PDF/HTML Page 1 of 21
single page version
PDF/HTML Page 2 of 21
single page version
દેહથી ભિન્ન ચિદાનંદ તત્ત્વને સમ્યક્ પ્રકારે જાણીને તેની જે ભાવના
૯૯ માં કહે છે કે:–
संभावयति तस्यैव सफलं जन्म संसृतौ ।।
ભિન્ન ચિદાનંદ સ્વરૂપનું ભાન કર્યું છે, તે ઉપરાંત કાયાથી ઉપેક્ષિત થઈને
વારંવાર અંતરમાં શુદ્ધાત્માની સન્મુખ થઈને તેની ભાવના ભાવે છે, તે
ધર્માત્માનો અવતાર સફળ છે. તેણે જન્મીને આત્મામાં મોક્ષનો ધ્વનિ
પ્રગટાવ્યો, આત્મામાં મોક્ષના રણકાર પ્રગટ કર્યાં...તેથી તેનો જન્મ સફળ છે.
અજ્ઞાનપણે તો અનંત અવતાર કર્યા તે બધા નિષ્ફળ ગયા, તેમાં આત્માનું
કાંઈ હિત ન થયું. આ અવતારમાં ચિદાનંદ સ્વરૂપ આત્માનું ભાન કરીને
આત્માનું હિત કર્યું તેથી ધર્મીનો અવતાર સફળ છે.
PDF/HTML Page 3 of 21
single page version
મોકલવા યોગ્ય કરશો. તે તારીખ સુધીમાં જો આપના લવાજમની રકમ નહિ જ આવે તો
લવાજમની રકમ સાથે રૂા. ૪/૬ર નું વી. પી. કરવામાં આવશે જે સ્વીકારી લેવા વિનંતિ છે.
મનીઓર્ડર ખર્ચ રૂા. ૦–૧પ નયા પૈસા આવે છે, જ્યારે વી. પી. ખર્ચ રૂા. ૦–૮૦ નયા પૈસા
થાય છે એટલે મ. ઓ. થી જ આપનું લવાજમ મોકલી આપશો એવી આશા છે.
અર્થાત્ પર્યુષણ પર્વ તરીકે ઊજવાશે. આ દિવસો દરમિયાન દસલક્ષણ મંડળનું પૂજન. તેમજ
દસલક્ષણ ધર્મો ઉપર પૂ. ગુરુદેવના ખાસ પ્રવચનો થશે.
ચુંટાયેલા કાર્યવાહકોને પણ હાજર રહેવા વિનંતિ છે.
PDF/HTML Page 4 of 21
single page version
અર્હંત ભગવાન જેવા પોતાના શુદ્ધાત્માના જ્ઞાન વડે મિથ્યાત્વનો ક્ષય કરીને,
મોક્ષનો માર્ગ છે. આ જ એક, તીર્થંકર ભગવંતોએ પોતે અનુભવીને ભવ્યજીવોને
મોક્ષમાર્ગ ‘અદ્વૈત’ એટલે કે એક જ પ્રકારનો છે. તેમાં બીજો પ્રકાર નથી. જે અનંત
પ્રકારનો અભાવ છે, મોક્ષમાર્ગ એક જ છે. ત્રણેકાળને માટે, અને બધાય મુમુક્ષુઓને માટે
–હા; વર્તમાન સમ્યક્ અભિપ્રાયના જોરે ત્રણકાળના તીર્થંકરોનો નિર્ણય થઈ ગયો
નમસ્કાર હો શુદ્ધાત્મામાં પ્રવર્તેલા તે સિદ્ધોને, અને તેમણે સેવેલા મોક્ષમાર્ગને! અમે પણ
PDF/HTML Page 5 of 21
single page version
છે. માટે હે સિદ્ધપદના સાધક! પ્રથમ પ્રયત્ન વડે તું ભાવને જાણ. સમ્યગ્દર્શનાદિ ભાવોરૂપ મોક્ષમાર્ગ મહા
પ્રયત્ન વડે સિદ્ધ થાય છે. એક જગ્યાએ ગુરુ શિષ્યને કહે છે કે: હે શિષ્ય! ભગવાનની આજ્ઞામાં આળસ તને
ન હશો, અને ભગવાનની આજ્ઞા બહાર પ્રવર્તન તને ન હશો. હવે ભગવાનની આજ્ઞા શું છે? ભગવાનની
આજ્ઞા તો સ્વભાવ–સન્મુખ પ્રયત્ન કરવાની છે. સમ્યગ્દર્શન પણ પ્રયત્ન વગર થતું નથી. ચિદાનંદ સ્વભાવ
તરફના અપૂર્વ પ્રયત્નથી જ મોક્ષમાર્ગ સધાય છે. ક્રમનિયમિતપર્યાય છે માટે પુરુષાર્થ નથી–એમ નથી.
ક્રમનિયમિતનો નિર્ણય કરનાર જીવ પણ જ્ઞાનસ્વભાવની સન્મુખતાપૂર્વક જ તે નિર્ણય કરી શકે છે, ને તેમાં
સ્વસન્મુખ પ્રયત્ન આવી જ જાય છે.
સમ્યગ્દર્શનાદિ ભાવોને પ્રયત્નથી જાણ. એના વગર દ્રવ્યલિંગવડે કાંઈ પણ સાધ્ય નથી, એટલે કે સમ્યગ્દર્શન
વગર પંચમહાવ્રતાદિ પણ નિષ્ફળ છે, તેના વડે શિવપુરીમાં પહોંચાતું નથી, તે શિવપુરીનો માર્ગ નથી.
જ્ઞાન–ચારિત્રની જ મોક્ષમાર્ગ તરીકે ઉપાસના સર્વ અર્હંતોએ કરી છે, ને તે જ મોક્ષમાર્ગ ઉપદેશ્યો છે. માટે હે
જીવ! પુરુષાર્થવડે તું આવા મોક્ષમાર્ગને જાણ.
પંથને જાણ. મોક્ષનો પંથ દેહની ક્રિયામાં નથી, રાગમાં નથી, પણ સમ્યગ્દર્શનપ્રધાન એવું જે ભાવલિંગ તે જ
મોક્ષનો પંથ છે સર્વ ભાવોમાં સાર એવો જે શુદ્ધભાવ–એટલે સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્ર, તે જ પરમ હિતરૂપ
છે, એવા ભાવને હે પથિક! તું પ્રયત્નવડે સાધ. આવા શુદ્ધભાવ વગર રે જીવ! તેં અનંતવાર બાહ્યલિંગો
ગ્રહ્યાં ને છોડ્યાં. આચાર્યદેવ કરુણાથી કહે છે કે હે સત્પુરુષ! શુદ્ધભાવને જાણ્યા વગર આ સંસારમાં
પરિભ્રમણ કરતાં તે મનુષ્ય થઈને અનંતવાર નિર્ગ્રંથ રૂપ અને પંચમહાવ્રત અંગીકાર કર્યા ને છોડ્યા, છતાં
શુદ્ધભાવ વગર તારું કલ્યાણ ન થયું, ને તું ચાર ગતિમાં ભમતો જ રહ્યો. જે હિત સાધવા
PDF/HTML Page 6 of 21
single page version
દુઃખ પામ્યો. માટે હે જીવ! હવે તો સમ્યગ્દર્શન પ્રગટ કરીને તું જિનભાવના ભાવ!
સમ્યગ્દર્શનાદિની આરાધના કર.
દેવ પણ જેને ઉગારી ન શક્્યા, જેવા બહાર લઈ જવા માટે ઉપાડ્યા કે તેનું શરીર પારાની જેમ વેરવિખેર
થઈ ગયું; –એવા નરકના દુઃખ અનંતવાર જીવે ભોગવ્યા. તિર્યંચમાં ભૂંડ વગેરેને જીવતેજીવતાં આખા ને
આખા શેકી નાખે એવા એવા ભીષણ દુઃખો ભોગવ્યા; અજ્ઞાનથી જરાક પુણ્ય બાંધે ને હલકો દેવ થાય ત્યાં
દેવગતિમાં અપમાનાદિ ભયાનક દુઃખો ભોગવે છે. ધર્મનો અનાદર અને અધર્મનો આદર કરીને, કદાચ જરાક
પુણ્યથી દેવ થયો તો ત્યાં મોટા દેવોના હુકમથી હાથી–ઘોડાના રૂપ ધારણ કરવા પડે ને તેના ઉપર બીજા દેવો
સવારી કરે, એ જ રીતે મનુષ્યમાં પણ આત્મભાન વગર જીવ મહાદુઃખો પામ્યો. માટે હે જીવ! તું
જિનભાવના ભાવ! જિનભાવના એટલે શુદ્ધ આત્માની ભાવના. એ જિન ભાવનાની વાત હજી ઘણીવાર
(ગાથા ૬૮, ૭ર, ૮૮, ૧૩૦ વગેરેમાં) આવશે. આહા! જિનભાવના તેં સંસારના સર્વ દુઃખથી છૂટવાનો
ઉપાય છે; હે જીવ! તું જિનભાવના વગર ચાર ગતિના અનંત દુઃખ પામ્યો. માટે હવે તો જિનેશ્વરદેવના
માર્ગનું શરણ લઈને, ભગવાને કહેલા શુદ્ધાત્માની ભાવના ભાવ. શુદ્ધાત્માની વારંવાર ભાવના કરવી તેનું
નામ જિનભાવના છે, તેનાથી સંસારભ્રમણ છૂટીને મુક્તિ થાય છે.
જરાક અંદરના ભાવને તો તું જો! અંદર તો આકુળતાની મોટી આગ લાગી છે. જેમ જમીનની અંદર
(ઝરીયાની ખાણ વગેરેમાં) મોટી આગ લાગે તે બહારથી ન દેખાય, તેમ અંદરમાં આત્માના ભાન વગર
દુઃખની મોટી આગ લાગી છે, તે દુઃખને અજ્ઞાની દેખતો નથી, તો તેનાથી છૂટવાનો પ્રયત્ન ક્યાંથી કરે? અહીં
તો કહે છે કે હે સત્પુરુષ! હે શિવપુરીના પથિક! જિનભાવના વગર સંસારમાં એકાંતદુઃખ છે–એમ જાણીને
તેનાથી છૂટવા માટે તું જિનભાવના ભાવ.
અત્યારે આંકડાની ગણતરી પણ અઘરી પડે છતાં એટલા કાળના દુઃખો જીવે નરકમાં અનંતવાર ભોગવ્યા.
એક ક્ષણ પણ જ્યાં ચેન નથી તીવ્ર ભૂખ છતાં કરોડો અબજો વર્ષ સુધી અનાજનો કણ જ્યાં મળતો નથી,
દરિયાના પાણી પી જાઉં–એવી અત્યંત તૃષા છતાં પીવાના પાણીનું ટીપુ્રંય અબજો વર્ષ સુધી મળતું નથી, જ્યાં
ટાઢ કે તાપ એવા છે કે અહીં તેનો એક કણિયો આવે તો ઘણા માણસો મરી જાય! દુર્ગંધ એવી કે અહીં તેનો
કણિયો આવે તો તેની દુર્ગંધથી ઘણા યોજનના માણસો મરી જાય!–પણ જીવે એવા નરકના દુઃખો અનંતવાર
ભોગવ્યા. મરીને તે દુઃખથી છૂટવા માગે પણ આયુષ પૂરું થયા પહેલાં મરી ન શકે, એવા દુઃખો અસહ્યપણે
અનંતવાર ભોગવ્યાં. સમ્યગ્દર્શન વગર હે જીવ! તું આવા ભીષણ દુઃખો પામ્યો, માટે હવે તો સમ્યગ્દર્શનરૂપ
ભાવને ઓળખીને તેનો પ્રયત્ન કર.
PDF/HTML Page 7 of 21
single page version
કણીમાં અસંખ્ય શરીરો છે ને એકેક શરીરમાં અનંતા જીવો છે. તેમાં જન્મીને અનંતવાર અગ્નિમાં બફાયો.
ચિદાનંદ તત્ત્વને સાથે ને સાથે રાખીને ચારગતિમાં ભમ્યો પણ તેં તારા ચિદાનંદતત્ત્વને ઓળખ્યું નહીં.
એકેન્દ્રિય વગેરેમાં તો નરક કરતાં ય અનંતગણું દુઃખ છે. પાણીરૂપે જન્મ્યો ને ભાજીમૂળારૂપે પણ જન્મ્યો.
બાપુ! તારા દુઃખ તો તેં ભોગવ્યાં ને ભગવાને જાણ્યા. એવા દુઃખોથી છૂટવાના ટાણા હવે આવ્યા છે, માટે હવે
તું ઊંધી રહીશ મા! સમ્યગ્દર્શનાદિ ભાવોને ઓળખીને પ્રયત્નવડે તે પ્રગટ કરજે! અરે, તું જગતનો સાક્ષી
જ્ઞાનઆનંદથી ભરેલો, તે અજ્ઞાનથી સંસારની ચારગતિમાં આવા ભયાનક દુઃખને પામ્યો, હવે તો આત્માને
ઓળખીને તેની ભાવના ભાવ! હવે તો જિનમાર્ગનું શરણું લે! અગ્નિકાય પવનકાય કે વનસ્પતિકાયમાં
એકેન્દ્રિયપણે જન્મીને મહાદુઃખ પામ્યો. શાસ્ત્રોથી છેદાયો, અગ્નિથી બફાયો–કાચેકાચો ખવાયો,–એવા અનંત
પ્રકારના દુઃખો પામ્યો;–એક સમ્યગ્દર્શનરૂપી ભાવ વગર! સમ્યગ્દર્શનરૂપી જિનભાવના તે સર્વદુઃખોથી છૂટવાનો
પરમ ઉપાય છે. એકેન્દ્રિયમાંથી અનંતકાળે બહાર નીકળીને ત્રસકાય પામીને વિકલેન્દ્રિય થયો–ઈયળ, કીડી,
મકોડા વગેરેમાં અવતર્યો, ત્યાં પણ છેદાયો, ભેદાયો; ત્યાં મન નહિ, ચૈતન્યશક્તિ ઘણી હારી ગયેલો, ને મહા
દુઃખો પામ્યો. કદીક પંચેન્દ્રિય તીર્યંચ થયો તો ત્યાં પણ તીવ્ર વેદના, ભૂખ, તૃષા વગેરેના દુઃખ પામ્યો.
અનાદિકાળથી તેં દુઃખ–દુઃખ ને દુઃખ જ વેદ્યાં છે, સુખની કણિકા પણ તું પામ્યો નથી. તે દુઃખોથી છૂટવા અને
આત્માનું સુખ પામવા તું જિનભાવના ભાવ! આત્માને ભૂલીને રાગદ્વેષની મલિનતામાં રગદોળાઈને તું દુઃખ
પામ્યો અરે, આત્માની સન્મુખ થાઉં તો સમ્યગ્દર્શનાદિ થાય ને તો જ દુઃખોથી છૂટાય–એવી વાત પણ પ્રીતિથી
કદી સાંભળી નથી. માટે હવે અનંતકાળના દુઃખથી છૂટવાનો આ અવસર આવ્યો છે, હવે તો તે દુઃખથી
છૂટવાનો માર્ગ લે! ભાઈ! જેમાં દુઃખની ગંધ પણ નથી એવા આત્મસ્વભાવની રુચિ કર, પ્રીતિ કર, ઓળખાણ
કર–જેથી દુઃખોથી તારો છૂટકારો થાય.
આકસ્મિક, શારીરિક માનસિક અને સાહજિક–એટલે વિષયવાંછા વગેરેના તીવ્ર દુઃખો નિરંતર ભોગવી રહ્યો
છે. ચૈતન્યમાં શાંતિ અને પરમાત્મપદ પડ્યું છે તેના તરફ ઝૂકીને જિનભાવના ભાવે તો દુઃખનો નાશ થાય.
ચૈતન્યને ચૂકીને અનેક પ્રકારના વિષયોની વાંછા કરે પણ ઈષ્ટ વિષયો તો મળે નહિ, એટલે આકુળતાથી
દુઃખી દુઃખી થાય છે. પ્રથમ તો નવ માસ સુધી માતાના પેટમાં સંકોચાઈને રહ્યો તેમાં દુઃખ પામ્યો; કોઈને
માતા–પિતાનું દુઃખ, કોઈને સ્ત્રી–પુત્રનું દુઃખ, કોઈને શરીરનું દુઃખ, કોઈને મનનું દુઃખ–એમ બાહ્યવલણમાં
એકાંત દુઃખ, દુઃખ ને દુઃખ જ છે; અંતર વલણમાં જ સુખ છે. રાજાઓ પણ સુખી નથી, સુખી તો સંત–
ધર્માત્મા મુનિવરો છે. જિનભાવનાથી જેણે સમ્યગ્દર્શનાદિ પ્રગટ કર્યા છે તેઓ જ આ જગતમાં ખરેખર
ખરેખર સુખી છે. માટે હે ભાઈ! હવે તો તું જિનભાવના ભાવ, કે જેથી તારા ભવદુઃખનો નાશ થાય.
ઋદ્ધિવાળા દેવોને દેખીને અંતરમાં ઈર્ષાથી બળતરા થાય. અપ્સરા વગેરેનો વિયોગ થતાં દુઃખ થાય.
શુદ્ધભાવ–સમ્યગ્દર્શનાદિ પ્રગટ કર્યા વગર દ્રવ્યલિંગી સાધુપણું પાળે ને સ્વર્ગમાં જાય તો ત્યાં પણ આ જ
હાલત છે, વિષયોનો લોભી થઈને દુઃખમાં ઝૂલે છે, ચૈતન્યમાં ઝૂલનારા સંતો જ સુખી છે.
કરીશ. જે દ્રવ્યલિંગી થઈને પણ ઈર્ષાળુતા વગેરે અશુભભાવના ભાવે છે તે ઢોલકાં વગાડનાર હલકા દેવ–
વ્યંતર–ભૂતડાં
PDF/HTML Page 8 of 21
single page version
તીવ્ર કષાયને આધીન થઈને વ્રતાદિથી ભ્રષ્ટ થાય, સંઘમાં બીજા મુનિઓનો તથા ધર્માત્માનો અનાદર કરે તે
કુશીલ છે. સાધુ નામ ધરાવીને જે જ્યોતિષ–વૈદિક મંત્રવિદ્યા વગેરે સાધનથી આજીવિકા કરે, રાજાનો સેવક
થઈને રાજખટપટમાં ઉતરે–એને સંસક્ત કહે છે. જિનસૂત્રથી વિરુદ્ધ વર્તન કરે, ચારિત્રથી ભ્રષ્ટ વર્તે એવા
આળસુ ભ્રષ્ટ સાધુને અવસન્ન કહે છે; અને ગુરુની આજ્ઞા બહાર, મિથ્યા સ્વચ્છંદપૂર્વક એકલો વર્તે, જિનઆજ્ઞા
લોપે–એવા ભેષધારી સાધુ તે મૃગાચારી છે–આવા પંચવિધ કુસાધુઓ સમ્યગ્દર્શનાદિરૂપ જિનભાવનાથી ભ્રષ્ટ
થઈને અશુભભાવનાઓ ભાવે છે, તેઓ દુઃખને જ પામે છે. સાધુ વેષ ધાર્યો તેથી કાંઈ જિનભાવના વગર
સુખી થઈ જાય–એમ બનતું નથી. સમ્યગ્દર્શન વગર અનંતવાર એવા ભેષ ધાર્યા, પણ ભવનો અંત ન આવ્યો.
પામ્યો. આ તો બહારના વ્યક્ત દુઃખોનું વર્ણન છે, આકુળતા હોય ત્યારે પણ અંતરમાં આકુળતાથી એકલા
વિકારને જ વેદતો થકો અજ્ઞાની જીવ પણ દુઃખી જ છે. સુખસાગર આત્મા તરફ જ્યાં વલણ નથી ત્યાં દુઃખ
જ છે,–ભલે અનુકૂળ સંયોગ હો કે પ્રતિકૂળ હો.
કુદેવ થયો. ચૈતન્યની વીતરાગી કથાનો તો રસ નથી ને સ્ત્રીકથા, રાજકથા, ચોરકથા કે ભોજનકથા તેમાં
રસથી વર્તે છે,–તે ભલે મુનિ થઈને વ્રતાદિ પાળે–તોપણ હલકો દેવ થઈને દુઃખને જ પામે છે. અરે જીવ!
ચૈતન્યની મહત્તાને ભૂલીને તું આહારાદિની તૂચ્છ કથામાં ક્્યાં પડ્યો?
ઈર્ષાથી હાલકડોલક થઈને આકુળવ્યાકુળપણે દુઃખી જ થાય.
દુઃખો અજ્ઞાનથી પામ્યો. તે દુઃખોથી છૂટવા માટે હે જીવ! તું સમ્યગ્દર્શનાદિ ભાવોને ઓળખીને તેની ભાવના
કર...
શુદ્ધ જ્ઞાનાનંદસ્વરૂપ એવો જે તારો આત્મા તેની સન્મુખ થઈને જિનભાવના ભાવ. નિજભાવના તે જ
જિનભાવના છે, કેમકે “જિનપદ નિજપદ એકતા, ભેદભાવ નહીં કાંઈ” જેવું શુદ્ધજિનપદ છે તેવું જ શુદ્ધ
નિજપદ છે, તેની ભાવનાથી સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રરૂપ ભાવ પ્રગટે છે, ને તેનાથી જ ભવભવનાં દુઃખોનો
અંત આવીને પરમસુખની પ્રાપ્તિ થાય છે. માટે ફરીફરીને આચાર્યભગવાન ઉપદેશ આપે છે કે હે જીવ! તું
જિનભાવના ભાવ! સ્વસન્મુખ થઈને શુદ્ધાત્માની ભાવના ભાવ.
દૂધ પીધાં, હાથીના અવતારમાં હાથણીનાં દૂધ પીધાં, ગધેડાના અવતારમાં ગધેડીના દૂધ પીધાં–અને મનુષ્યના
અવતારમાં મનુષ્યની માતાના દૂધ પીધાં–એમ અનંત અવતારમાં અનંત દરિયા ભરાય એટલા દૂધ પીધાં.
એક માત્ર જિનભાવના વિના જીવે આવા અવતાર કર્યા.
PDF/HTML Page 9 of 21
single page version
નાનપણમાં બાળકનો વિરહ થાય ત્યાં માતા રોવે; શ્રી કૃષ્ણના પુત્ર પ્રદ્યુમ્નને નાનપણમાં કોઈ વિદ્યાધર
ઉપાડી ગયેલો, તેની પાછળ તેની માતા રુકમિણી પુત્રના વિરહથી ઝૂરતી હતી. પ્રદ્યુમ્ન તો મોક્ષગામી
હતો પણ અજ્ઞાનદશામાં જીવે અનંતવાર આવી માતાઓને રોવડાવી, અને મરણ થતાં પણ માતાએ જે
રૂદન કર્યા તે આંસુના અનંત દરિયા ભરાય–એટલી માતાને તેં રોવડાવી! તું પોતે પણ અનંતવાર એવા
દુઃખ પામ્યો.
એવો ઉપદેશ છે. તારા હિતને માટે આ અવસર આવ્યો છે.
પસાર થયો–છતાં તું તે જ છો, તારી નિત્યતા સામે નજર તો કર! નિત્યતાને નીહાળતાં અનિત્ય એવા
શરીરમાંથી અહંભાવ છૂટી જશે.
ભોગવ્યા! છતાં તને તૃપ્તિ ન થઈ. અને તરસથી પીડિત એવા તેં ત્રણ જગતના સર્વ પાણી પીધાં છતાં તારી
તૃષા શાંત ન થઈ, માટે હવે તું સંસારનું મંથન કરવા માટે નિશ્ચયરત્નત્રયનું ચિંતવન કર! નિશ્ચય
સમ્યગ્દર્શન–જ્ઞાન–ચારિત્રના સેવનથી તારી અનંતકાળની ભૂખ ભાંગશે, શાંત ચૈતન્યજળથી અનંતકાળની
તારી તૃષા તૂટશે. તારા દુઃખ દેખીને આચાર્યદેવ દયાળુ થઈને વારંવાર ઉપદેશ આપે છે કે હે ભાઈ! આવા
દુઃખોથી છૂટવા તું મુક્તિનો ઉપાય કર...એટલે કે નિશ્ચયરત્નત્રયનું સેવન કર, ચૈતન્યસન્મુખ થઈને તું
જિનભાવના ભાવ!
બીજાને જે આંસુ આવ્યા તેના પણ અનંત દરિયા ભરાય, ને તેણે પોતે રોઈરોઈને જે આંસુડાં પાડ્યા તેના
પણ અનંત દરિયા ભરાય. માટે અરે જીવ! હવે આવા ભવભવના દુઃખોથી છૂટવા તું તારા એકત્વસ્વભાવની
ભાવના ભાવ! જગતના આહાર તેં અનંતવાર ગ્રસ્યા પણ અનાહારી આત્માના અતીન્દ્રિય આનંદનો સ્વાદ
તેં કદી ન ચાખ્યો. જગતના પાણી તેં અનંતવાર પીધા, પણ ચૈતન્યના શાંતરસનું પાન તેં કદી ન કર્યું. હવે તો
તારા ચૈતન્યને ચાખ.
મોહ કરમ મમ નાહીં, નાહીં ભ્રમરસ કૂપ હૈ,
શુદ્ધ ચેતના સિંધુ હમારો રૂપ હૈ.”
ભોગવ્યો. માટે હવે તો અંતર્મુખ થઈ, શુદ્ધાત્માની ભાવનારૂપ જિનભાવના ભાવ–જેથી અનંતકાળના દુઃખનો
અંત આવે, ને ચૈતન્યનો પરમ આનંદ તને પ્રાપ્ત થાય.–એમ ભગવાન આચાર્ય દેવનો ઉપદેશ છે.
PDF/HTML Page 10 of 21
single page version
આપતાં પંચાધ્યાયીમાં કહ્યું છે–
क्रोधाद्या जीवस्य हि विवक्षिताश्चेदबुद्धिभवाः ।। १–५४६।।
ઉપચારને સ્થાન મળતું નથી. માટે અબુદ્ધિપૂર્વક ક્રોધાદિક સૂક્ષ્મ હોવાથી તે સમયનો જ્ઞાનોપયોગ તેમને જાણી
શકતો નથી તેથી તેને અનુપચરિત અસદ્ભૂત વ્યવહારનય કહેવામાં આવેલ છે એ ઉક્ત કથનનું તાત્પર્ય છે.
बीजं विभावभावाः स्वपरोभयहेतवस्तथा नियमात्
વિભાવભાવ હોય છે તે નિયમથી સ્વ અને પરહેતુક હોય છે કેમકે દ્રવ્યમાં વિભાવરૂપે પરિણમન કરવાની
શક્તિ વિશેષ હોવા વિશેષ પણ તેઓ પર નિમિત્ત વિના થતા નથી. ૧–પપ૦.
છે તોપણ તે ક્રોધાદિને જ્ઞાનના કહેવા એ ઉપચાર છે. એ જ ઉપચારને ધ્યાનમાં રાખીને ઉક્ત ઉદાહરણને
ઉપચરિત અસદ્ભૂતવ્યવહારનયનો વિષય માન્યો છે.
PDF/HTML Page 11 of 21
single page version
आसि मम पुव्वमेदं एयस्स अहं पि आसि पुव्वं हि ।
होहिदि पुणोवि मज्झं एयस्स अहं पि होस्सामि ।। २१।।
एवं तु असब्भूदं आदवियप्पं करेदि संमूढो
PDF/HTML Page 12 of 21
single page version
પહેલાં મારાં હતાં, હું પહેલાં એમનો હતો, એ મારાં ભવિષ્યમાં થશે અને હું પણ ભવિષ્યમાં એમનો થઈશ’ તે
મૂઢ છે, પણ જે પુરુષ ભૂતાર્થને જાણીને આવો મિથ્યા આત્મવિકલ્પ કરતો નથી તે જ્ઞાની છે. ૨૦–૨૨
મારું’ અને ‘ધન મારું’ એ ઉદાહરણ અસદ્ભૂતવ્યવહારનયના વિષય થઈ શકતા નથી, પંચાધ્યાયીમાં આ જ
તથ્યનો વિવેક કરીને રાગાદિને અસદ્ભૂતવ્યવહારનયનું ઉદાહરણ કહેવામાં આવ્યું છે. શરીરાદિ અને ધનાદિ
પરદ્રવ્ય છે, તેથી તે તો આત્મામાં અસદ્ભૂત છે જ. એના સંબંધથી ‘આ મારાં’ એવી જાતનો જે આત્મવિકલ્પ
થાય છે તે પણ જ્ઞાયક સ્વભાવમાં અસદ્ભૂત છે. એ જ તથ્યને ધ્યાનમાં રાખીને આચાર્ય કુન્દકુન્દે એવો
વિકલ્પ કરનારને મૂઢ–અજ્ઞાની કહ્યો છે. અને એ વાત યોગ્ય પણ છે, કેમ કે જે પરદ્રવ્ય છે તેમાં આ જીવની
જો આત્મબુદ્ધિ બની રહે તો તે જ્ઞાની કેવી રીતે થઈ શકે?
તેથી તેને પરભાવ કહ્યો છે પણ તે થાય છે આત્મામાં જ. દરેક સમ્યગ્દ્રષ્ટિ આ સત્યને જાણે છે. ફક્ત જાણતા
જ નથી, પણ એવી શ્રદ્ધા પણ હોય છે કે આ રાગ આત્મામાં ઉત્પન્ન થવા છતાં પણ કર્મ (અને નોકર્મ) ના
સંબંધથી જ ઉત્પન્ન થાય છે, તેમના અભાવમાં ઉત્પન્ન થતા નથી. માટે એ મારો સ્વભાવ ન હોવાથી પર છે,
તેથી જ હેય છે અને આ જે સમ્યક્ત્વાદિ સ્વભાવભૂત આત્માના ગુણ છે તે આત્માના સ્વભાવની સન્મુખ
થતાં જ ઉત્પન્ન થાય છે, પરનિમિત્તોનો આશ્રય લેવાથી ત્રણકાળમાં ઉત્પન્ન થતા નથી. માટે મારે
પરનિમિત્તોનું આલંબન છોડીને માત્ર પોતાના ત્રિકાળી જ્ઞાયક સ્વભાવનું જ આલંબન લેવું કલ્યાણકારી છે.
સમ્યગ્દ્રષ્ટિની આવી શ્રદ્ધા હોવાને લીધે તે આત્મામાં રાગાદિ વૈભાવિક ભાવોનો સ્વીકાર તો કરે છે પણ
પરભાવરૂપે જ સ્વીકાર કરે છે. આ રીતે રાગાદિ પરભાવ છે છતાં પણ તેમને આત્મામાં સ્વીકારવામાં આવ્યા
તેથી જે અન્ય વસ્તુના ગુણધર્મને અન્યમાં આરોપિત કરે છે તે અસદ્ભૂત વ્યવહારનય છે. એ લક્ષણ પ્રમાણે
તો ‘રાગાદિ જીવના’ એને અસદ્ભૂતવ્યવહારનયનું ઉદાહરણ માનવું યોગ્ય છે પણ ‘શરીરાદિ મારાં અને
ધનાદિ મારાં’ એવા વિશેષણ યુક્ત વિકલ્પને અસદ્ભૂતવ્યવહારનયનું ઉદાહરણ માનવું યોગ્ય નથી, છતાં પણ
બીજી જગ્યાએ (અનગારધર્મામૃત અને આલાપપદ્ધતિ આદિમાં) ‘શરીર મારું, ધન મારું’ એને સ્વીકારનાર
જે અસદ્ભૂતવ્યવહારનય કહ્યો છે તે સમ્યગ્દ્રષ્ટિના લૌકિક વ્યવહારને સ્વીકારનાર જ્ઞાનની મુખ્યતાથી કહ્યો
છે, શ્રદ્ધા ગુણની મુખ્યતાથી નહિ.
છે, કેમ કે જે શરીરાદિના આશ્રયથી લોકમાં આ વ્યવહાર પ્રવર્તે છે તેનો આત્મામાં અત્યન્તાભાવ છે. છતાં
પણ સમ્યગ્દ્રષ્ટિના જ્ઞાનમાં લોકમાં એવો વ્યવહાર હોય છે તેનો સ્વીકાર છે. બસ એ જ વાત ધ્યાનમાં રાખીને
બીજે ‘શરીર મારું, ધન મારું’ એ વ્યવહારને સ્વીકારનાર નયને અસદ્ભૂત વ્યવહારનય કહેવામાં આવેલ છે.
પણ આ જ દ્રષ્ટિકોણથી વિચાર કરી લેવો જોઈએ. શ્રદ્ધાગુણની દ્રષ્ટિથી જો વિચાર કરવામાં આવે તો ન તો’
આત્મા કર્તા છે અને અન્ય પદાર્થ તેનું કર્મ છે’–એ વ્યવહાર બને છે, ન ‘આત્મા ભોક્તા છે અને અન્ય પદાર્થ
ભોગ્ય છે’– એ વ્યવહાર બને છે, તથા ન ‘ઘટાદિ પદાર્થ આધાર છે
PDF/HTML Page 13 of 21
single page version
હોવાથી નિશ્ચયથી બધા પદાર્થો સ્વતન્ત્ર છે, કર્તા–કર્મ આદિરૂપ જે કોઈ વ્યવહાર હોય છે તે પોતાનામાં જ
હોય છે. બે દ્રવ્યોના આશ્રયે આ જાતનો વ્યવહાર ત્રણ કાળમાં બની શકતો નથી તેથી તે પોતાની શ્રદ્ધામાં
આ બધા વ્યવહારોને પરમાર્થરૂપે સ્વીકારતા નથી. પરંતુ નિમિત્તાદિની દ્રષ્ટિથી આ વ્યવહાર હોય છે એમ તે
જાણે છે એટલું અવશ્ય છે. માટે શ્રદ્ધાની અપેક્ષાએ આ બધા વ્યવહારોનો કોઈ નયમાં સમાવેશ ન હોવા છતાં
પણ જ્ઞાનની અપેક્ષાએ એનો અસદ્ભૂત વ્યવહારનયમાં સમાવેશ થાય છે. પંચાધ્યાયીમાં આ વ્યવહારોને
સ્વીકારનાર નયને નયાભાસ કહેવાનું અને બીજે એને નયરૂપે સ્વીકારવાનું એ જ કારણ છે.
હેય છે? આચાર્ય કુન્દકુન્દ મોક્ષમાર્ગમાં ઉપાદેયરૂપે વ્યવહારનયનો આશ્રય કરનાર જીવને પર્યાયમૂઢ કહે છે
તેનું કારણ પણ એ જ છે. તેઓ પ્રવચનસારમાં પોતાનો આ ભાવ વ્યક્ત કરતાં કહે છે:–
तेहिं पुणो यज्जाया पज्जयमूढा हि परसमया ।। ९३।।
ઉપયોગી છે એમાં શંકા નથી. પણ આ સંસારી જીવ અનાદિકાળથી પોતાના નિશ્ચયરૂપ આત્મસ્વરૂપને ભૂલીને
માત્ર પર્યાયમૂઢ થઈ રહ્યો છે અર્થાત્ પર્યાયને જ પોતાનું સ્વરૂપ સમજી રહ્યો છે. એક તો અજ્ઞાનવશ તે
પોતાના સ્વરૂપને જાણતો જ નથી. જ્યારે જે મનુષ્યાદિ પર્યાય મળે છે તેને આત્મા માનીને એ એના જ
રક્ષણમાં પ્રયત્નશીલ રહે છે. જો તેની હાનિ થાય છે તો એ પોતાની હાનિ માને છે અને તેની પ્રાપ્તિમાં
પોતાનો લાભ માને છે. કોઈ સમયે તેને આત્માના યથાર્થ સ્વરૂપનું જ્ઞાન કરાવવામાં આવે પણ છે તોપણ તે
પોતાની જૂની ટેવ છોડવામાં સમર્થ થતો નથી. ફળ સ્વરૂપે આ જીવ અનાદિકાળથી પર્યાયમૂઢ બની રહ્યો છે
અને જ્યાં સુધી પર્યાયમૂઢ રહ્યા કરશે ત્યાં સુધી તેને સંસારની જ વૃદ્ધિ થયા કરશે. તેથી આ જીવને તે
પર્યાયોમાં અભેદરૂપ અનાદિઅનંત એક ભાવ જે ચેતન દ્રવ્ય છે તેને ગ્રહણ કરીને અને તેને નિશ્ચયનયનો
વિષય કહીને જીવદ્રવ્યનું જ્ઞાન કરાવવામાં આવ્યું છે અને પર્યાયાશ્રિત ભેદનયને ગૌણ કરવામાં આવેલ છે.
સાથોસાથ અભેદદ્રષ્ટિમાં તે ભેદો દેખાતા નથી, તેથી અભેદદ્રષ્ટિની દ્રઢ શ્રદ્ધા કરાવવા માટે કહેવામાં આવ્યું છે
કે જે પર્યાયનય છે તે વ્યવહાર છે, અભૂતાર્થ છે અને અસત્યાર્થ છે. તે મોક્ષમાર્ગમાં અનુસરવા યોગ્ય નથી
અર્થાત્ મોક્ષમાર્ગમાં લક્ષ્યરૂપે સ્વીકારવા યોગ્ય નથી. એ જ રીતે નિમિત્તાદિની અપેક્ષાએ જે વ્યવહારની
પ્રવૃત્તિ થાય છે તે પણ ઉપચરિત હોવાથી મોક્ષમાર્ગમાં અનુસરવા યોગ્ય નથી. જો કે એ તો અમે માનીએ
છીએ કે નિમિત્તાદિની અપેક્ષાએ લોકમાં જે વ્યવહાર થાય છે તે ઉપચરિત હોવા છતાં પણ ઈષ્ટ અર્થનો બોધ
કરાવવામાં સહાયક બને છે. જેમ ‘ઘીનો ઘડો’ કહેતાં તે જ ઘડાની શ્રદ્ધા થાય છે કે જેમાં ઘી ભરવામાં આવ્યું
છે, અથવા તો ‘કુંભારને બોલાવી લાવો’ એમ કહેતાં તે જ મનુષ્યની પ્રતીતિ થાય છે કે જે ઘડાની ઉત્પત્તિમાં
નિમિત્ત હોય છે. પરંતુ આ વ્યવહારને મોક્ષમાર્ગમાં ઉપાદેયરૂપે સ્વીકારતાં સ્વાવલંબી વૃત્તિનો અંત આવીને
માત્ર પરાવલંબી વૃત્તિને જ આશ્રય મળે છે. માટે અભૂતાર્થ (અસત્યાર્થ) હોવાથી એ વ્યવહાર પણ
અનુસરવા યોગ્ય માનવામાં આવ્યો નથી.
PDF/HTML Page 14 of 21
single page version
PDF/HTML Page 15 of 21
single page version
येनांशेन ज्ञानं तेनांशेनास्य बन्धनं नास्ति
येनांशेन चरित्रं तेनांशेनास्य बन्धनं नास्ति
PDF/HTML Page 16 of 21
single page version
હોય છે તેને પણ ભૂત નૈગમનયથી વ્યવહાર રત્નત્રય કહેવાય છે. કારણ કે જ્યાંસુધી નિશ્ચય પ્રગટ થતો નથી
ત્યાંસુધી વ્યવહાર કોનો?
ત્રિકાળી દ્રવ્યસ્વભાવની ઉપાસના વડે નિશ્ચય રત્નત્રયની પ્રાપ્તિ કરવી જોઈએ. આ જીવને નિશ્ચય રત્નત્રયની
પ્રાપ્તિ થતાં વ્યવહાર રત્નત્રય હોય જ છે. તેને પ્રાપ્ત કરવા માટે જુદો પ્રયત્ન કરવો પડતો નથી. વ્યવહાર
રત્નત્રય સ્વયં ધર્મ નથી, નિશ્ચય રત્નત્રયના સદ્ભાવમાં તેના ઉપર ધર્મનો આરોપ કરાય છે એટલું અવશ્ય
છે. તેવી જ રીતે રૂઢિવશે જે જે કાર્યનું નિમિત્ત કહેવાય છે તેના સદ્ભાવમાં પણ ત્યાંસુધી કાર્યની સિદ્ધિ થતી
નથી કે જ્યાં સુધી જે કાર્યનું તે નિમિત્ત કહેવામાં આવે છે તેને અનુરૂપ ઉપાદાનની તૈયારી ન હોય. માટે
કાર્યસિદ્ધિમાં નિમિત્તોનું હોવું અકિંચિત્કર છે.
છે એવી શ્રદ્ધા છોડીને પોતાના ઉપાદાનને મુખ્યરૂપે લક્ષમાં લેવું જોઈએ. ઉપાદાનની યોગ્યતા થતાં નિમિત્ત મળે
જ છે, તેને મેળવવાં પડતાં નથી નિમિત્ત પોતે કાર્યસાધક નથી, પરંતુ ઉપાદાન કાર્યને અનુરૂપ વ્યાપાર કરતાં જે
બાહ્ય સામગ્રી તેમાં હેતુ થાય છે તેમાં નિમિત્તપણાનો વ્યવહાર કરવામાં આવે છે. નિમિત્ત–નૈમિત્તિકભાવની આ
વ્યવસ્થા અનાદિકાળથી બની રહી છે. કોઈ તેમાં ફેરફાર કરી શકતું નથી. તેથી જ પ્રત્યેક કાર્ય સ્વકાળે ઉપાદાન
અનુસાર પોતાના પુરુષાર્થથી થાય છે એ જ શ્રદ્ધા કરવી હિતકારી છે. આ રીતે બન્ને નયોની અપેક્ષાએ વિવેચન
કરવાની આ પદ્ધતિ છે માટે જ્યાં જે નયની અપેક્ષાએ વિવેચન કરવામાં આવ્યું હોય તેને તે જ રૂપે ગ્રહણ કરવું
જોઈએ. તેમાં અન્યથા કલ્પના કરવી તે ઉચિત નથી. નિશ્ચયકથન યથાર્થ છે અને વ્યવહાર કથન ઉપચરિત
(અયથાર્થ) છે, માટે ઉપચરિત કથનથી દ્રષ્ટિને હઠાવવા માટે જો વક્તા મોક્ષપ્રાપ્તિમાં પરમ સાધક
નિશ્ચયરત્નત્રયની દ્રષ્ટિથી તત્ત્વનું વિવેચન કરે છે તો તેનાથી વ્યવહારધર્મનો કેવી રીતે લોપ થાય છે એ
અમારી સમજમાં આવતું નથી. જ્યારે વસ્તુસ્થિતિ આવી છે કે નિશ્ચયરત્નત્રયને અનુરૂપ તત્ત્વનો નિર્ણય થઈ
જતાં તેની ભૂમિકા પ્રમાણે ઉપાસના કરનાર વ્યક્તિની જે વ્યવહાર ધર્મરૂપ પ્રવૃત્તિ હોય છે તે શુભરૂપ પુણ્યવર્ધક
જ હોય છે. પ્રાય: અશુભમાં તો તેની પ્રવૃત્તિ થતી જ નથી. આ રીતે નિશ્ચયનય અને વ્યવહારનય શું છે, તે
અનુસાર તત્ત્વવિવેચનની પદ્ધતિ શું છે અને મોક્ષમાર્ગમાં નિશ્ચયનય શા માટે આશ્રય કરવા યોગ્ય છે અને
વ્યવહારનય કેમ આશ્રય કરવા યોગ્ય નથી એનો સાંગોપાંગ ઊહાપોહ કર્યો.
PDF/HTML Page 17 of 21
single page version
જીવ અતીન્દ્રિય આનંદસ્વરૂપ છે, પણ નિજ સ્વભાવની ઉપલબ્ધિ નહિ હોવાથી તે દુઃખી છે.
સ્વભાવની ઉપલબ્ધિ કેમ નથી?
–કેમકે જીવ પોતાના સ્વભાવને અનુસરતો નથી, ને બહાર નજર કરીને કર્મને અનુસરે છે, તેથી તે
ભાવની આકુળતાનો અનુભવ કરતો થકો તે ચાર ગતિના ભવમાં ભ્રમણ કરે છે.
જો પોતે પોતાના સ્વભાવને જ અનુસરે તો નિર્મળધર્મરૂપે પરિણમે; અને નિર્મળધર્મમાં ચાર ગતિનું
ભવભ્રમણ ટળે છે ભાઈ, તું અતીન્દ્રિય આનંદસ્વભાવથી ભરેલો છો, તે સ્વભાવને અનુસરતાં આનંદનો
સ્વાદ આવે; પણ પરને અનુસરતાં તો તારો આનંદનો સ્વાદ આકુળતાને લીધે બેસ્વાદ થઈ જાય છે. તારે
ચાર ગતિ ન જોઈતી હોય તો તું સ્વભાવને જ અનુસર. સ્વભાવને અનુસરવાના ફળમાં સંસારની ચાર ગતિ
ન હોય, તેમાં તો આનંદનો અનુભવ જ હોય. દેવગતિ મળે કે મનુષ્યગતિ મળે તે કાંઈ ધર્મનું ફળ નથી, તે
તો વિકારનું ફળ છે. ધર્મનું ફળ તો સ્વભાવની પ્રાપ્તિ અર્થાત્ મોક્ષ છે.
રુચિ પ્રગટાવી, ભવનો અભાવ થઈને આત્માનું સુખ જે રીતે પ્રાપ્ત થાય–એવું
આ જન્મમાં કરવું છે.–એવી ભાવના જરૂર કરવી.
PDF/HTML Page 18 of 21
single page version
એમ દેખવું તે તત્ત્વદ્રષ્ટિ નથી; કેમકે તત્ત્વદ્રષ્ટિથી જોતાં રાગ–દ્વેષને ઉપજાવનારું અન્ય દ્રવ્ય જરાય દેખાતું
નથી; સર્વ દ્રવ્યોની (–પર્યાયની) ઉત્પત્તિ પોતાના સ્વભાવથી જ થતી અંતરંગમાં અત્યંત પ્રગટ પ્રકાશે છે.
ખબર નથી. જગતમાં આ તો અત્યંત પ્રગટ દેખાય છે કે દરેક દ્રવ્ય પોતાના સ્વભાવથી જ પોતાની પર્યાયરૂપે
ઊપજે છે. ભગવાન! તારા બંધમાં કે મોક્ષમાં તું એકલો જ છો; તું તારી પ્રજ્ઞાના અપરાધથી જ સંસારમાં
રખડ્યો, ને પોતાની પ્રજ્ઞાના ગુણથી જ તું મોક્ષ પામે છે. તારા સુખને કે દુઃખને બીજું કોઈ ઉપજાવતું નથી
આચાર્યદેવ ગાથામાં સ્પષ્ટપણે વસ્તુસ્થિતિ પ્રકાશે છે કે –
તેથી બધાંયે દ્રવ્ય નિજ સ્વભાવથી ઉપજે ખરે. ૩૭૨.
માટે, જીવને પરદ્રવ્ય રાગાદિક ઉપજાવે છે–એમ શંકા ન કરવી કોઈ વસ્તુમાં એવી યોગ્યતા જ નથી કે પરની
અવસ્થાને તે ઉપજાવી શકે. પોતાની પર્યાયરૂપ જે પોતાનો સ્વભાવ તે રૂપે વસ્તુ પોતે જ ઉપજે છે. શું
રાગપણે પરદ્રવ્ય ઉપજે છે?–ના; તો પરદ્રવ્ય
PDF/HTML Page 19 of 21
single page version
પ્રેરણા નથી કરતું કે તું મારા ઉપર રાગ કર, કે તું અમારા ઉપર દ્વેષ કર.–તો પછી પરદ્રવ્યનો વાંક શા
માટે કાઢીએ? જીવ પોતે પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવથી વિમુખ થઈને રાગ–દ્વેષરૂપે પરિણમે છે. જો પોતે
પોતાના જ્ઞાનસ્વભાવની સન્મુખ થઈને પરિણમે તો રાગ–દ્વેષ થતા નથી. હે જીવો! તમે આ પ્રમાણે
જાણો: આવી વસ્તુ સ્થિતિ જાણતાં જ તમારું અજ્ઞાન અસ્ત થઈ જશે ને અપૂર્વ જ્ઞાનપ્રકાશનો ઉદય થશે.–
એમ આચાર્ય ભગવાનનો ઉપદેશ છે.
PDF/HTML Page 20 of 21
single page version
છે તે કાંઈ ધર્મ નથી, તે શુભને કારણે કાંઈ ધર્મ કે સાધકદશા ટકેલી નથી.
છઠ્ઠાગુણસ્થાનવર્તી મુનિને શુભયુક્ત કહ્યા તેથી કાંઈ તે શુભરાગને કારણે મુનિદશા
ટકેલી છે એમ નથી. ત્યાં પણ જે શુદ્ધપરિણતિ છે તેનાથી જ મુનિદશા ટકેલી છે
શુદ્ધપરિણતિ વગરનો એકલો શુભ– ઉપયોગ હોય તો તેને કાંઈ મુનિદશા કે ધર્મ
હોતો નથી. ધર્મરૂપે પરિણમેલા મુનિઓને (કે બીજા સમ્યગ્દ્રષ્ટિ જીવોને) શુભ
ઉપયોગ હોય છે–એમ કહ્યું તેથી કાંઈ તે શુભઉપયોગ પોતે ધર્મ નથી. હા, એટલું ખરું
કે સાધકને એક જ પર્યાયમાં ધર્મ અને શુભોપયોગ એ બંને સાથે રહી શકવામાં
વિરોધ નથી. જેમ સમ્યક્શ્રદ્ધા અને મિથ્યાશ્રદ્ધા સાથે રહી શકતી નથી, કેમકે તેમને
સાથે રહેવામાં વિરોધ છે; પરંતુ તેમ શુદ્ધપરિણતિરૂપ ધર્મ અને શુભઉપયોગને સાથે
રહેવામાં વિરોધ નથી, તે બંને સાથે રહી શકે છે. ભલે સાથે રહેવામાં વિરોધ ન હોય
છતાં જે શુભરાગ છે તે શુદ્ધતાનો વિરોધી જ છે; કેમકે શુદ્ધતા તો સંવર નિર્જરાનું
કારણ છે ને શુભરાગ તો આસ્રવનું કારણ છે શુદ્ધોપયોગદશા તો નિરાસ્રવ, શાંત,
અકષાયરૂપ છે, ને શુભોપયોગ તે સાસ્રવ, કષાયકલેશથી સહિત છે. શુભોપયોગી
છઠ્ઠાગુણસ્થાનવર્તી મુનિ પણ રત્નત્રયસહિત હોવાથી શ્રમણ તો છે જ, પણ તે મુખ્ય
નથી, મુખ્ય તો શુદ્ધોપયોગી શ્રમણો જ છે, તેઓ સાક્ષાત્ ધર્મરૂપ પરિણમેલા છે;
શુભોપયોગી શ્રમણો તેમની પાછળ છે,– ગૌણ છે; તેઓ શુદ્ધોપયોગના કિનારે રહેલા
છે. સાતમા ગુણસ્થાનવાળા શ્રમણો તો સાક્ષાત્ શુદ્ધોપયોગમાં લીન છે, ને છઠ્ઠા
ગુણસ્થાનવાળા શ્રમણોને હજી શુભ વૃત્તિ હોવા છતાં તેઓ પણ શુદ્ધપરિણતિરૂપ ધર્મ
સહિત હોવાથી, ક્ષણમાં વિકલ્પ તોડીને શુદ્ધોપયોગ પ્રગટ કરશે. આ રીતે
શુદ્ધપરિણતિ સહિત હોવાથી તે પણ શ્રમણ છે, મોક્ષમાર્ગી છે.