PDF/HTML Page 1 of 25
single page version
PDF/HTML Page 2 of 25
single page version
રોગોત્પત્તિ પ્રસંગની ઉગ્ર વૈરાગ્યદશાને, કોઈ દુઃખ
કોઈ સત્ ઉપદેશના ધન્ય અવસરે જાગેલી પવિત્ર
અંર્ત–ભાવનાને સ્મરણમાં રાખજે. નિરન્તર
PDF/HTML Page 3 of 25
single page version
૮) ને તે જ દિવસે તેમના પોતાના નવા મકાનમાં પૂ. ગુરુદેવને પ્રવચન કરવાની વિનંતી હોવાથી સવારનું
વ્યાખ્યાન તેમને ત્યાં હતું.)
સમવસરણના મંદિરના શિખર ઉપર ધ્વજારોહણ વિધિ થયેલ તથા તે વખતે સમૂહ પૂજા થઈ હતી. પ્રવચન
પછી ભગવાનની વિશાળ રથ યાત્રા નીકળી હતી. વનમાં અભિષેક પૂજન ભક્તિ વગેરેનો ખાસ કાર્યક્રમ
હતો.
નાદ સહિત આવીને બધા મુમુક્ષુઓ દ્વારા શાસ્ત્રની પૂજા–ભક્તિ કરવામાં આવેલ.
PDF/HTML Page 4 of 25
single page version
આત્માનું ખરૂં જીવન શું છે તે શ્રી અમૃતચંદ્રાચાર્ય દેવ
સગવડતા (અનુકૂળતા) એ રાજી થવું તેમાં જીવવું અને અગવડતાએ ખેદ
ચૈતન્યભાવમાં (જ્ઞાયકભાવમાં) તન્મય રહીને
સ્તુતિમાં કહ્યું છે કે–હે ભગવાન!
જીવનનું કારણ છે. આવી ચૈતન્યભાવ પ્રાણને ધારણ કરનારી જીવત્વ
PDF/HTML Page 5 of 25
single page version
શ્રી સમયસાર ગાથા–૪૧૨ ના કલશ ૨૪૦ કહ્યું છે કે :–
स्तत्रैवस्थितिमेतियस्तमनिशं ध्यायेच्य तं चेतति ।
तस्मिन्नैव निरंतरं विहरति द्रव्यान्तराण्यस्पृशन्,
सोऽवश्यं समयस्यसारमचिरान्नित्योदयंविंदति ।। २४०।।
(૬) કેવો છે તે (સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવ) ય:=જે સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવ
(૭) તત્ર=શુદ્ધ ચૈતન્યમાત્ર વસ્તુ વિષે
(૮) એવ=એકાગ્ર થઈ કરી
(૯) સ્થિતિમ્ એતિ=સ્થિરતા કરે છે,
(૧૦) ચ=તથા તં=શુદ્ધ સ્વરૂપને–(અનિશંધ્યાયેત્=) નિરંતરપણે અનુભવે છે. (
થાય એવો નિયમ બતાવ્યો.
શ્રી સમયસાર કલશ ટીકામાં તો સ્થાનેસ્થાને ‘જ’ અને ‘સર્વથા’ શબ્દો વાપરવામાં આવ્યાં છે.
PDF/HTML Page 6 of 25
single page version
(દ્રવ્યાંતરાણિ અસ્પૃશન્) જેટલા કોઈ કર્મના ઉદયથી નાના પ્રકારની અશુદ્ધ પરિણતિ છે તે સર્વથા છોડતો
થકો. (યઃદૃજ્ઞપ્તિ વૃત્યાત્મક:–) દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર સર્વસ્વ જેને એ પ્રમાણે છે. (મોક્ષપથ:–) તેને શુદ્ધસ્વરૂપે
પરિણમતાં સકલ કર્મ ક્ષય થાય છે; (એક=) સમસ્ત વિકલ્પથી રહિત છે (નિયતં=) દ્રવ્યાર્થિક દ્રષ્ટિએ જોતાં
જેવો છે તેવો છે, તેમાં હીન રૂપ નથી. અધિક નથી.
સિદ્ધ થયું કે–વ્યવહાર મોક્ષમાર્ગ અશુદ્ધ પરિણતિરૂપ દ્રવ્યાંતર છે, તેનાથી મોક્ષ થતો નથી; માટે તે છોડવા
યોગ્ય છે; તે કરતાં કરતાં મોક્ષમાર્ગ કે મોક્ષ થાય એ શ્રદ્ધા અસત્ય હોવાથી છોડવા જેવી છે.
અનુભવ જ મોક્ષમાર્ગ છે.
પણાવડે (અર્થાત્ પરિણામીપણા વડે) તન્મય પરિણામવાળો (દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રમય પરિણામવાળો)
થઈને દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રમાં જ વિહર, તથા જ્ઞાનરૂપ એકને જ અચલપણે અવલંબતો થકી, જેઓ જ્ઞેયરૂપ
હોવાથી ઉપાધિસ્વરૂપ છે એવાં સર્વ તરફથી ફેલાતાં સમસ્ત પરદ્રવ્યોમાં જરાપણ ન વિહર.”
અમૃતચંદ્ર આચાર્યની આજ્ઞા છે.
સમયસારમાં પણ ઠેક–ઠેકાણે એક જ મોક્ષમાર્ગ છે અને બે કે ત્રણ મોક્ષમાર્ગ નથી, એવી શ્રદ્ધા કરાવી છે.
PDF/HTML Page 7 of 25
single page version
‘×× પ્રાણીઓને ભેદરૂપ વ્યવહારનો પક્ષ તો અનાદિ કાળથી જ છે. અને એનો ઉપદેશ પણ બહુધા
૧.
પણ વ્યવહારના આશ્રયે ધર્મ થતો નથી તેથી તે આશ્રય કરવા યોગ્ય નથી એવું તેના હેયપણાનું જ્ઞાન પણ એકી
સાથે હોવું જોઈએ
PDF/HTML Page 8 of 25
single page version
ભાવો થાય.
“અહીં, વ્યવહારનય પર્યાયાઆશ્રિત હોવાથી, સફેદ રૂનું બનેલું વસ્ત્ર જે કસુંબા વડે રંગાયેલું છે એવા
એવા જીવના ઔપાધિક ભાવોને અવલંબીને પ્રવર્તતો થકો, (તે વ્યવહારનય) બીજાના ભાવને બીજાનો કહે છે;
परभावस्य कर्तात्मा मोहोऽयं व्यवहारिणाम् ।। ६२।।
PDF/HTML Page 9 of 25
single page version
આત્મા અર્થાત્ ચેતનદ્રવ્ય પરભાવસ્ય કહેતાં જ્ઞાનાવરણાદિ કર્મોને કરે છે એવું જાણપણું તે
પરદ્રવ્યસ્વરૂપ સમસ્ત અંતરંગ કર્મને પણ–બન્ને કર્મો પરદ્રવ્યસ્વરૂપ હોઈને તેમનામાં તફાવત નહિ હોવાથી–
કરે છે, એવો વ્યવહારી જીવોનો વ્યામોહ (ભ્રાંતિ, અજ્ઞાન) છે.”
મૂઢતા વર્તે છે.)
નહિ હોઈને કરે છે–એમ તેઓ માને છે, તેથી (તેઓનું એમ માનવું) તે વ્યવહારીનો વ્યામોહ–મૂઢતા છે.”
વ્યવહારે તો આત્મા પરદ્રવ્યનું કરી શકે છે એમ માનવું તે વ્યવહારીઓનો વ્યામોહ છે એમ અહીં સમજાવ્યું છે.)
છે, મોક્ષનું કારણ નથી.
પોતે બંધનું જ કારણ છે. મોક્ષનું કારણ નથી, વિકાર રૂપ છે.
PDF/HTML Page 10 of 25
single page version
અનિષ્ટ છે, ઘાતક છે તેથી વિષય કષાયની માફક ક્રિયારૂપ ચારિત્ર નિષેધ્ય છે.”
હોવાથી) તે કરતાં કરતાં નિશ્ચયધર્મ થશે એમ જે માને છે તે વ્યવહારથી વિમોહિત છે. વ્યવહાર સાધનનો
અર્થ એટલો જ છે કે–જીવ જ્યારે તેને ઓળંગી જઈ શુદ્ધતા પ્રગટ કરે છે ત્યારે તેને (ભૂત નૈગમનયે) નિમિત્ત
કહેવામાં આવે છે. છતાં વ્યવહાર કરતાં કરતાં નિશ્ચયધર્મ થાય એમ માનનાર વ્યવહારને જ નિશ્ચય માને છે.
સહિત કહે છે.
‘પ્રશ્ન:– જ્ઞાની હોવા છતાં વ્યવહારે પરદ્રવ્યને આત્મીય (પોતાના) કહેતાં શા કારણે તે અજ્ઞાની થઈ
PDF/HTML Page 11 of 25
single page version
પ્રૌઢ વિવેકવાળા નિશ્ચય (–નિશ્ચયનય) પર અનારૂઢ વર્તતા થકા, પરમાર્થ સત્ય ભગવાન સમયસારને
દેખતા–અનુભવતા નથી.”
ચાલ્યું આવે છે. વ્યવહારથી શુદ્ધતા થાય એ માન્યતા તો મિથ્યા છે અને જ્યાં સુધી તે માન્યતા જીવ છોડે
નહિ ત્યાં સુધી તેનો શુભભાવ પ્રત્યેનો મમકારરૂપ મિથ્યા અહંકાર શી રીતે વિલય થાય? કદી ન થાય. (આ
ભાવનું કથન શ્રી સમયસાર ગા. ૧૧ ના ભાવાર્થમાં આપ્યું છે. જે ઉપર પારા ૪૪ માં આપેલ છે.)
અનુભવ થતો નથી.
નિજ ત્રિકાળી શુદ્ધાત્મ તરફ પુરુષાર્થની ગતિ વળે છે અને સમ્યગ્દર્શન થાય છે એટલે કે આત્માનો અનુભવ
થાય છે. શ્રી સમયસાર ગા. ૪૩ માં ‘નિશ્ચયવાદીને જ’ પરમાર્થવાદી (સત્યાર્થવાદી) કહ્યા છે, બીજાને નહીં–
વ્યવહારવાદીઓને નહીં. શ્રી સમયસાર ગા. ૩૨૪–૩૨૭ ની ટીકામાં જ્ઞાનિઓને ‘નિશ્ચય પ્રતિબદ્ધ’ અર્થાત્
નિશ્ચયના જાણનારા કહ્યા છે અને ગા. ૪૧૩ માં જ્ઞાનીઓને પ્રૌઢ વિવેકવાળા નિશ્ચય (નય ઉપર આરૂઢ કહ્યા
છે. નિશ્ચયવાદી અને નિશ્ચયાભાસી વચ્ચે મહાન અંતર છે એ ખ્યાલમાં રાખવા યોગ્ય છે.)
PDF/HTML Page 12 of 25
single page version
આ
PDF/HTML Page 13 of 25
single page version
આત્મદ્રવ્ય માને છે. તેઓ જીવદ્રવ્યનું–તત્ત્વનું અજીવ દ્રવ્યથી–તત્ત્વથી ભેદજ્ઞાન કરતા નથી તોપછી તેમને જીવ
અને આસ્રવનું સમયસાર ગા.–૬૯–૭૦ માં કહ્યા પ્રમાણેનું ભેદજ્ઞાન તો થાય જ નહીં તેનું કારણ એ છે કે
તેઓ આત્મા અને આસ્રવ એ બન્નેનો તફાવત અને ભેદ જાણતા નથી.
નીચેના શબ્દોમાં સમજાવ્યું છે:–
નામનો માર્ગ તેને દૂરથી છોડીને અશુદ્ધાત્મ પરિણતિરૂપ ઉન્માર્ગનો જ આશ્રય કરે છે. આથી નક્કી થાય છે કે
અશુદ્ધનયથી અશુદ્ધ આત્માની પ્રાપ્ત જ થાય છે” ૧૯૦.
વ્યવહારનયમાં અવિરોધપણે મધ્યસ્થ રહે એટલે કે વ્યવહારનયના અને તેના વિષયના તેઓ જ્ઞાતાદ્રષ્ટા
વ્યવહારે રહે છે પણ તે આશ્રય કરવા યોગ્ય છે એમ તેઓ માનતા નથી. ટૂંકામાં કહીએ તો જેમ શ્રી
સમયસારમાં જ્ઞાનીઓને વ્યવહારના જ્ઞાતા–દ્રષ્ટા કહ્યા છે, પણ તેના કર્તા–ભોક્તા કે તેના સ્વામી કહ્યા નથી.
તે જ સિદ્ધાંત અહીં કહ્યો છે.
ખંખેરી નાખીને ‘શુદ્ધજ્ઞાન જ એક હું છું’–એમ અનાત્માને છોડીને આત્માને જ આત્મપણે ગ્રહીને પરદ્રવ્યથી
વ્યાવૃત્ત (ભિન્ન) પણાને લીધે આત્મારૂપી જ એક અગ્રમાં ચિંતાને રોકે છે. તે એકાગ્ર ચિંતાનિરોધક (–એક
વિષયમાં વિચારને રોકનારો આત્મા) તે એકાગ્ર–ચિંતાનિરોધના સમયે ખરેખર શુદ્ધાત્મા હોય છે. આથી
નક્કી થાય છે કે શુદ્ધનયથી જ શુદ્ધ આત્માની પ્રાપ્તિ થાય છે.” ૧૯૧.
જાણવું જે વ્યવહારનયનું અવિરોધપણું છે મધ્યસ્થ રહેવું એટલે માત્ર તેના જ્ઞાતા–દ્રષ્ટા રહેવું–સ્વાધીન થવું.
મુજબ) વ્યવહારનયથી મોહ ઉપજ્યો છે, એમ સમજવું.
PDF/HTML Page 14 of 25
single page version
રહે તેવા જીવોને ‘વ્યવહાર મોહિત હૃદય’ ધરાવનારા કહ્યા છે.
હોવાથી નીચે આપવામાં આવ્યું છે. તેઓ કહે છે કે:–
એવો છે કે ચારિત્રની આંશિક પણ શુદ્ધિ વગરના–હઠવાળા મહાવ્રત–અણુવ્રત, પડિમા–ભક્તિ–પૂજા–દાનાદિરૂપ
અજ્ઞાનીના શુભભાવ તેને એકાંતપણે સાધી મોક્ષમાર્ગ દર્શાવે છે એમ કહ્યું છે. વ્યવહાર કરતાં કરતાં નિશ્ચય
થાય એમ કહો કે આગમઅંગને એકાંતપણે સાધી મોક્ષમાર્ગ દર્શાવે છે–એમ કહો એ બંન્ને એક જ ભાવસૂચક
છે.)
પુદ્ગલાકાર આત્માની અશુદ્ધ પરિણતિરૂપે પરિણામ છે. એટલે કે તેઓ મહાવ્રત–અણુવ્રત આદિ રાગભાવ અને
દ્રવ્યકર્મ ને અજ્ઞાની વ્યવહાર કહે છે. શુદ્ધપરિણતિ જે વ્યવહાર છે તેને અજ્ઞાની સ્વીકારતા નથી.
પંચાસ્તિકાય ગા. ૧પ૯ ની ટીકામાં ભિન્ન સાધ્ય–સાધન ભાવવાળો વ્યવહારનય કહેવામાં આવે છે. ભિન્ન સાધન
કહો કે બાહ્ય નિમિત્ત કહો–બન્ને એક જ છે.
PDF/HTML Page 15 of 25
single page version
કરણી અજ્ઞાનભાવ રાક્ષસકી પુરી હૈ
કરણી પ્રગટ માયા મિસરી કી છુરી હૈ
કરણી કી વોટ જ્ઞાનભાવ દુતિ દુરી હૈ
કરણી સદૈવ નિહચૈ સ્વરૂપ બુરી હૈ
પ્રમાણમાં નહીં કેમકે તેઓ બાહ્ય નિમિત્તરૂપ છે.
PDF/HTML Page 16 of 25
single page version
શકે છે. પણ ઉત્કર્ષણ ઉદયાવલિની બહાર રહેલા સમસ્ત કર્મપરમાણુઓનું થઈ શકતું હોય એમ નથી. ઉત્કર્ષણ
થવા માટે નિયમ ઘણા છે અને અપવાદ પણ ઘણા છે પરંતુ ટૂંકામાં એક એ નિયમ કરી શકાય છે કે જે
પરમાણુઓની ઉત્કર્ષણને યોગ્ય શક્તિ સ્થિતિ બાકી છે અને તેઓ ઉત્કર્ષણના યોગ્ય સ્થાનમાં રહેલાં છે.
તેઓનું જ ઉત્કર્ષણ થઈ શકે છે, અન્યનું નહિ. જો આપણે આ નિયમોને ધ્યાનમાં રાખીને વિચાર કરીએ તો
પણ એજ વાત નક્કી થાય છે કે જે પરમાણુ ઉત્કર્ષણને યોગ્ય ઉક્ત યોગ્યતા યુક્ત છે તેઓ જ જીવ
પરિણામોને નિમિત્ત કરીને ઉત્કર્ષિત થાય છે. તેમાં પણ તે સર્વ પરમાણુ ઉત્કર્ષિત થતાં હોય એમ પણ નથી.
પરંતુ જેમાં વિવક્ષિત સમયમાં ઉત્કર્ષિત થવાની યોગ્યતા હોય છે તે વિવક્ષિત (ખાસ; અમુક) સમયમાં
ઉત્કર્ષિત થાય છે અને જેમાં દ્વિતીય આદિ સમયોમાં ઉત્કર્ષિત થવાની યોગ્યતા હોય છે તે દ્વિતીય આદિ
સમયોમાં ઉત્કર્ષિત થાય છે. એ જ નિયમ અપકર્ષણ આદિ માટે પણ જાણી લેવો જોઈએ.
વ્યક્તિ સ્થિતિ (–એ જાતનો પ્રગટ સ્થિતિબંધ, ૧) પડવાની યોગ્યતા હોય છે તે સમયે તેમાં તેટલી
વ્યક્તિસ્થિતિ પડે છે અને બાકીની શક્તિ સ્થિતિ રહી જાય છે એમાં સંદેહ નથી. પણ એ પરમાણુઓને
પોતાની વ્યક્તિસ્થિતિ કે શક્તિસ્થિતિના કાળ સુધી કર્મરૂપે નિયમથી (નિશ્ચયથી) રહેવું જ જોઈએ અને જો
તેઓ એટલા કાળસુધી કર્મરૂપે નથી રહેતાં તો તેનું કારણ તેઓ સ્વયં કદાપિ નથી, (અને) અન્ય જ છે એવું
માની શકાતું નથી, કેમકે એવું માનવાથી એક તો કારણમાં કાર્ય કથંચિત્ સત્તારૂપે અવસ્થિત રહે છે એ
સિદ્ધાંતનો અપલાપ
આવે છે ત્યારે પ્રત્યેક કાર્ય સ્વકાળે જ થાય છે એ જ સિદ્ધાંત ચોક્કસ ઠરે છે. આ દ્રષ્ટિથી અકાળમરણ અને
અકાળપાક જેવી વસ્તુને કોઈ સ્થાન મળતું નથી. અને જ્યારે તેનો અતર્કિતોપસ્થિત
PDF/HTML Page 17 of 25
single page version
આ નિશ્ચય અને વ્યવહારના આલ બનવડે વ્યાખ્યાન કરવાની વિશેષતા છે. એથી વસ્તુસ્વરૂપ બે પ્રકારનું
થઈ જાય છે એમ નથી.
નક્ષત્રલોકને એક કરવાની છે. એ પણ અમે જાણ્યું છે પણ એનાથી પ્રત્યેક કાર્ય પોતપોતાના ઉપાદાન
અનુસાર સ્વકાળને પ્રાપ્ત થવાની જ થાય છે એ સિદ્ધાંતનો વ્યાઘાત કયાં થાય છે. અને આ સિદ્ધાંતને સ્વીકારી
લેવાથી ઉપદેશાદિની વ્યર્થતા પણ ક્યાં પ્રમાણિત થાય છે? સર્વ કાર્ય–કારણ પદ્ધતિથી પોતપોતાના કાળમાં
થતાં રહે છે અને થતા રહેશે.
પરિપાકનો સ્વકાળ આવવાથી ભગવાનનો ઉપદેશ સ્વીકારીને જેઓએ પુરુષાર્થ કર્યો તે જ કે અન્ય સર્વ
પ્રાણી?
વિચાર કરો. જો નિમિત્તોમાં પદાર્થોની કાર્ય નિષ્પાદનક્ષમ (કાર્યને સારી રીતે પૂર્ણ કરવા સામર્થ્યરૂપ)
યોગ્યતાનો સ્વકાળ આવ્યા વિના એકલા જ અનિયત સમયમાં કાર્યને ઉત્પન્ન કરવાનું સામર્થ્ય હોય તો
ભવ્ય–અભવ્યનો વિભાગ સમાપ્ત થઈ, સંસારનો અંત કયારનો થઈ ગયો હોત.
સમયે ઊગવા–આથમવા આદિ ઉદાહરણોને ઉપસ્થિત કરીને કે શાસ્ત્રોમાં વર્ણવેલા કેટલાક ભવિષ્યના કથન
સમ્બન્ધી ઘટનાઓને ઉપસ્થિત કરીને એકાન્ત નિયતિનું સમર્થન કરવા માગે છે તેઓની તે વિચારધારા
કાર્યકારણ પરમ્પરા અનુસાર તર્કમાર્ગનું અનુસરણ નથી કરતી, તેથી તે ઉદાહરણ પોતાનામાં બરાબર હોવા
છતાં પણ આત્મપુરુષાર્થને જાગૃત કરવામાં સમર્થ થઈ શકતા નથી, પંડિત પ્રવર બનારસીદાસજીના જીવનમાં
એવો એક પ્રસંગ ઉપસ્થિત થયો હતો. તેઓ તેનું ચિત્રણ (ચિતાર) કરતા થકા સ્વયં પોતાના કથાનકમાં કહે
છે કે– “કરણીકા રસ જાન્યો નહિ નહિ જાન્યો આતમ સ્વાદ; ભઈ બનારસિકી દશા જથા ઊંટ કૌ પાદ.” પણ
એટલા માત્રથી બીજા વિચારવામાં મનુષ્ય જો પોતાના પક્ષનું સમર્થન કરવા માગે તો તેનું એમ કરવું કોઈ
પણ હાલતમાં ઉચિત કહી શકાતું નથી, કેમકે તેમની વિચારધારા કાર્યોત્પત્તિ સમયે નિમિત્તનું શું સ્થાન છે તે
નિર્ણય કરવાની ન હોવાથી ઉપાદાનને ઉપાદાનકારણ ન રહેવા દેવાની છે. માલૂમ નથી કે તેઓ ઉપાદાન અને
નિમિત્તનું કયું લક્ષણ કરી આ વિચારધારાને પ્રસ્તુત (–પ્રાપ્ત; નિષ્પન્ન) કરી રહ્યા છે. તેઓ પોતાના
સમર્થનમાં કર્મસાહિત્ય અને દર્શન ન્યાય સાહિત્યના અનેક ગ્રન્થોનાં નામ લેવાનું પણ ચૂકતા નથી, પરંતુ
તેઓ એકવાર આ ગ્રંથોના આધારે એ તો નક્કી કરે કે એમાં ઉપાદાન કારણ અને નિમિત્ત કારણનાં એ
લક્ષણ કરવામાં આવ્યાં છે. પછી એ લક્ષણોની સર્વત્ર વ્યાપ્તિ બેસાડતાં તત્ત્વનો નિર્ણય કરે. અમને વિશ્વાસ છે
કે તેઓ જો આ પ્રક્રિયા (શૈલી) નો સ્વીકાર કરી લે તો તત્ત્વ નિર્ણય થવામાં વિલંબ થાય નહીં.
PDF/HTML Page 18 of 25
single page version
નિમિત્તકારણ ઉપાદાન કારણમાં રહેલી યોગ્યતાની પરવા કર્યા વિના તે સમયે ઉપાદાન દ્વારા નહિ થવાવાળા
કાર્યને કરી શકે છે તો તે મુક્તજીવને સંસારી પણ બનાવી શકે છે. અમને વિશ્વાસ છે કે તેઓ આ તર્કના
મહત્વને સમજશે. કોઈ કોઈ ઠેકાણે નિમિત્તને કર્તા કહેવામાં આવેલ છે અને કોઈ કોઈ ઠેકાણે તેને કર્તા ન
કહીને પણ એના ઉપર કર્તૃત્વધર્મનો આરોપ કરવામાં આવે છે એ અમે માનીએ છીએ પણ ત્યાં તે એ અર્થમાં
કર્તા કહેવામાં આવે છે જે અર્થમાં ઉપાદાનકર્તા હોય છે કે અન્ય અર્થમાં? જો આપણે આ તફાવતને સારી
રીતે સમજી લઈએ તો પણ તત્ત્વની ઘણી રક્ષા થઈ શકે છે.
કથન) ક્્યાં છે તે અમે હજી સુધી સમજી શક્્યા નથી. જો કોઈ કાર્યોત્પત્તિના સમયે ‘જે બલાધાનમાં નિમિત્ત
હોય છે તે કર્ત્તા’ એવી રીતે નિમિત્તમાં કર્તૃત્વનો ઉપચાર કરીને નિમિત્તને કર્ત્તા કહેવા ઈચ્છે છે જેમ કે અનેક
સ્થળે શાસ્ત્રકારોએ ઉપચારથી કહ્યું પણ છે તો એનો કોઈ નિષેધ પણ કરતા નથી. કાર્યોત્પત્તિમાં અન્ય દ્રવ્ય
નિમિત્ત છે એનો તો કોઈએ અસ્વીકાર કર્યો નથી. એટલું અવશ્્ય છે કે મોક્ષમાર્ગમાં સ્વાવલંબનની મુખ્યતા
હોવાથી કાર્યોત્પાદનમાં સમર્થ પોતાની યોગ્યતાની સાથે પુરુષાર્થને જ પ્રશ્રય (–આશ્રય સ્થાન, આધાર)
દેવામાં આવેલ છે અને પ્રત્યેક ભવ્ય જીવને એ અનુપચરિત અર્થનો આશ્રય લેવાની મુખ્યતાથી ઉપદેશ
દેવામાં આવે છે.
પણ જો આ જીવ અંદરથી પરનું અવલંબન છોડી શ્રદ્ધા, જ્ઞાન અને ચર્યારૂપ પોતાનું અવલંબન સ્વીકાર કરી
લે તો તેને સંસારથી પાર થવામાં વાર લાગે નહિ.
પર્યાયોની ક્રમાભિવ્યક્તિને (ક્રમે થતી પ્રગટતાને) બતાવવા માટે સ્વીકારેલ છે અને ‘નિયમિત’ શબ્દ પ્રત્યેક
પર્યાયનો સ્વકાળ પોત પોતાના ઉપાદાન અનુસાર નિયમિત છે એમ બતાવવા માટે કહેવામાં આવેલ છે.
પર્યાયથી બંધાયેલી ન હોતાં પોતાનામાં સ્વતંત્ર છે એ બતાવવા માટે અહીં અમે ‘ક્રમનિયમિત’ શબ્દનો
પ્રયોગ કર્યો છે. શ્રી અમૃતચંદ્રાચાર્યે સમયસાર ગાથા ૩૦૮ આદિની ટીકામાં ‘ક્રમનિયમિત’ શબ્દનો પ્રયોગ
આ જ અર્થમાં કર્યો છે, કેમકે તે પ્રકરણ સર્વવિશુદ્ધજ્ઞાનનું છે. સર્વવિશુદ્ધ જ્ઞાન કેમ પ્રગટ થાય એ બતાવવા
માટે સમયસારની ગાથા ૩૦૮ થી ૩૧૧ સુધીની ટીકામાં મીમાંસા કરતા થકા આત્માનું અકર્તાપણું સિદ્ધ
કરવામાં આવ્યું છે, કેમકે
PDF/HTML Page 19 of 25
single page version
એમ તે ગાથામાં બતાવવાનું પ્રયોજન છે. જ્યારે આ જીવને એમ નિશ્ચય થાય છે કે પ્રત્યેક પદાર્થ પોતપોતાના
ક્રમનિયમિતપણાથી પરિણમે છે માટે પરનું તો કાંઈ પણ કરવાનો મારામાં અધિકાર નથી જ. મારી પર્યાયમાં
પણ હું કાંઈ ફેરફાર કરી શકું છું એ વિકલ્પ પણ શમન કરવા યોગ્ય છે. ત્યારે આ જીવ નિજ આત્માના
સ્વભાવ સન્મુખ થઈને જ્ઞાતા દ્રષ્ટારૂપે પરિણમન કરતો થકો પોતાને પરનો અકર્ત્તા માને છે અને ત્યારે જ
તેણે ‘ક્રમનિયમિત’ ના સિદ્ધાંતનો પરમાર્થરૂપે સ્વીકાર કર્યો એમ કહી શકાય છે.
ત્યારે જ થઈ શકે છે કે જ્યારે તે અંતરથી ‘ક્રમનિયમિત’ ના સિદ્ધાંતનો સ્વીકાર કરી લે. માટે મોક્ષમાર્ગમાં
આ સિદ્ધાંતનું બહુ જ મોટું સ્થાન છે એમ પ્રકૃતમાં (–અસલી વાસ્તવિક; યથાર્થરૂપમાં અહીં) જાણવું જોઈએ.
કારણ કે જેમ સુવર્ણને કંકણ આદિ પરિણામો સાથે તાદાત્મ્ય છે તેમ સર્વ દ્રવ્યોને પોતપોતાના પરિણામો સાથે
તાદાત્મ્ય છે. આમ જીવ પોતાના પરિણામોથી ઊપજતો હોવા છતાં એને અજીવની સાથે કાર્ય–કારણભાવ
સિદ્ધ થતો નથી, કારણ કે સર્વ દ્રવ્યોને અન્ય દ્રવ્યો સાથે ઉત્પાદ્ય–ઉત્પાદકભાવનો અભાવ છે; અને એક દ્રવ્યને
બીજા દ્રવ્ય સાથે કાર્ય–કારણભાવ સિદ્ધ ન થવાથી અજીવ જીવનું કર્મ છે એમ સિદ્ધ થતું નથી અને અજીવને
જીવનું કર્મત્વ સિદ્ધ ન થવાથી કર્તા–કર્મ પરનિરપેક્ષ સિદ્ધ થાય છે અને કર્તા–કર્મ પર નિરપેક્ષ સિદ્ધ થવાથી
જીવ અજીવનો કર્તા સિદ્ધ થતો નથી, માટે જીવ અકર્તા છે એ વ્યવસ્થા બની જાય છે.
શ્રી સદ્ગુરુએ કહ્યો છે એવા નિર્ગં્રથ માર્ગનો સદાય આશ્રય રહો, હું
ચૈતન્યસ્વરૂપ અવિનાશી એવો હું આત્મા છઉં.–એમ આત્મભાવના કરતાં
PDF/HTML Page 20 of 25
single page version
પુણ્ય–પાપ બેઉ જ્ઞાનસ્વભાવના વિરોધી છે, દુઃખના કારણ છે, પુણ્યની રુચિવાળાને આ વાત બેસતી નથી,
પણ જ્યારે નિત્યાનંદ પવિત્ર સુખદાતા મારો સ્વભાવ છે. અને આસ્રવો પુણ્યપાપ ખરેખર દુઃખ છે ઉપાધિ છે
એ જાણતાં જ સ્વભાવની રુચિવડે અંતરથી તેની રુચિ છૂટે છે. એટલું જાણવા માત્રથી જ અનંતસંસારનું
કારણ મિથ્યાત્વ ટળી જાય છે.
છે છતાં ચારિત્રની નબળાઈ છે, તેના કારણે ગૃહસ્થ દશામાં રહે છે, શુભાશુભ ભાવ થવા છતાં તે આકૂળતા
ઉપજાવનારા ભાસે છે. ચોથા ગુણસ્થાને ૧૨ પ્રકારનો અસંયમ છે, ક્રોધાદિ સર્વ કષાયનો અભાવ કર્યો નથી
છતાં રુચિ તો અંતરમાં શુદ્ધ ચિદાનંદ સાક્ષી ઉપર છે તેથી તે બહારમાં કે રાગાદિ આસ્રવોમાં ઊભો નથી પણ
જ્યાં અંતરની રુચિ છે ત્યાં જ ઊભો છે, ક્ષણે–ક્ષણે સંસારને તોડી સ્વભાવમાં વૃદ્ધિ ભાળે છે.
ચોરાસીના ચક્કરમાં હાથ નહિ આવે. સમકિતને સોંઘુ બતાવે તેથી શું એક લાખનો હિરો પાંચ પૈસામાં કાંઈ
મળી જાય? તેની પૂરેપૂરી કીંમત દેવી પડે છે તેમ આત્મામાં તીવ્ર જિજ્ઞાસા પૂર્વક અપૂર્વ પ્રયત્ન કરવો પડે છે.