન્ન છે અને પુણ્ય–પાપની વૃત્તિથી પણ
ભિન્ન છે.
જીભનો લવો ન વળે ત્યાં શું આત્મા બંધ થઈ ગયો? ના, આત્મા તો છે–તે શરીર, વાણી વગેરેની ક્રિયા
પહેલાં પણ કરી શકતો ન હતો ને અત્યારે પણ કરી શકતો નથી. જડથી જુદા પોતાના આત્માનો નિર્ણય ન
થાય તેને ક્ષણિક વિકારથી જુદો એવો ત્રિકાળી શુદ્ધ આત્માનો નિર્ણય કદી પણ થઈ શકે નહિ.
જડ શરીરરૂપી છાલામાં નથી, આઠકર્મ–નશીબ કહેવાય છે તેમાં પણ નથી, વળી, પુણ્ય–પાપરૂપી રાતડ તે પણ
આત્મા નથી, તે બધાથી રહિત ત્રિકાળ શુદ્ધજ્ઞાન–આનંદમય આત્મ વસ્તુ અંદરમાં પડી છે તેની દ્રષ્ટિ કરી તેમાં
લીનતા કરતાં સાચા આનંદનો સ્વાદ આવે છે. આત્માની વર્તમાનદશામાં પુણ્ય–પાપની વૃત્તિ નવી–નવી
ઊપજે છે. તે આખી વસ્તુ નથી; અને તે આત્મામાં પ્રવેશ પામે એવી નથી.
નવતત્ત્વના વિકલ્પની આડમાં–શુભરાગરૂપી વ્યવહારના પ્રેમમાં અંર્તતત્ત્વ દ્રષ્ટિમાં આવતું નથી. માટે તે
શુભરાગની વૃત્તિ પણ પ્રથમથી જ શ્રદ્ધામાંથી છોડવી પડશે. તેની ઉપેક્ષા કરવી પડશે. જેને હિત કરવું હોય,
સ્વતંત્રતા પ્રગટ કરવી હોય, અતીન્દ્રિય આનંદના વેદનમાં આવવું હોય તેણે પરાશ્રયની–પુણ્ય–પાપની રુચિ
છોડીને, સહજ સ્વભાવિક ત્રિકાળી જ્ઞાયક વસ્તુ છે તેનો એકનો જ આદર કરવો.
દિગમ્બર મુનિ હતા, સર્વજ્ઞ વીતરાગે જેવો આત્મા કહ્યો છે તેવો જ અંતર અનુભવથી જાણીને તેમાં નિશ્ચલદ્રષ્ટિ
કરી તેમાં લીન થઈ વારંવાર તેનો અનુભવ કરતાં હતા. તે પોતે પોતાની વર્તમાનદશા બતાવી પોતાના
સ્વભાવની અને આનંદની વાત કરે છે. સ્મશાન વૈરાગ્યની વાત નથી. ‘હાડ બળે જેમ લાકડી, કેશ બળે જેમ
ઘાસ’ એવું દેખીને, તથા
PDF/HTML Page 19 of 21
single page version
જ્ઞાનાનંદઘન સ્વભાવ પડ્યો છે તેની રુચિ, અપેક્ષા અને પરભાવની સહજ ઉપેક્ષા થાય તેને સહજ
સ્વાભાવિક વૈરાગ્ય કહેવાય છે. અમે આત્મા છીએ, જ્ઞાતા–દ્રષ્ટા સુખશક્તિનો ભંડાર છીએ, પુણ્ય–પાપની
વૃત્તિ ઊઠે તે વિરુદ્ધભાવ છે. જેને પુણ્ય–પાપ અને તેના સંયોગમાં ઠીક–અઠીક ભાસે છે તેને વૈરાગ્ય નથી.
વિષમતા છે.
પાપની લાગણીને એવો ચોંટ્યો છે–કે કોઈનું માને નહિ. આ કાળે તો પુણ્ય સારાં માનવાં જોઈએ. વ્યવહાર
પ્રથમ જોઈએ એમ રાગના પ્રેમમાં અંધ થયેલો ત્રિકાળી અરાગીસ્વભાવમાં રુચિ કરી શકતો નથી. ભાઈ!
ધીરો થા અનાદિની પરાશ્રયની દ્રષ્ટિ છે તે બદલાવી અંદર દેખ, ચિદાનંદ સ્વભાવ વિકારથી જૂદો જ છે.
અનાદિની આ ઊંધી પકડમાં હિત નથી. અપૂર્વ દ્રષ્ટિનો મહિમા લાવ, ધ્રુવસ્વભાવની દ્રષ્ટિ થતાં નિત્યાનંદના
સ્વાદ સહિત સહજ–સ્વાભાવિક વૈરાગ્ય થાય છે. ટીકાકાર મુનિ કહે છે કે અમે આવા સહજ વૈરાગ્યમાં વર્તીએ
છીએ, અમારો આત્મા આવો છે. આખા સંસારથી વિમુખ–ઉપેક્ષાવાન છીએ. તમે પણ આવી ઉપેક્ષા અને
આત્માની અપેક્ષાવડે સ્વ–સન્મુખ થાઓ.
ત્રિકાળી શુદ્ધ આત્માને જો તો અપૂર્વ આનંદ આવશે.
સમ્યગ્દર્શન છે તેની વાત છે, સમ્યગ્દર્શન થતાં પુણ્ય–પાપનો પ્રેમ ઉડી જાય છે. અતીન્દ્રિય આત્મા ઉપર દ્રષ્ટિ
પડે છે અને તેનો ફેલાવ થાય છે. અલ્પ રાગાદિ હોવા છતાં તેનો ફેલાવ નથી.
કહીએ.
અદ્ભુતવીર્ય અને અપાર સુખ–શાંતિથી ભરેલો એવો આ આત્મા છે. આવા સ્વદ્રવ્યને પકડવામાં કામ કરે તે
બુદ્ધિતીક્ષ્ણ છે. ધર્મીજીવને તીર્થયાત્રા, દેવશાસ્ત્રગુરુનો વિનય–ભક્તિ, દાનાદિના શુભભાવ આવે પણ તેને તે
ધર્મ કે ધર્મનું કારણ માનતો નથી–જે ભાવ જેમ છે તેમ તેને જાણવા તેમાં આત્માના જ્ઞાનની મર્યાદા છે. ઝીણા
મોતીને પકડવામાં સાણસો કામ ન આવે પણ સોનીની સમાણી કામ આવે, તેમ અતીન્દ્રિય આનંદમય
આત્માને પકડવામાં ઘણી ધીરજ સહિત તીક્ષ્ણ બુદ્ધિ જોઈએ.
PDF/HTML Page 20 of 21
single page version
ભાવ આવે પણ તે આદર કરવા યોગ્ય નથી. ‘વ્યવહારથી નિશ્ચય થાય, પ્રથમ કષાયમંદ હોય તો આત્માનું
જ્ઞાન થાય.’ એવી માન્યતાવાળો રાગ કરવાના પડખે ઊભો છે, તેની રુચિ ત્યાં જાય છે. વીતરાગ માર્ગની
વિધિ છોડી અવિધિથી કામ કરવા જાય તો કદી ધર્મ ન થાય શીરાની અવિધિના દ્રષ્ટાંતે–કોઈ બાઈ એવી
નીકળે કે લોટને પ્રથમ ઘીમાં શેકીએ તો ઘી ઘણું જોઈએ માટે પ્રથમ પાણીમાં લોટ શેકી નાખે. પછી ઘી નાખે
તો શીરો ન થાય પણ લોપ્રીમાંથી એ જાય લોટ, ઘી બધું બગડશે. તેમ સુખી થવાના ઉપાયરૂપ ધર્મમાં પ્રથમ
વિધિ સમ્યકદર્શન છે. મિથ્યારુચિવાળો કહે કે પ્રથમ તત્ત્વજ્ઞાન સમજાય નહિ. પ્રથમ તો વ્રત, તપ, દાન–પૂજાદિ
કરો તો તેનાથી લાભ થાય તો એમ માનનારને પુણ્યનાં ફળમાં શરીરરૂપ ગૂમડાં મળશે. મંદકષાયથી પુણ્ય
થાય પણ ધર્મ ત્રણકાળમાં ન થાય. પુણ્ય છોડી પાપમાં જવાની વાત નથી, અહીં તો પુણ્યની મર્યાદા સમજાવે
છે. ધર્મીને પણ પૂર્ણ વીતરાગ ન થાય ત્યાં સુધી શુભરાગ–દયા, દાન, પૂજા ભક્તિના ભાવ આવે છે પણ
અંતરની દ્રષ્ટિમાં તેનો તે આદર કરતો નથી, અંતરમાં ઠરવા માટે તે મદદગાર છે એમ તે માનતો નથી.
સદાય અરૂપી જ્ઞાતા છે, દેહ, મન; વાણીથી જુદો જ છે; એમ ભેદ પાડીને અંતરમાં જા તો તેનું સાચું જ્ઞાન થાય.
અનેરાં છે. પુણ્ય–પાપની વૃત્તિ ઊઠે તે ઔદયિકભાવ છે. ત્રિકાળી સ્વભાવમાં તે નથી; પણ તે નવી નવી
મલિન પર્યાય છે. જેમ પાણીમાં ફટકડી નાખતાં મેલ નીચે બેસી જાય તેમ આત્મામાં અંતરજ્ઞાન સ્વભાવને
પકડનારી તીક્ષ્ણ દ્રષ્ટિ દ્વારા કર્મનો મેલ નીચે બેસી જાય એવી અંશે નિર્મળદશા થાય તેને ઔપશમિકભાવ કહે
છે. ઔપશમિકભાવ તે શ્રદ્ધા–સમ્યકદર્શન અને ચારિત્રની એક સમયની પર્યાય છે, તે ત્રિકાળી સ્વભાવમાં
નથી. તે અંશમાં આખો ત્રિકાળી સ્વભાવ આવી જતો નથી. જેમ સોનાની લગડીની વર્તમાન કુંડળ આદિ
અવસ્થા થઈ તે અવસ્થા કાંઈ આખું સોનું નથી. આત્મામાં અંતરદ્રષ્ટિ થતાં જ ઔપશમિકાદિ અનેક ભાવ
થાય તે અંશ છે તે આખો આત્મા નથી.
પ્રતિપક્ષી કર્મના અભાવની અપેક્ષા આવે છે એ ચાર ભાવ એક સમયની સ્થિતિના હોવાથી સમયે સમયે
પલટાય છે. આત્મા એ ચાર ભાવોથી અગમ્ય છે. એટલે કે એ ચાર ભાવના આશ્રયે ધ્રુવસ્વભાવ ન જણાય,
ભેદના લક્ષે અભેદ જાણી શકાય નહિ.
છોડી અંદર ધ્રુવસ્વભાવનું લક્ષ કરે તો સમ્યકદર્શન થાય એમ અહીં કહેવા માગે છે.